Surzyński Władysław (1906–1987), aktor, dyrektor teatru, recytator.
Ur. 24 II w Tarnowie, był synem Stefana (zob.) i Anny z Szulców, bratankiem Józefa (zob.) i Mieczysława (zob.), bratem stryjecznym Leona (zob.).
S. od r. 1913 mieszkał i uczył się we Lwowie. Ukończył tamtejsze gimnazjum klasyczne, po czym 1 IX 1924 został aktorem Lwowskiego Teatru Objazdowego oraz uczniem szkoły dramatycznej Czesława Krzyżanowskiego przy Lwowskim Inst. Muzycznym. Po ukończeniu szkoły był (1 III – 31 VIII 1926) aktorem Teatru Miejskiego we Lwowie; wystąpił w roli tytułowej w „Sułkowskim” Stefana Żeromskiego. Zaangażowany jesienią 1926 przez Zygmunta Nowakowskiego do Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, zagrał role m.in. Kirkora w „Balladynie” Słowackiego (reż. Józef Sosnowski, premiera 28 VI 1927 w obecności marsz. Józefa Piłsudskiego z okazji sprowadzenia na Wawel prochów poety), Brighellę w „Turandot” C. Gozziego (reż. Nowakowski) i Achillesa w „Achilleis” Stanisława Wyspiańskiego (reż. Nowakowski i Sosnowski). W r. 1929 przeniósł się do Warszawy i został aktorem (a także kompozytorem) Teatru Jaskółka Haliny Starskiej. Latem 1930 występował w objeździe, od Zaleszczyk do Gdyni oraz w Wolnym Mieście Gdańsku, z zespołem Studio-Teatr Ireny Solskiej. W r. 1932 związał się z istniejącym od stycznia do czerwca Teatrem Polskim w Gdyni, odtwarzając m.in. Walerego w „Powrocie posła” Juliana Ursyna Niemcewicza; z zespołem tym występował w Chojnicach, Kościerzynie i Wejherowie oraz w Gdańsku. W l. 1932–4 grał w Teatrze Miejskim w Łodzi, a w sezonie 1934/5 w Warszawie w teatrach: Kameralnym i Ateneum; sensacją stała się jego rola Parysa w „Typie A” Marii Morozowicz-Szczepkowskiej (premiera 20 XI 1934, Teatr Ateneum, reż. Zofia Modrzewska), w której jako pierwszy aktor w polskim teatrze wystąpił nago. W l. 1935–8 był aktorem Teatru Ziemi Pomorskiej w Toruniu; z zespołem tego teatru występował również w Gdańsku.
W sezonie 1938/9 był S. zatrudniony w Teatrze Miejskim w Wilnie (na Pohulance), kierowanym przez Leopolda Pobóg-Kielanowskiego. Wystąpił w rolach: Kapitana w „Alkadzie z Zalamei” P. Calderona de la Barci, Obierzyńskiego w „Spadkobiercy” Adama Grzymały-Siedleckiego, tytułowych w „Rejtanie” Kazimierza Brończyka (premiera 3 V 1939, reż. Pobóg-Kielanowski) i „Głupim Jakubie” Tadeusza Rittnera. Wg recenzenta wileńskiego „Gońca Porannego” (z 25 VI 1939) w aktorstwie S-ego było «widać dużą inteligencję artystyczną, która w połączeniu z prawdziwym talentem i osobistym wdziękiem, składa się na typ aktora, pożądanego na każdej scenie i w każdym teatrze». Po zajęciu Wilna przez Litwę nadal występował w Teatrze Miejskim (którego nazwę wkrótce zmieniono na Teatr Pohulanka), kierowanym przez Pobóg-Kielanowskiego, m.in. jako Kacper w „Pastorałce” Leona Schillera (reż. Stanisława Perzanowska). W marcu 1940 podjął próbę stworzenia nowego teatru, co stanowiło atak na Pobóg-Kielanowskiego. Po aneksji Litwy przez ZSRR, 15 VI t.r., wszedł w skład Zarządu Kolektywu Teatru Polskiego, działającego najpierw w sali przy ul. Końskiej 3, a następnie w gmachu dawnego kina Helios przy ul. Wileńskiej; w sierpniu recytował „Birobidżański tan” M. Tanka we własnym przekładzie z białoruskiego, w programie składanym „Zamiast komedii...” (reż. zbiorowa). Od listopada 1940 do marca 1941 był kierownikiem artystycznym Teatru Miejskiego; sezon rozpoczął „Sławą” W. Gusiewa (reż. Perzanowska), w której zagrał Wasyla Motylkowa. W r. 1941 partnerował gościnnie Hance Ordonównie w Teatrze Muzycznym «Lutnia» przy ul. Mickiewicza, m.in. jako Nazar Duma w operetce „Wesele w Malinówce” B. A. Aleksandrowa i W. Tipota. W czasie okupacji niemieckiej pracował jako robotnik na plantacji tytoniu w majątku w Toczyłowie (obecne woj. podlaskie).
Po ponownym wkroczeniu do Wilna Armii Czerwonej, 13 VII 1944, zatrudnił się S. w reaktywowanym Polskim Teatrze Dramatycznym, grającym od grudnia t.r. na scenie «Lutni». Zagrał Higginsa w „Pigmalionie” G. B. Shawa (reż. Stanisław Milski) oraz Wacława w „Zemście” Aleksandra Fredry. Już po przeniesieniu się zespołu teatru do Torunia wystąpił w Wilnie 6 V 1945 w opracowanym przez siebie montażu „Od «Cyda» do żołnierza polskiego”. Następnie w ślad za kolegami wyjechał do Torunia, gdzie w tamtejszym Teatrze Ziemi Pomorskiej powtórzył rolę Higginsa w „Pigmalionie” oraz zagrał Latarnika w „SOS” Tadeusza Kańskiego. Te same role pokazał w nowo powstałym teatrze w Olsztynie, ale dodał do nich także nowe kreacje, m.in. dr. Stefana Kowacsa w „Maturze” L. Fodora (reż. Milski). Na scenie olsztyńskiej oraz w objeździe po całej Polsce występował w opracowanych przez siebie programach składanych (do niektórych także komponował muzykę): oprócz „Od «Cyda»...”, także „Dla Ciebie Warszawo” i „Miłość wśród wieków” (premiera w Teatrze Muzycznym im. Żołnierza Polskiego w Lublinie) oraz w dramacie „Niebieski lis” F. Herczega (premiera w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi). Z Marią Gorczyńską i Milskim zorganizował w r. 1947 w Warszawie Teatr Klasyczny i na inauguracji 29 I 1948 zagrał Botwela w „Marii Stuart” Słowackiego (reż. Milski). Dn. 1 IX t.r. objął dyrekcję Teatru im. Stefana Jaracza w Olsztynie. Po roku, 26 IX 1949, występem Ludwika Solskiego w roli „Pana Jowialskiego” Fredry (reż. Władysław Stoma) otworzył scenę w Elblągu. Z teatrem olsztyńsko-elbląskim występował m.in. w Warszawie, Poznaniu i Gdyni, a od t.r. systematycznie objeżdżał Warmię i Mazury. Prowadził teatr repertuarowo eklektyczny, z przewagą sztuk rosyjskich i radzieckich oraz «zrewidowanych ideologicznie» dramatów polskich. Był nadal czynny jako aktor, zagrał m.in. Stefana Jagmina w „Odwetach” Leona Kruczkowskiego i pułkownika Fiszera w „Kościuszce w Berville” Janusza Teodora Dybowskiego (obydwie w reż. Milskiego). Ponadto skomponował muzykę do „Za siedmioma górami” Ewy Szelburg-Zarembiny (reż. Ludwika Śniadecka). Dn. 1 XI 1952 został odwołany ze stanowiska i zamieszkał w Warszawie.
W r. 1955 zagrał S. rolę Michała Jordana w filmie „Podhale w ogniu” (reż. Jan Batory i Henryk Hechtkopf). Pod koniec t.r. współtworzył studio eksperymentalne «Teatr 300 krzeseł» (pierwszy w l. pięćdziesiątych teatr prywatny, założony w Warszawie przez Amerykanina Steve’a Morrisa) i w marcu 1956 zagrał w jego pierwszej (a być może jedynej) premierze, monodramie „Ręce Eurydyki” brazylijskiego pisarza P. Blocha. W sezonie 1956/7 należał do zespołu Teatru Wybrzeże w Gdańsku, od sezonu 1957/8 był zatrudniony w Teatrze Klasycznym w Warszawie. Zagrał, znakomicie przyjętą, rolę Bolesława Śmiałego w dramatach Wyspiańskiego „Bolesław Śmiały. Skałka” (reż. Emil Chaberski). Od grudnia 1958 odtwarzał rolę Mauricia, partnerując Mieczysławie Ćwiklińskiej w „Drzewa umierają stojąc” A. Casony. Za rolę Księcia Poloniusa – kanclerza Jana Zamoyskiego w „Samuelu Zborowskim” Słowackiego (reż. Jerzy Kreczmar) otrzymał w r. 1963 nagrodę indywidualną na III Kaliskich Spotkaniach Teatralnych. W r. 1962 zrezygnował z pracy w Teatrze Klasycznym. W l.n. występował jako recytator poezji w wielu miastach Polski, a także w skupiskach polonijnych we Francji i Austrii.
S. nie osiągnął znaczących sukcesów jako aktor, był natomiast sprawnym organizatorem, współtworzącym liczne nowe zespoły i teatry oraz niestrudzonym popularyzatorem poezji. Kolekcjonował stare płyty i od l. sześćdziesiątych prowadził w Polskim Radiu audycje cykliczne, m.in.: „Klub starej płyty” i „Na scenach i estradach świata”. Zbiór fonograficzny S-ego posłużył «Polskim Nagraniom», które w r. 1966, po śmierci Jana Kiepury wydały w jego wykonaniu „Arie operowe” oraz „Pieśni i piosenki filmowe”. Zestawił nagrania Kiepury, opublikowane po raz pierwszy w książce Jerzego Waldorffa „Jan Kiepura” (W. 1974). Zbierał również wycinki prasowe (w zbiorach Inst. Teatr. im. Zbigniewa Raszewskiego). Zmarł 5 VIII 1987 w Warszawie, został pochowany 10 VIII na cmentarzu Komunalnym Północnym (kw. WX9, rząd 8, grób 13).
S. rodziny nie założył.
Fot. jako Hektor w programie Teatru im. Juliusza Słowackiego do „Akropolis” Wyspiańskiego, 1926, jako Bolesław Śmiały w „Bolesławie Śmiałym” Wyspiańskiego, „Teatr” 1958 nr 13; – Almanach sceny polskiej 1986/87, W. 1993; – Ciesielski Z., Teatr polski w Wolnym Mieście Gdańsku, Gd. 1969; Hernik-Spalińska J., Życie teatralne Wilna podczas II wojny światowej, W. 2005 (fot.); taż, Życie teatralne Wilna podczas II wojny światowej, „Pam. Teatr.” 1997 z. 1–4 s. 587, 602, 612–13, 615 (fot.), s. 664, 678; Krasiński E., Teatr Jaracza, W. 1970; Kuchtówna L., Irena Solska, W. 1980; Maliszewski A., Teatr wileński w latach 1939–1945, „Pam. Teatr.” 1963 z. 1–4; Marczak-Oborski S., Teatr czasu wojny, W. 1967 (fot.); Misiorny M., Teatry dramatyczne Ziem Zachodnich 1945–1960, P. 1963 (fot.); Poskuta-Włodek D., Trzy dekady z dziejów sceny, Kr. 2001; Prusiński T., Jest teatr w Olsztynie, Olsztyn 2005; Sadowy W., Władysław Surzyński, „Gaz. Wyborcza”, dod. „Gaz. Stoł.”, 1997 nr 180, 2004 nr 76; Surzyński W., „Skrzyżowanie szabli” czy „woda w buzi”, „Prawda Wil.” 1941 nr 27; tenże, Stanisław Milski, w: Jego siła nas urzekła, Red. A. L. Gzella, L. 1985; Tomczyk R., Rozwój organizacyjny i linia repertuarowa Teatru im. Stefana Jaracza Olsztyn–Elbląg w latach 1948–1952, „Komunikaty Mazur.-Warmińskie” 1975 nr 3; tenże, Teatr olsztyński w latach 1945–48, tamże 1976 nr 2; tenże, Tendencje artystyczne teatru im. Stefana Jaracza w latach 1948–1952, tamże 1977 nr 1; Wyspiański S., Dzieła zebrane (Kalendarium życia i twórczości Stanisława Wyspiańskiego), Kr. 1968 XV; – Program na dziesięciolecie sceny olsztyńskiej, [Olsztyn 1955] (Dybowski); Słonimski A., Gwałt na Melpomenie, W. 1959; Solski L., Wspomnienia 1855–1954, Kr. 1961; – „Film” 1939 nr 19 s. 14; „Kino” 1939 nr 34; „Kur. Pol.” 1971 nr 300; „Prawda Wil.” 1941 nr 3; „Stolica” 1947 nr 22; „Teatr” 1952 nr 18 fot. (Marczak-Oborski), 1958 nr 15 (Csató); – Nekrologi z r. 1987: „Teatr” nr 11, „Życie Warszawy” nr 183 (błędna data pogrzebu), nr 184, nr 190; – Inst. Teatr. im. Raszewskiego w W.: Teczka 129, 201 (m.in. legitymacje, podania, fot.), sygn. Alb. 57 87 (trzydzieści albumów z l. 1935–87, zdjęcia z przedstawień, programy, wycinki prasowe); IS PAN: Zbiory Specjalne, sygn. 2435, sygn. 2450, sygn. 2455, sygn. 5099 (m.in. wycinki, programy, fot.); Muz. Liter. w W.: sygn. 4775 (dok. dot. teatru wil.), sygn. 4776 (wycinki prasowe dot. teatru wil.).
Roman Włodek