Stachowski Władysław, pseud. i krypt.: W. S., Włast (1887–1974), regionalista, kolekcjoner, działacz społeczny i kulturalny. Ur. 16 V w Grodzisku-Doktorowie (pow. Nowy Tomyśl) jako trzecie dziecko Wojciecha, mistrza brukarskiego, spedytora, i Praksedy z Dohnów.
Szkołę elementarną i progimnazjum ukończył S. w Grodzisku, do gimnazjum uczęszczał w Rogoźnie, tam od r. 1905 prezesował konspiracyjnej organizacji młodzieżowej Tow. Tomasza Zana. W r. 1907, z powodu udziału sióstr w strajku szkolnym, został wydalony z gimnazjum i aby kontynuować naukę wyjechał do Berlina. W r.n. zdawał, lecz bez powodzenia, maturę w Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu. W l. 1909–12 pracował w banku polskim «Skarbona» w Berlinie, przez dwa semestry studiował w tamtejszej Wyższej Szkole Handlowej. Działał w Tow. Przemysłowców i Młodzieży, Polskim Komitecie Berlina i Brandenburgii, oraz współpracował z czasopismami „Dziennik Berliński”, „Niedziela”, „Polak na Obczyźnie”. Po krótkim okresie pracy w Banku Ludowym w Chełmży (1912) przeniósł się do Gostynia, gdzie 1 I 1913 został powołany w skład zarządu Banku Pożyczkowego. Objął też funkcję administratora i redaktora „Gazety Gostyńskiej”, lokalnej mutacji „Gazety Poznańskiej”. W czasie pierwszej wojny światowej służył w armii niemieckiej (intendentura) na froncie zachodnim, następnie na Wileńszczyźnie.
Do Gostynia powrócił S. w marcu 1919 i na nowo podjął obowiązki członka zarządu tamtejszego banku (od r. 1929 – Bank Pożyczkowy Spółdzielczy). Zaangażował się w życie społeczno-kulturalne miasta. W wieczorowej Szkole Dokształcającej dla uczniów rzemieślniczych i kupieckich (od r. 1929 przemianowanej na Publiczną Szkołę Dokształcającą) udzielał lekcji języka polskiego w oddziale dla młodzieży robotniczej i opiekował się klasami o specjalności handlowej, kupieckiej oraz administracyjnej. Reprezentował władze miejskie w sejmiku powiatowym w r. 1919. Przewodniczył miejscowemu gniazdu Tow. Gimnastycznego «Sokół», działał w Tow. Czytelni Ludowych. Od r. 1921 stał na czele zarządu powiatowego i miejskiego Związku Ludowo-Narodowego (ZLN) w Gostyniu (do r. 1928). W l. 1921–4 był skarbnikiem w komitecie budowy nowego gmachu gimnazjum w Gostyniu. Zainicjował utworzenie 14 IX 1924 Polskiego Tow. Dramatycznego im. Aleksandra Fredry (od 30 V 1930 Polskie Tow. Kultury i Sztuki im. A. Fredry «Fredreum»). Pełnił w nim funkcję członka zarządu i kierownika literackiego, grał w wystawianych sztukach. Towarzystwo posiadało własną bibliotekę, organizowało wystawy miejscowego malarstwa, odczyty, koncerty. W r. 1925 został S. wybrany członkiem Rady Wojewódzkiej ZLN w Poznaniu. T.r. założył w Gostyniu księgarnię, którą prowadziła potem jego żona. W l. 1929–39 redagował miesięcznik „Kronika Gostyńska” (wydawany przez «Fredreum»), zamieszczał w nim artykuły o tematyce regionalnej autorstwa m.in. Stanisława Kozierowskiego, Stanisława Helsztyńskiego, Zdzisława Rajewskiego. W r. 1930 zasiadał powtórnie w sejmiku powiatowym. Pasją S-ego było gromadzenie zabytków: wykopalisk z okolic Gostynia, dawnej broni, numizmatów, obrazów, rzeźb miejscowych twórców; kolekcjonował archiwalia, inkunabuły, druki wielkopolskie, zwłaszcza gostyńskie. Prowadził również badania nad przeszłością regionu gostyńskiego, których wyniki zamieszczał m.in. w „Kronice Gostyńskiej”, „Ilustracji Polskiej”, „Gazecie Polskiej” (Kościan), „Głosie Gostyńskim”, „Orędowniku Gostyńskim”. Do ważniejszych publikacji S-ego należą: Szkoci w Gostyniu (Gostyń 1932), Rok 1848 w dawnym powiecie bukowskim (Kościan 1934), Towarzystwo Przemysłowców i Rzemieślników w Gostyniu (Kościan 1936), Przyczynki do dziejów towarzystw gostyńskich (Gostyń 1937).
W l. drugiej wojny światowej pracował S. w niemieckiej instytucji kredytowej (Kreissparkasse). W tym czasie część jego zbiorów została wywieziona przez okupantów do Poznania. Po wojnie w l. 1945–54 pełnił funkcję kierownika banku, który w l. 1949–58 nosił nazwę Gminnej Kasy Spółdzielczej. Reaktywował «Fredreum» i był jego prezesem (do rozwiązania w r. 1951). Do przejścia na emeryturę (1968) pozostawał członkiem zarządu gostyńskiego Banku Spółdzielczego. W dalszym ciągu uzupełniał swój księgozbiór i kolekcję. Już w l. pięćdziesiątych planował przekazanie zbiorów państwu, z zamiarem utworzenia Muz. Ziemi Gostyńskiej, jednak idea ta nie została zrealizowana. W r. 1958 został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, a w r. 1964 odznaką Zasłużony Działacz Kultury. Był członkiem Komisji Historycznej Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Zmarł 13 VII 1974 w Gostyniu, tam też został pochowany na cmentarzu parafialnym.
Od r. 1922 był S. żonaty z Ludomirą Czabajską, córką kupca gostyńskiego Tomasza; nie pozostawił potomstwa.
Po śmierci S-ego jego kolekcja uległa rozproszeniu. Archiwalia zakupiło Arch. Państwowe w Poznaniu, niewielką część zbiorów Biblioteka PAN w Kórniku i Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, pozostałe znalazły się w posiadaniu spadkobierców. S. pozostawił Wspomnienia (mszp., własność Stefana Jankowiaka z Gostynia).
Bibliografia historii miasta Gostynia w zarysie, Gostyń 1997; Bibliografia historii Polski za l. 1930–1, 1933–9, Lw.–Wr. 1932, 1936, 1976, 1981; Bibliografia prac Władysława Stachowskiego na łamach „Kroniki Gostyńskiej”, „Grabonoskie Zap. Regionalne” T. 1: 1991 s. 71–5; – Paluszkiewicz M., Szews J., Słownik biograficzny członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850–1918, P. 2000; Sławni Gostynianie, Red. H. Gościański, Gostyń 1984 (portret S-a); Wpol. Słown. Biogr.; – Słown. pseudonimów; – Dzieje Rogoźna, P. 1993 s. 142–3; Dzieje ziemi gostyńskiej, Red. S. Sierpowski, P. 1979 (fot.); Eustachiewicz T., Zarys dziejów Gimnazjum im. Przemysława w Rogoźnie, w: Sprawozdanie Państwowego Gimnazjum im. Przemysława w Rogoźnie, Rogoźno 1929 s. 23, 26, 28; Glura F., Z dziejów szkolnictwa i oświaty w Gostyńskiem, Gostyń 1993; Gościański H., Polskie Towarzystwo Kultury i Sztuki im. Aleksandra Fredry „Fredreum” w Gostyniu, „Inform. Kult. i Turystyczny Woj. Leszczyńskiego” 1985 nr 1 s. 24–6; Gryczka Z., Pasje życia, „ABC” 1991 nr 35 s. 6; Grześkowiak A., Stachowski Władysław, w: Zeszyt regionalny miasta Gostynia, Gostyń 1978 s. 43–4; Jankowiak S., Gostyńscy regionaliści, „Grabonoskie Zap. Regionalne” T. 1: 1991 s. 46–52; tenże, Regionalista gostyński, „Przyjaciel Ludu” R. 2: 1987 z. 6 s. 29–32 (portret S-a); tenże, Władysław Stachowski, w: Szkice Gostyńskie, Gostyń 1996; Jankowiak S., Bauer P., Ziemia gostyńska w Powstaniu Wielkopolskim 1918–1919, Gostyń 1989; Jarochowski K., Muzeum […] jednego człowieka, „Gaz. Pozn.” 1967 nr 147 (portret S-a); Kaczmarek K., Muzeum pod numerem 18, w: Kalendarz Wielkopolski na rok 1960, W. 1959 s. 313–14; Maćkowiak-Glura J., „Kronika Gostyńska” 1928–1939, P. 1983 (mszp. pracy magisterskiej napisanej na UAM); Myszcynowa Z., Muzeum Ziemi Gostyńskiej w… prywatnym mieszkaniu, „Widnokrąg” dod. do „Gaz. Pozn.” 1955 nr 41; Polak B., Ziemia gostyńska w latach wojny i okupacji, Gostyń 1978; 100 lat Banku Spółdzielczego oszczędnościowo-pożyczkowego w Gostyniu 1865–1965, Oprac. A. Jazdon, W. 1965, s. 5, 12, 55, 57–9, 67–8, 76, 78, 81 (fot.); Śmigielski W., Zaginiona kolekcja archeologiczna Władysława Stachowskiego, „Grabonoskie Zap. Regionalne” T. 2: 1992 s. 53–62; – Helsztyński S., Kronika rodzinna (autobiografia), W. 1986 s. 223, 237; Stachowski W., Z dziejów gostyńskiego „Fredreum”, w: Kalendarz Wielkopolski na rok 1960, W. 1959 s. 314–16; – „Gaz. Gostyńska” 1992 nr 12; „Kron. Gostyńska” 1928–39; – Muz. w Gostyniu: sygn. 945 (Tow. Kult. i Sztuki «Fredreum» 1924–38, 1949–51).
Mariusz Ryńca