Spasowski Władysław (1877–1941), filozof, pedagog. Pochodził z rodziny ziemiańskiej, ur. 28 XII w Jakubowszczyźnie (pow. lepelski, gub. witebska), był synem Stanisława i jego pierwszej żony Wiktorii (nazwisko rodowe nieznane). Miał bardzo liczne rodzeństwo, o którym zachowały się tylko skąpe informacje; z dwunastu braci większość zmarła w dzieciństwie, kilku z nich służyło w wojsku rosyjskim w początkach XX w., u starszej siostry Wiktorii, zamężnej Brzozowskiej spędzał ferie w okresie nauki gimnazjalnej, o innej siostrze (przyrodniej), Helenie, wiadomo, że była zaręczona z Janem Szebeko.

Naukę początkową pobierał S. w domu, następnie w gimnazjum klasycznym w Witebsku. Wcześnie osierocony przez matkę mieszkał na stancji i szybko zerwał kontakt z domem rodzinnym, zapewne z powodu różnic światopoglądowych. Od piątej klasy utrzymywał się z korepetycji. W r. 1897 zdał maturę. Został uznany za niezdolnego do służby wojskowej z powodu nie wyleczonego przypadkowego postrzału. Studia, przerywane pracą zarobkową (guwernerka, np. u Krassowskich na Podolu, lekcje prywatne w mieście – m.in. jeden rok w Wilnie) i odbywane na wielu uniwersytetach, zajęły mu ponad dziesięć lat. Po krótkich pobytach w Petersburgu i Lwowie zatrzymał się na dłużej w Warszawie, gdzie w l. 1898–1901 studiował na rosyjskim Cesarskim Uniw. na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym (biologia, psychologia, filozofia). Uczęszczał nadto na tajne kursy tzw. Uniwersytetu Latającego, słuchał wykładów m.in. Wacława Nałkowskiego, Ludwika Krzywickiego, Piotra Chmielowskiego, Józefa Nusbauma, Jana Władysława Dawida. W zakresie filozofii najsilniej oddziałał na niego Adam Mahrburg, został on duchowym mistrzem S-ego. Pod kierunkiem Mahrburga S. przetłumaczył i wydał rozprawę E. Boutroux „Pojęcie prawa przyrody w nauce i filozofii współczesnej” (W. 1902, z przedmową Mahrburga). W Warszawie związał się z kołami młodzieży lewicującej (m.in. Antoni Bolesław Dobrowolski, Marian Falski). W r. 1899 był współzałożycielem stow. studenckiego «Spójnia», zrzeszającego młodzież o poglądach demokratycznych i socjalistycznych, walczącego o polonizację uniwersytetu. Brał udział w demonstracjach studenckich; odesłano go za to do Witebska. W l. 1901–3 kontynuował studia na UJ (krótko) i w Genewie (pedagogika, filozofia, nauki przyrodnicze), w l. 1906–8 – we Lwowie i Genewie (historia, ekonomia). W Bernie pod kierunkiem L. Steina przygotował i obronił w maju 1908 pracę doktorską Les bases du système de la philosophie morale de Guyau (W. 1908); idee tego filozofa wywarły znaczny wpływ na poglądy S-ego. Podczas pobytu w Szwajcarii poznał m.in. G. Plechanowa i Feliksa Dzierżyńskiego.

Po studiach osiadł S. w Warszawie i podjął pracę w szkolnictwie. Okresowo nauczał w szkołach średnich, m.in. w gimnazjach: Wojciecha Górskiego (1908, psychologia, logika, propedeutyka filozofii, język polski), Mariana Rychłowskiego, Kazimierza Kujawskiego, na pensjach Jadwigi Kowalczykówny i Haliny Gepnerówny, najdłużej, w l. 1908–9 i 1911–12, w gimnazjum Zofii Kurmanowej, w l. 1911–12 w gimnazjum Zofii Matyskówny (historia literatury powszechnej). W r. 1911, polecony przez A. B. Dobrowolskiego, pracował jako nauczyciel we wzorowej szkole w Wożuczynie pod Lublinem. W r. 1912 był prywatnym nauczycielem na Riwierze włoskiej i francuskiej, m.in. w Mentonie. «Był nieporównanym nauczycielem filozofii w szkołach średnich: umiał jak nikt wzbudzić dla niej zrozumienie i entuzjazm» (W. Tatarkiewicz). W l. 1915–17 uczył też w warszawskiej Miejskiej Szkole Rzemieślniczej inż. S. Twardo. Równolegle, w l. 1909 i 1915–17, wykładał S. psychologię, pedagogikę i geografię w warszawskim Seminarium Nauczycielskim im. Stanisława Konarskiego. Łączył to z nauczaniem w szkole początkowej. Cechowała go wysoka kultura osobista, elegancja, takt i tolerancja dla innych przekonań. Zofia Nałkowska, z którą miał krótkotrwały romans w r. 1911, charakteryzowała go jednak jako «duszę tak rogatą i dziwaczną, że nie jest w stanie zgłębić jej wszystkich tragiczności i tajemnic».

Kontynuując zainteresowania filozoficzne ogłosił S. rozprawę Adam Mahrburg i jego poglądy na naukę i filozofię. Analiza porównawcza (W. 1913); w r. 1914 wydał pierwszy tom jego „Pism filozoficznych”, poprzedzając go wstępem Adam Mahrburg. Życie i praca filozofa (W.). Rezultatem doświadczeń pedagogicznych S-ego była niewielka książka wydana w r. 1917 w Warszawie: Wykład pedagogiki w seminariach nauczycielskich. Zadania – programy – realizacja. Zdaniem S-ego pedagogika jako najważniejszy przedmiot w procesie kształcenia nauczycieli, winna obejmować wiedzę o psychofizycznym rozwoju człowieka, teorię wychowania i dydaktykę, historię wychowania, zwłaszcza w Polsce, wdrażanie do samokształcenia. Biorąc pod uwagę możliwości odradzającej się Polski, w Wykładzie pedagogiki zawarł S. projekt sześcioletniego seminarium nauczycielskiego, łączącego przygotowanie ogólne i zawodowe. Dalsze, gruntowniejsze wykształcenie, nauczyciel winien zdobywać drogą samouctwa.

Od jesieni 1917 współpracował S. z resortem oświaty Tymczasowej Rady Stanu w Król. Pol.; był współorganizatorem i wykładowcą przedmiotów filozoficznych i pedagogicznych na Kursie Pedagogicznym Dep. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. T.r. został powołany na dyrektora Seminarium Nauczycielskiego m. st. Warszawy (czyli Warszawskiego Inst. Nauczycielskiego). Prace nad organizacją placówki zajęły mu pół roku. Mimo kilkakrotnych uchwał Rada Miejska zwlekała z otwarciem seminarium, toteż S. zrezygnował ze stanowiska dyrektora i w r. 1918 zaczął pracować w Min. WRiOP jako wizytator. W dn. 14–17 IV 1919 uczestniczył w Zjeździe Oświatowym (tzw. sejm nauczycielski) w Warszawie, zwołanym dla zaopiniowania projektów dotyczących organizacji szkolnictwa przed ich uchwaleniem przez sejm. Był członkiem ukonstytuowanego w tym czasie formalnie (15–16 IV) Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Podstawowych (ZNPSP), którego wiceprzewodniczącym został Julian Smulikowski. Już jednak t.r. S. poróżnił się ze Smulikowskim i oddał legitymację ZNPSP. Być może kierowała S-m niechęć do podporządkowania się Smulikowskiemu. W r. 1919 zorganizował S. Państwowe Kursy Nauczycielskie im. Wacława Nałkowskiego i został ich dyrektorem (przekształcone w r. 1928/9 w Pedagogium, zwane były potocznie Kursami S-ego). Wykładał na nich psychologię i propedeutykę filozofii. Zatrudnił wybitnych nauczycieli, m.in. Stefanię Sempołowską, Helenę Radlińską, Natalię Gąsiorowską, Marię Librachową, Gustawa Wuttkego. W pracy Wzorowe seminaria nauczycielskie. Kurs nauk sześcioletni (W. 1920, zadedykowanej Józefowi Piłsudskiemu) proponował zastąpienie dotychczasowego seminarium czteroletniego, kształceniem sześcioletnim, kładąc w nim nacisk na podstawy filozoficzne, zastosowanie w nauczaniu metod poglądowych, wzmocnienie przygotowania praktycznego do zawodu i wdrażanie intelektu do samodzielnej pracy. Zalecał łączyć dbałość o rozwój indywidualny z formowaniem obowiązku służby ideałom narodowym i społecznym. W związku z tymi postulatami opublikował Zasady samokształcenia (W. 1923). Omówił tu cel, zadania i podstawy filozoficzne samokształcenia, technikę pracy umysłowej, problemy pracy kulturalno-oświatowej. Książkę atakowano za jej założenia światopoglądowe (autor krytykował tu «religię pozytywną» proponując zastąpienie jej «religijnością», uczuciowym dążeniem do ideałów), lecz doceniano jej walory informacyjne, wykorzystywano ją w późniejszych pracach tego rodzaju.

S. był wysoko ceniony jako nauczyciel, wychowawca i organizator kształcenia pedagogicznego. Jego prace oddziałały na oficjalne programy seminariów i pedagogiów. Przede wszystkim jednak miał wielki wpływ osobisty na słuchaczy: porywał swymi wykładami, wdziękiem, koleżeńskością w kontaktach, bezinteresownością. Wspomagał młodzież materialnie, utrzymywał bliską więź z absolwentami. W nauczaniu stosował metody poglądowe, organizował hospitacje w szkołach oraz w sądach na rozprawach dla nieletnich, praktyki pedagogiczne, propagował czytelnictwo i samokształcenie, kształcił wrażliwość estetyczną, urządzał spotkania z wybitnymi pedagogami. Podnosił prestiż zawodu nauczycielskiego i stawiał młodzieży wysokie wymagania etyczne. Uczniowie S-ego z Kursów Nauczycielskich ogłosili w r. 1923 jednodniówkę pt. „Na wyżyny”, a w r. 1927 założyli Koło Uczniów Prof. W. Spasowskiego («Koło Spasowiaków»), które w l. 1929–30 wydawało swój biuletyn (działało ono do r. 1932). Poza bliskimi mu ideowo pedagogami, do kręgu przyjaciół S-ego należeli w tym czasie m.in. A. B. Dobrowolski, Tytus Benni, Tadeusz Żeleński (Boy).

S. był początkowo zwolennikiem obozu legionowego, po przewrocie majowym w r. 1926 odrzucił jednak zaproponowaną mu przez prezydenta Ignacego Mościckiego tekę ministra oświecenia i przeszedł do antysanacyjnej opozycji. Wg relacji syna, nastąpiła wówczas zasadnicza zmiana stosunku S-ego do Piłsudskiego: od uznania jego wielkości do ostrej krytyki. Laicki charakter atmosfery wychowawczej na Kursach, działalność radykalnego społecznie «Koła Spasowiaków», wywołały ataki prawicy na Koło i S-ego. W r. szk. 1928/9 został on urlopowany, z końcem lutego 1930 przeniesiono go na emeryturę. T.r. przebywał w Paryżu w celach naukowych, studiował wówczas głównie literaturę marksistowską. S. włączył się w nurt lewicowego ruchu nauczycielskiego: związał się z Tow. Oświaty Demokratycznej «Nowe Tory», utworzonym w r. 1931. Od r. 1933 wraz Aleksandrem Michałem Rajchmanem współpracował też z Polskim Komitetem Antywojennym i Antyfaszystowskim. T.r. po dziesięciu latach pracy wydał własnym nakładem obszerne dzieło Wyzwolenie człowieka w świetle filozofii, socjologii pracy i wychowania ludzkości (W. 1933). Deklarował się tu jako zwolennik marksizmu (nawiązywał jednak także do innych koncepcji filozoficznych, m.in. F. Nietzschego, J. M. Gugou) i ateista, wyrażał wiarę w światowe zwycięstwo komunizmu. Jednocześnie krytykował represje stalinowskie (także wobec komunistów polskich). Potępiał ustrój kapitalistyczny, występował nie tylko przeciw klerykalizmowi, ale i religii jako sile ubezwłasnowolniającej człowieka. W programie pedagogicznym głosił potrzebę powszechnego wychowania przedszkolnego i przedstawił szczegółowo koncepcję «szkoły pracy twórczej», rozwijającej samodzielność i uspołecznienie wychowanków, przy szerokim zastosowaniu kształcenia politechnicznego. Miała to być dziewięcioletnia szkoła dwustopniowa (kurs czteroletni i pięcioletni) z programem jednolitym, lecz realizowanym stosownie do warunków regionalnych. Absolwenci kontynuowaliby naukę w niższych szkołach zawodowych albo na dwuletnich zajęciach wybranych grup przedmiotowych, przygotowujących do studiów wyższych lub wyższych szkół zawodowych. Pisał: «Celem wychowania jest współczująca i możliwie twórcza osobowość odczuwająca potrzebę […] współdziałania kulturalnego, bezinteresownej służby społecznej w imię prawdy i sprawiedliwości oraz dobra wszystkich ludzi pracy». Książka spotkała się z aplauzem lewicy, jej fragmenty przedrukowywała polska prasa robotnicza w Europie i USA, wrogo natomiast przyjęto ją w sferach prawicowych. Specjaliści (Bogdan Nawroczyński, Ludwik Chmaj) zarzucali koncepcji S-ego uproszczenia wynikające z materialistycznych założeń filozoficznych.

Radykalizacja poglądów S-ego uwidoczniła się także w Filozofii samokształcenia, jak nazwał autor nową redakcję Zasad samokształcenia, prezentowaną dla szerszego, nie tylko nauczycielskiego, kręgu czytelników (wyd. pośmiertne, W. 1959). Współpracował z pismem lewicy nauczycielskiej „Miesięcznik Nauczycielski” (1935–6). Dla jego poglądów politycznych znamienny był artykuł Faszyzm rozpala pożogę światową („Dzien. Popularny” 1936 nr z 3 XII), w którym pisał, iż «faszyzm rozpala w Hiszpanii pożogę światową». W r. 1936 ukazała się jego apologetyczna książka ZSRR – rozbudowa nowego ustroju (W.). Została ona skonfiskowana, ale część nakładu rozprowadzono nielegalnie; dochód ze sprzedaży autor przeznaczył dla Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). Pracował nad książką Człowiek wyzwolony, która miała być drugą częścią Wyzwolenia człowieka (rkp. zaginął). S. był w tym czasie zdecydowanym sympatykiem komunizmu i entuzjastą Związku Radzieckiego, chociaż nie należał do Komunistycznej Partii Polski. W listach do przyjaciół skarżył się na swe osamotnienie i trudności w publikowaniu nowych prac. Jego krąg towarzyski zawęził się wówczas do ludzi lewicy. Bliskie kontakty utrzymywał z Marianem i Reginą Falskimi, S. Sempołowską, Antoniną Sokolicz, S. Rudniańskim, Tadeuszem Strzałkowskim i grupą uczniów z «Koła Spasowiaków».

Po wybuchu wojny, w grudniu 1939 przedostał się S. przez zielona granicę na tereny zajęte przez Armię Czerwoną. Zatrzymany przez sowiecką straż graniczną został przesłuchany i odstawiony na stronę niemiecką. Po powrocie do Warszawy, deklarując się jako komunista, bezskutecznie starał się wraz z synem w Ambasadzie ZSRR w Berlinie o zgodę na legalny wyjazd. W lipcu 1940 był osadzony na Pawiaku i przesłuchiwany przez Gestapo, został jednak zwolniony. Po ataku Niemiec na Związek Radziecki, zagrożony aresztowaniem, przez krótki czas ukrywał się w Milanówku i w Piastowie pod Warszawą u swojego ucznia Karola Batorskiego. Dn. 6 VII 1941 popełnił samobójstwo w Ogrodzie Botanicznym w Warszawie przez zażycie cyjanku potasu. Nie bez wpływu na tę decyzję były początkowe spektakularne klęski Armii Czerwonej i zajęcie przez Niemców znacznych obszarów ZSRR. W patetycznym liście przedśmiertnym do Batorskiego wyrażał niezachwianą wiarę w przyszłe zwycięstwo swych społecznych ideałów. Dn. 26 III 1959 przeniesiono jego prochy do grobu rodzinnego na warszawskim cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym.

S. był dwukrotnie żonaty; o pierwszej żonie brak informacji, drugą była (ślub po r. 1915) o 15 lat młodsza od niego Anna z Sumowskich, z ziemiańskiej rodziny z Litynia na Wołyniu. S. rozwiódł się z nią w końcu l. dwudziestych. Ze związku z drugą żoną pochodził syn Romuald (zob.). Żona wyszła ponownie za mąż za Tadeusza Dryńskiego. W okresie drugiej wojny światowej uczestniczyła ona w ratowaniu Żydów, za co została odznaczona Medalem «Sprawiedliwy wśród narodów świata». Zmarła w r. 1985.

Po drugiej wojnie światowej wielu «spasowiaków» zajmowało ważne stanowiska w szkolnictwie, nauce i administracji państwowej (m.in. Leopold Jurkiewicz, Stanisław Żemis, Stanisław Steczeń, Władysław Ozga, Wacław Wojtyński, Żanna Kormanowa, Michał Szulkin, N. Gąsiorowska, Jan Kaniewski). Popularyzowali oni poglądy pedagogiczne S-ego; w r. 1946 utworzyli Tow. Pedagogiczne im. Władysława Spasowskiego, organizowali uroczystości rocznicowe (m.in. w l. 1961 i 1977), publikowali wspomnienia, dbali o wznowienia jego prac (Wybór pism, W. 1949, 1961; Zasady samokształcenia, W. 1959, ze wstępem i przypisami W. Wojtyńskiego, Wyzwolenie człowieka…, W. 1963, z posłowiem Stanisława Skrzeszewskiego i in.). Imię S-ego nadano w Warszawie Liceum Pedagogicznemu, a także w r. 1951 ulicy, poprzednio J. Smulikowskiego (do starej nazwy powróciła w r. 1990). W r. 1961 odsłonięto popiersie S-ego oraz tablicę pamiątkową na gmachu Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego.

Zdybel L., Bibliografia filozofii polskiej (1918–1939), Zesz. Nauk W.S.I. w Radomiu. Ekonomika Ubezpieczenia. Prewencja, 1987 nr 16; – Filoz. w Pol. Słown.; Jedynak S., Etyka w Polsce. Słownik pisarzy, Wr. 1986 (bibliogr.); – Szulc, Cmentarz Ewangelicko-Reformowany; Władysław Spasowski, pedagog i wielki bojownik o wyzwolenie człowieka. Wystawa. Przewodnik, W. 1966 (fot.); – Araszkiewicz F. W., Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1978; Borzym S., Filozofia polska 1900–1950, Wr. 1991; Chmaj L., Poglądy i kierunki w pedagogice XX wieku, W. 1963; Chylińska H., Władysław Spasowski – działalność i poglądy, W. 1964 (bibliogr., fot.); taż, Wspomnienia, oceny, polemiki wokół Władysława Spasowskiego, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1979 nr 2; D. B., Konferencja pedagogiczna z okazji 90-lecia urodzin Władysława Spasowskiego, „Ruch. Pedagog.” 1968 nr 1 s. 126–7; Dziamski S., Władysław Spasowski, w: Z dziejów myśli marksistowskiej w Polsce, P. 1979 s. 262–85; Historia wychowania. Wiek XX, W. 1980 s. 92, 191–2; Jałmużna T., Zakłady kształcenia nauczycieli w Łodzi w latach 1918–1998, Ł. 2001 s. 29, 33–8, 59; Jaroszuk T., Julian Aleksander Smulikowski, 1880–1934, Studia i Mater. WSP w Olsztynie 1996 nr 10 s. 127–8, 151–4; Klevčenja A. C., Mirovozrenie Vladyslava Spasovskogo, filosofske i socyologičeskie vzgljady, Minsk 1969; Komuniści, W. 1969 s. 319; Kurdybacha Ł., Wpływ Rewolucji Październikowej na polską myśl oświatową 1918–1939, W. 1967 s. 218–43, 246; Michalski S., Koncepcje systemu edukacji w II Rzeczypospolitej, W. 1988 s. 61, 83–6, 178–93, 238; tenże, O szkołę wolną, W. 1959 s. 142–3, 156–61; Mierzwińska-Szybka Z., W stulecie urodzin Władysława Spasowskiego, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1978 nr 4 s. 533–7; Mierzwńska-Szybka Z., Kaniewski J., Szybka C., Spasowski i Smulikowski, „Życie Warszawy” 1990 nr 262; Nawroczyński B., Współczesne prądy pedagogiczne, w: Encyklopedia wychowania, Red. S. Łempicki, W. 1934 I 54; O nowe oblicze polskiej pedagogiki, założenia programowe działalności Towarzystwa Pedagogicznego im. Władysława Spasowskiego, „Kwart. Pedagog.” 1957 nr 3; Ozga W., Kurdybacha Ł., Dobosiewicz S., Władysław Spasowski i jego oddziaływanie na postępowe oblicze szkoły i nauczyciela w Polsce, W. 1969 (bibliogr., fot.); Rataj M., Samokształcenie nauczycieli, W. 1972; Sajdak-Michnowska E., Filozoficzne podstawy ateizmu Władysława Spasowskiego, „Euhemer” 1965 nr 5; Schoenbrenner J., Walka o demokratyczną szkołę polską w latach 1918–1922, W. 1963 s. 124, 195–6, 199, 202, 238; Smołalski A., Osoba i zawód nauczyciela w polskiej myśli pedagogicznej do 1939 roku, Wr. 1983 s. 40–2, 69; Sosnowski P., Dzieje Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego (1905–1919), W. 1930; Szkoła na Wiejskiej, Kr. 1974 s. 264; Szulakiewicz W., Historia oświaty i wychowania w Polsce 1918–1939, Tor. 2000 s. 110–11, 178; [Tatarkiewicz W.], Włodzimierz [!] Spasowski, „Przegl. Filoz.” T. 42: 1946 z. 3–4 s. 326–7; Wojtyński W., Myśl pedagogiczna Władysława Spasowskiego na tle analizy pism i działalności, W. 1962 (bibliogr., fot.); tenże, Poglądy Władysława Spasowskiego na rolę i treść wykształcenia ogólnego, „Życie Szkoły” 1961 nr 7 s. 1–8; tenże, O kształceniu nauczyciela szkoły podstawowej w Polsce i świecie, W. 1971 s. 56–7, 69–72, 94–5; tenże, Stosunek Władysława Spasowskiego do porewolucyjnych przeobrażeń w ZSRR, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1967 nr 4 s. 478–93; tenże, Uroczystości ku czci Władysława Spasowskiego, „Kwart. Pedagog.” 1960 nr 1 s. 228–32; tenże, Życie i działalność Władysława Spasowskiego, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1961 nr 1 s. 18–54; Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Kielce 1998 s. 91, 163, 180; Wycech C., Towarzystwo Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory” 1931–1939, W. 1966; – Górski A., List nauczyciela w sprawie szkoły antyreligijnej, W. 1937; Jasiński W., O katolicką szkołę w Polsce, P. 1938; Nałkowska Z., Dzienniki, Oprac. H. Kirchner, W. 1976–2001 II–VI; Nasza walka o szkołę polską, Red. B. Nawroczyński, W. 1932 I; Obiezierska H., Jedno życie prywatne na tle życia narodu polskiego w wieku XX, Bydgoszcz 1995 s. 59; Postępowa myśl oświatowa w Polsce w latach 1918–1939, Oprac. B. Ługowski, F. W. Araszkiewicz, Wr. 1972; Rybicka G., Wspomnienia o Władysławie Spasowskim, „Dom Dziecka” 1959 nr 12; Spasowiacy – Koło uczniów Władysława Spasowskiego: idee pedagogiczne Władysława Spasowskiego w działalności praktycznej jego wychowanków, Oprac. Z. Mierzwińska-Szybka, C. Szybka, C. Turlewicz, W. 1977; Spasowski R., The Liberation of One, San Diego–New York–London 1986 (fot.); Wspomnienia o Władysławie Spasowskim, Red. M. Szulkin, W. 1961 (bibliogr., fot., 12 listów S-ego z l. 1930–41); Zjazd Sekcji Kształcenia Nauczycieli przy Związku Polskich Nauczycieli Szkół Powszechnych w dn. 1. II. 1925, „Ruch Pedagog.” 1925 nr 1; Żemis S., Wspomnienia o Władysławie Spasowskim, „Głos Naucz.” 1958 nr 27; – „Dzien. Urzęd. Min. WRiOP” 1923 nr 6 s. 76, 1930 nr 2 s. 41; „Dzien. Zarządu m. st. Warszawy” 1917 nr 141; „Tryb. Ludu” 1959 nr 87; – AAN: Zespół MWRiOP, nr 178; Arch. Miejskie w Ł.: Zespół Wydz. Oświaty i Kult., nr 241; Arch. ZG ZNP w W.: Mater. Wydz. Pedagog.; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 9223 s. 321–331 („Przegl. Hist.-Oświat.”, nr rozrzucony przez cenzurę); – Mater. Red. PSB: Konarski S., Spis prac dotyczących S-ego, (mszp.); – Falski M., Okruchy wspomnień, mszp. w posiadaniu rodziny Mariana Falskiego.

Kalina Bartnicka