Oporowski Władysław (właściwie Władysław z Oporowa) h. Sulima (zm. 1453), podkanclerzy koronny, biskup włocławski, potem arcybiskup gnieźnieński i prymas. Był drugim z kolei synem Mikołaja z Oporowa, potem woj. łęczyckiego (zob.), zapewne z żony Krystyny, bratem Bogusława (zob.) i Piotra (zob.). Po raz pierwszy wystąpił w znanych nam źródłach 29 XII 1411 w Gnieźnie. O. studiował na uniwersytecie w Wiedniu, gdzie w r. 1415 otrzymał bakalaureat sztuk wyzwolonych. Zapewne we Włoszech uzyskał doktorat dekretów – z tytułem takim występował od r. 1420, kiedy to po powrocie z zagranicy objął (zapewne na krótko) profesurę na Uniw. Krak. Jednocześnie rozpoczął karierę duchowną, osiągając szybko kilka prebend: już w r. 1420 ówczesny arcbp gnieźnieński Mikołaj Trąba mianował go, wtedy kanonika gnieźnieńskiego, swoim wikariuszem generalnym i oficjałem gnieźnieńskim. Rychło otrzymał O. także katedralny kanonikat poznański i scholasterię włocławską. Już też w r. 1420 występował w imieniu Trąby jako rzeczoznawca przy redakcji statutów archidiecezjalnych na synodzie w Kaliszu. W tym samym czasie rozpoczął karierę w służbie monarszej: w r. 1422 był jednym z pełnomocników strony polskiej w procesie polsko-krzyżackim, zajmował się też (na dworze Władysława Jagiełły?) sprawami luksemburskimi. Wiosną 1424, wraz z kaszt. poznańskim Mościcem ze Stęszewa, posłował od Jagiełły do króla węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego, jesienią przebywał przy królu na Litwie, w r. n. posłował od Jagiełły do w. mistrza, podobnie w r. 1426. Od r. 1424 występował w formułach relacyjnych dokumentów królewskich, obok podkanclerzego Stanisława Ciołka i przede wszystkim kanclerza Jana Szafrańca, który zapewne zalecał O-ego na podkanclerstwo już w okresie starań Ciołka o biskupstwo poznańskie (1426–7). W r. 1426 był też zapewne O. rektorem Uniw. Krak. Od września 1428 występował z tytułem podkanclerzego koronnego. Odtąd dokumenty jego relacji wytyczają kilkuletnie itinerarium O-ego, prawie identyczne z trasami podróży Jagiełły po całej Polsce i Litwie.

O. jako podkanclerzy uważany jest za głównego w tym czasie (obok Jana Szafrańca) zaufanego Jagiełłowego, za reprezentanta antyluksemburskiego kierunku polityki polskiej, przeciwnika Witolda i lansowanej pod koniec życia tego w. księcia idei autonomii Litwy. O. odegrał też znaczną rolę w polskich zabiegach o udaremnienie koronacji Witolda (m. in. na zjeździe w Łucku w r. 1429). W r. 1430 O. towarzyszył królowi w podróży na Litwę i był obecny przy śmierci Witolda. W r. 1431 uczestniczył w wyprawie przeciw Świdrygielle aż po Uściług, następnie powrócił do Krakowa, a mniejszą pieczęć piastował na wyprawie w jego zastępstwie Mikołaj Drzewiecki. W r. 1432 należał do polskich posłów ze zjazdu lubelskiego, którzy mieli osadzić na litewskim tronie wielkoksiążęcym ks. Zygmunta Kiejstutowicza. Był również zwolennikiem antyluksemburskiego i antykrzyżackiego przymierza Polski z czeskimi husytami: w czasie dysputy prowadzonej t. r. na Uniw. Krak. należał do ich obrońców i występował przeciw decyzji bpa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, nakazującej zamknięcie kościołów miasta z powodu pobytu tam posłów czeskich.

W r. 1425, po śmierci ojca i podziale jego dóbr przez specjalną komisję królewską, O. otrzymał 4 wsie w Łęczyckiem (Dobrzewy – z wiatrakiem, Kurów, Jaworzyna, Turzynów). Praca w kancelarii przyniosła mu dalsze liczne prebendy i godności. W r. 1425 (8 V) otrzymał urząd pisarza ziemskiego łęczyckiego (który w r. n. przekazał swemu bratu Bogusławowi). W r. 1428 miał już krakowski kanonikat katedralny, w r. n. prepozyturę kolegiaty Św. Floriana na Kleparzu, w r. 1430 prepozyturę łęczycką, a od r. 1431 dziekanat krakowski. Od r. 1426 był też proboszczem kolegiaty w Środzie wlkp. W r. 1431 otrzymał tytuł protonotariusza Stolicy Apostolskiej. Był więc w tym czasie jednym z najlepiej uposażonych prałatów Korony.

Gdy latem 1433 zmarł kanclerz kor. i bp włocławski Jan Szafraniec, O. z zalecenia Jagiełły został wybrany biskupem włocławskim. Zabiegi o prowizję papieską, prowadzone w Rzymie przez Mikołaja Lasockiego, trwały blisko rok. Przez cały ten czas O. był nadal podkanclerzym, najpierw za wakansu na kanclerstwie, a od grudnia 1433 obok nowego kanclerza Jana Koniecpolskiego. Wiele uwagi poświęcał w tym czasie nadal sprawom krzyżackim: uczestniczył w zjazdach z Zakonem w Słońsku (1433), Raciążku i Brześciu (1434), wreszcie był jednym z pełnomocników polskich, którzy 31 XII 1435 podpisali pokój z Krzyżakami w Brześciu. Wiosną 1434 towarzyszył królowi w jego ostatniej podróży na Ruś i był potem najpewniej przy jego śmierci. Ostatecznie opuścił kancelarię niedługo po śmierci Jagiełły. Ostatni raz występuje z tytułem podkanclerskim 25 VII 1434, podczas koronacji Władysława III. Papieskie zatwierdzenie elekcji biskupiej przyszło latem 1434, a 19 IX t. r. O. otrzymał w Łęczycy święcenia biskupie z rąk arcbpa Wojciecha Jastrzębca. Do nowej ekipy rządzącej panów małopolskich O. ustosunkowany był najpewniej niechętnie; kierunek jego zainteresowań politycznych (sprawy krzyżackie, Litwa) znalazł się na dalekim planie polityki polskiej l. 1434–44. To było zapewne powodem, że O. nie utrzymał się na podkanclerstwie; objął je dawny nauczyciel młodego króla, mało zaangażowany politycznie Wincenty Kot z Dębna.

Rządy biskupstwem włocławskim (do którego należał również archidiakonat pomorski znajdujący się pod władztwem krzyżackim) aktywizowały i przedłużały zainteresowania O-ego sprawami krzyżackimi. Pokój brzeski, którego O. był jednym z głównych twórców, zakończył również długoletnie spory biskupów kujawskich z Zakonem o dobra biskupie na Pomorzu. Gdy zmarł arcbp Wojciech Jastrzębiec (1436), istniały plany nadania stolicy gnieźnieńskiej Zbigniewowi Oleśnickiemu, a przeniesienia O-ego na biskupstwo krakowskie, którego piastowanie dawało duże możliwości wpływów politycznych na rezydującego w Krakowie młodego monarchę. Plany te jednak upadły wobec sprzeciwu Oleśnickiego, który przeforsował kandydaturę Wincentego Kota na arcybiskupstwo. O. pojawiał się przy królu w Małopolsce tylko okazjonalnie, głównie na sejmach i zjazdach (Kraków – listopad 1435, Nowy Korczyn – kwiecień 1438, Kraków – grudzień 1438, Lublin – luty 1439, Kraków – kwiecień 1440). W r. 1439 uczestniczył w zjeździe w Lubowli, negocjując warunki pokoju Władysława III z Albrechtem Habsburgiem. Potem, po wyjeździe króla na Węgry, przebywał głównie w Wielkopolsce i na Kujawach. W r. 1444 był jednym z panów wielkopolskich rokujących z Zakonem na temat ściślejszego przymierza, które interpretuje się dziś jako próbę zabezpieczenia północnej granicy państwa w chwili zaangażowania się Polski na arenie przeciwtureckiej.

Po rządach O-ego diecezją włocławską pozostało niewiele śladów. Rozpoczął je sporami z kapitułą o dobra biskupie i dochody z prebend (1434, 1435). Rezydował zazwyczaj w dobrach biskupich w Wolborzu oraz w rodzinnym Oporowie, gdzie wzniósł okazały gotycki zamek. Utrzymywał też już wówczas dość liczny dwór biskupi. Miał bliskie kontakty z soborem bazylejskim, ale również cieszył się uznaniem papieża Eugeniusza IV. Wydaje się też prawdopodobne, że utrzymywał bliższe stosunki z uczonymi tej miary, jak Maciej z Raciąża i Sędziwój z Czechla.

Okres bezkrólewia po śmierci Władysława Warneńczyka i pierwsze lata panowania Kazimierza Jagiellończyka przyniosły ponowną aktywizację polityczną O-ego. Na sejmie piotrkowskim w sierpniu 1445 wybrany został do delegacji mającej wezwać na tron polski Kazimierza Jagiellończyka. Na sejmie styczniowym 1446 r. popierał kandydaturę Fryderyka Hohenzollerna na tron polski, jednak po wyborze Kazimierza szybko znalazł się wśród jego zaufanych – wśród tych, na których młody król oparł się w walce z dominacją grupy możnowładztwa małopolskiego. Gdy w sierpniu 1448 zmarł prymas Wincenty Kot, młody król desygnował O-ego na arcybiskupstwo gnieźnieńskie i przeforsował – mimo początkowych oporów kapituły gnieźnieńskiej – jego wybór 27 X 1448. Papież Mikołaj V zatwierdził translację bullą z 25 VI 1449. O. objął arcybiskupstwo dopiero 8 IX t. r., już wcześniej jednak rozpoczął z kapitułą serię sporów zmierzających do anulowania części hojnych nadań swego poprzednika, naruszających dochody arcybiskupie. Sprawami Kościoła zajmował się nadal mało, pochłonięty znów sprawami polityki. Często towarzyszył w tym czasie królowi w podróżach po kraju, uczestniczył również w sejmach. Przy poparciu panów wielkopolskich na sejmie piotrkowskim w grudniu 1449 wystąpił z protestem wobec uzyskania przez Oleśnickiego godności kardynalskiej, głosząc, że stanowi to uszczuplenie prerogatyw prymasowskich oraz kolejny akt deprecjacji Wielkopolan przez panów małopolskich. Walka między O-m a Zbigniewem Oleśnickim o wyższość w godności zakończyła się wyrokiem królewskim ogłoszonym na sejmie piotrkowskim 17 VI 1451, przyznającym wyższość prymasa nad kardynałem i ustalającym zasady przemiennego zasiadania obydwu antagonistów na posiedzeniach rady królewskiej.

Terenem ożywionej działalności O-ego były nadal sprawy pomorskie. W styczniu 1448 O. stał na czele kilkuosobowej delegacji polsko-litewskiej, która miała odebrać nową przysięgę dotrzymania pokoju brzeskiego od Krzyżaków. Potem był jedną z czołowych osobistości polskich nawiązujących kontakty ze Związkiem Pruskim. W lipcu 1451 towarzyszył królowi w podróży ku granicy krzyżackiej i przewodniczył obradom polsko-krzyżackim z udziałem króla i w. mistrza odbytym w Toruniu, podczas których wysunął koncepcję mediacji polskiej w sporach pomiędzy Zakonem a związkowcami. We wrześniu 1452 O. przyjmował delegatów Związku Pruskiego, obiecując im pomoc, a następnie – wraz z kanclerzem Janem Koniecpolskim i bpem włocławskim Janem Gruszczyńskim – utrzymywał nadal bliskie kontakty ze związkowcami. W Prusach uważano go za jedną z najbardziej wpływowych osób w ówczesnej Polsce, o jego względy zabiegać zaczął wówczas także i Zakon. O., chory już w grudniu 1452, zmarł 11 III 1453 w Oporowie. Został pochowany w tamtejszym kościele, przy którym na życzenie brata Piotra osadził jasnogórskich paulinów.

Długosz wystawił O-emu opinię człowieka chciwego, zapobiegliwego przede wszystkim o własne i rodzinne interesy, obojętnego dla swych kościołów włocławskiego i gnieźnieńskiego. Na opinii tej, którą przejęli zresztą i późniejsi biografowie O-ego, aż do Jana Korytkowskiego, zaważyły najpewniej rozbieżności pomiędzy O-m a mentorem Długosza, kardynałem Zbigniewem Oleśnickim. Nie mogą ulegać wątpliwości znaczne zasługi polityczne O-ego jako pracownika kancelarii monarszej i dostojnika państwowego.

Hierarchia catholica medii aevi, II 177; Korytkowski, Arcpbi gnieźn., II; Katalog zabytków sztuki w Pol., II z. 2; – Barycz H., Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wr. 1969 s. 49; Biskup M., Zjednoczenie Pomorza Wschodniego z Polską w połowie XV wieku, W. 1959; Bocheński Z., Dwór obronny arcybiskupa Władysława Oporowskiego (zm. 1453) w Oporowie pod Kutnem, „Biul. Hist. Sztuki’ R. 1: 1931–3 s. 127–30; Caro J., Dzieje Polski, Wr. 1897 IV 352 n.; Fijałek J., Polonia apud italos scholastica. saec. XV, Kr. 1900 I 54–7; tenże, Ustalenie chronologii bpów włocławskich, s. 54–5; Guerquin B., Zamki w Polsce, W. 1974 s. 223–6; Hain S., Wincenty Kot prymas Polski 1436–1448, P. 1948; Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, W. 1930 I 153–5; Krzyżaniakowa J., Kancelaria królewska Władysława Jagiełły, Cz. 1–2, P. 1972–9; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II; Piotrowski T., Dostojnicy województwa łęczyckiego za pierwszych Jagiellonów, W. 1935; Sułkowska-Kurasiowa I., Dokumenty królewskie i ich funkcja w państwie polskim za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów, W. 1977; Tomczak A., Kancelaria biskupów włocławskich w okresie księgi wpisów (XV–XVIII w.), Tor. 1964 (pieczęć biskupia O-ego); – Acta capitulorum, I–III; Acten d. Standetage Preussens, III; Akta grodz. i ziem., VIII; Akta Unii; Album stud. Univ. Crac., I 6; Cod. epist. saeculi XV, I–III; Cod. epist. Vitoldi; Cod. Pol., II; Cod. Regni Pol. et M. Duc. Lit., IV; Cod. Univ. Crac., I 204; Długosz, Opera, I, XIII, XIV; Hansisches Urkundenbuch, Weimar 1939 VIII nr 164–6; Knigi pol’skoj koronnoj metriki XV. stoletija, Wyd. W. Graniczny, A. Mysłowski, W. 1914 I; Kod. katedry krak., II; Kod. m. Kr., I; Kod. Litwy; Kod. Mpol., IV; Kod. Wpol., V; Lites, Wyd. 1., II 4, 17, 23; Materiały archiwalne wyjęte głównie z Metryki Litewskiej od 1348 do 1608, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1890; Matricularum summ., I, III, IV; Mon. Hist. Dioec. Wladisl., XXV nr 24, 206, 288, 1002, 1005; Pawiński A., Sejmiki ziemskie, W. 1895 dod. s. V, VI; Podwody kazimierskie 1407–1432, Wyd. S. Krzyżanowski, Arch. Kom. Hist., Kr. 1909 XI 415; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198–1525, Göttingen 1948–50 I–II; Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, Hrsg. v. E. Weise, Königsberg–Marburg 1939–55 I–II; Starod. Prawa Pol. Pomn., II 328, 352 n., 382, IV 257 n.; Zbiór dokumentów mpol., II 531, VII passim.; – AGAD: Łęczyca Terr. t. 8 k. 1, 140 (pisarstwo łęczyckie), k. 50 (podział ojcowizny); Arch. Archidiec. w Gnieźnie: A Cons. A2 k. 79.

Antoni Gąsiorowski