Kossak Wojciech Horacy (1856–1942), malarz-batalista. Ur. w Paryżu, w noc sylwestrową 31 XII 1856, jako brat bliźniaka Tadeusza (ur. 1 I 1857). Był synem znanego malarza Juliusza i Zofii z Gałczyńskich. K. był ojcem poetki Marii Jasnorzewskiej Pawlikowskiej, pisarki Magdaleny Starzewskiej Samozwaniec i malarza Jerzego oraz stryjem pisarki Zofii Kossak Szczuckiej. Do chrztu trzymał go zaprzyjaźniony z ojcem wybitny francuski malarz-batalista Horacy Vernet, od którego otrzymał drugie imię (pierwsze po dziadku W. Gałczyńskim). Lata dziecinne K. spędził w Paryżu przy rue des Vanneaux, gdzie mieszkali jego rodzice, utrzymujący żywy kontakt z środowiskiem Wielkiej Emigracji. W r. 1861 Kossakowie przenieśli się do Warszawy. Od r. 1863 K. począł uczęszczać do III Gimnazjum przy Placu Trzech Krzyży. Przeżycia związane z powstaniem styczniowym i jego następstwami utkwiły mocno w pamięci K-a. Znalazły one odbicie np. w obrazie pt. Wspomnienie z lat dziecinnych (1891). W związku z wprowadzeniem do szkół warszawskich obowiązkowego nauczania w języku rosyjskim, Kossakowie przeprowadzili się w r. 1867 na stałe do Krakowa. W r. 1871 K. przerwał naukę w gimnazjum i w latach akad. 1871/2 i 1872/3 podjął studia artystyczne u Władysława Łuszczkiewicza w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. W l. 1874 udał się do Monachium i wstąpił do tamtejszej akademii, studiując u profesorów: A. Strähubera, A. Wagnera, W. Lindenschmidta. W Monachium istniała w tym czasie liczna polska kolonia artystyczna, której przewodził Józef Brandt. K. brał udział w codziennych spotkaniach towarzyskich w Café Carlsthor i Café Tambosi. W l. 1876–7 K. służył w krakowskim pułku c. k. ułanów. Ta służba wojskowa była ważnym etapem w życiu K-a, wywarła bowiem wpływ na kierunek jego zainteresowań artystycznych jako malarza-batalisty i malarza tematów wojskowych. Portrety dowódców, rewie, przeglądy, ćwiczenia polowe, szturmy piechoty i artylerii, ataki konnicy, sceny z historii pułków – oto tematy obrazów K-a, które wyrobiły mu renomę w środowisku wojskowych, którzy byli pierwszymi klientami artysty.

Po rocznym pobycie w wojsku i otrzymaniu stopnia oficerskiego K. wyjechał na dalsze studia artystyczne do Paryża, gdzie przebywał w l. 1877–83. Polecony przez H. Rodakowskiego, został przyjęty do szkoły Leona Bonnata. Obok Bonnata i A. Cabanela, u których studiował, uważał K. za swych mistrzów malarzy francuskich: E. Detaille’a, E. Meissoniera, A. Neuville’a i H. Regnaulta. W r. 1877 K. zaczął wystawiać w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie; odtąd niemal każdego roku jego obrazy znajdowały się na wystawach tegoż towarzystwa, które w sumie wystawiło z górą 250 prac tego artysty. W l. 1881, 1888, 1895 i 1901, a od r. 1903 co roku K. brał udział w wystawach Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Po raz pierwszy za granicą wystawiał K. na Salonie w Paryżu w r. 1878, gdzie pokazał Autoportret w mundurze ułańskim, a w 1879 Manewry w Galicji. W r. 1882 wystawił na Salonie Paryskim portret aktorki panny Fifine (Celiny Délèsy). Wystąpienie to było połączone z zatargiem artysty z zarządem wystawy o nieodpowiednio wystawiony obraz; artysta na publicznym wernisażu wyciągnął go z ramy i wyniósł z wystawy, czym zdobył sobie poklask prasy paryskiej. W r. 1890 otrzymał K. na Salonie wyróżnienie. W r. 1882 debiutował w Wiedniu w Künstlerhaus, w którym wystawił Portret marszałka Zyblikiewicza i obrazy Manewry pod Sądową Wisznią i Bitwa o miasto. W r. 1884 wrócił K. do Krakowa, w którym odtąd przez 10 lat stale przebywał, mieszkając w domu ojca na «Wygodzie», zwanym do dziś «Kossakówka». K. utrzymywał pracownię w sąsiedztwie pracowni ojca. Dn. 16 VII 1884 r. K. wstąpił w związek małżeński z Marią z Kisielnickich. W r. 1886 na wystawie w wiedeńskim Künstlerhaus jeden z obrazów batalistycznych K-a, pt. Hurra! zakupił cesarz Franciszek Józef i zawiesił w swoim gabinecie. W t. r. K. uczestniczył w cesarskim polowaniu w Gödöllö pod Budapesztem; sceny z tego polowania dostarczyły artyście tematów do obrazów. Był K. wytrawnym jeźdźcem; jazda konna, polowania itp. stanowiły jedną z jego pasji, stąd też z zamiłowaniem uprawiał sport konny, a konie – podobnie jak u jego ojca – stanowiły w obrazach ulubiony motyw. W r. 1891 wystawiał K. na dorocznym Salonie w Monachium, a w l. 1892 i 1893 na wystawie w wiedeńskim Künstlerhaus. W r. 1892 brał udział w wystawie międzynarodowej w Glaspalast w Monachium.

Wraz z Janem Styką (oraz T. Axentowiczem, L. Bollerem, T. Popielem, Z. Rozwadowskim, M. Sozańskim, W. Tetmajerem, W. Wodzinowskim i M. Wywiórskim) malował K. panoramę Racławice, która wystawiona została w specjalnym budynku na terenie Targów we Lwowie w r. 1894 z okazji wielkiej wystawy krajowej oraz setnej rocznicy powstania kościuszkowskiego. Panorama Racławicka znajduje się obecnie we Wrocławiu. W r. 1894 przyjął K. propozycję Juliana Fałata wspólnego namalowania panoramy Berezyna w Berlinie, do której przystąpili wraz z M. Wywiórskim, A. Piotrowskim, K. Pułaskim i J. Stanisławskim. Udziałem K-a w tym dziele były sceny figuralne. Berezyna miała olbrzymie powodzenie; prócz Berlina wystawiono ją w r. 1898 w Warszawie, w 1900 w Kijowie i w 1901 w Moskwie. W r. 1907 panoramę tę pocięto na fragmenty, znane z wydawnictw pocztówkowych. Berezyna zwróciła nań uwagę cesarza Wilhelma II, który zatrzymał K-a w Berlinie przez 7 lat (1895–1902), darząc go dużym poparciem i uznaniem. Artysta zamieszkał w Berlinie, gdzie zrazu miał pracownię w Charlottenburgu, później otrzymał od cesarza pracownię w zameczku Fryderyka II «Monbijou». Malował nadal epizody z r. 1831 (Spotkanie belwederczyków z kirasjerami gwardii rosyjskiej na moście w Łazienkach, Pobojowisko pod Iganiami, Bateria ks. S. Jabłonowskiego po szturmie na Warszawę), ale wnet posypały się zamówienia cesarskie. K. wykonał sporą ilość obrazów przedstawiających sceny z czasów Fryderyka Wielkiego i wojen napoleońskich oraz liczne portrety. Rzecz znamienna, że w obrazach historycznych nie unikał K. przedstawiania wydarzeń, w których Prusacy ponosili klęski (np. Odwrót Blüchera 1814). Inne obrazy wykonane dla Wilhelma II to: Bitwa o sztandar, Grenadierzy królewscy w bitwie pod Etoges, Bitwa pod Zorndorf, Szarża czarnych huzarów pod Jägersdorf, Bitwa pod Dornbach, Bitwa pod Château-Thierry, Portret konny ces. Wilhelma II i in. Najważniejsze z nich znajdowały się w pałacu, a później w muzeum Hohenzollernów w Berlinie. Okres berliński opisał K. z wielką plastyką w swych Wspomnieniach.

Mieszkając w Berlinie pokazywał K. swoje obrazy na tamtejszych wystawach; m. in. był w r. 1895 organizatorem polskiego działu w ramach wystawy międzynarodowej. W r. 1896 uczestniczył K. w wystawie Koń w Malarstwie w Salonie Krywulta w Warszawie (w Salonie tym wystawiał corocznie w l. 1880–7, następnie w 1889, 1890, 1896, 1897, 1898, 1901, 1905 i 1906), a w r. 1898 w Wystawie Wiosennej w cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Z Berlina K. jeździł do Krakowa i Zakopanego, które zaczynało już odgrywać rolę środowiska intelektualnego i przyciągało pierwszych amatorów wycieczek tatrzańskich. K. odwiedził Zakopane pierwszy raz w r. 1880, potem był tam częstym gościem. Pozostawił opis Zakopanego we Wspomnieniach, napisanych żywo i interesująco z uwagi na realia i fakty życia i obyczajów tej miejscowości w końcu XIX wieku. Po sukcesie panoram Racławice i Berezyna przystąpił K. w r. 1900 do malowania panoramy Somosierra przy współpracy Michała Wywiórskiego (który malował krajobraz). Dla studiów do tego dzieła wyjechał K. z Wywiórskim do Hiszpanii. Panoramę projektował K. umieścić w Warszawie, na co jednak nie uzyskał zgody generał-gubernatora Warszawy księcia A. Imeretyńskiego. Z całego projektu Somosierry pozostały jedynie 4 duże szkice do panoramy, pokazane na specjalnej wystawie w Zachęcie w maju 1901 r. Po niepowodzeniu z Somosierra nastąpił wybór nowego tematu panoramy: Bitwa pod Piramidami. W związku z tym K. udał się do Egiptu, podróżując i tym razem z Wywiórskim. Panoramę ukończono w r. 1901 (przy współudziale W. Jasińskiego, K. Pułaskiego, Z. Rozwadowskiego, J. Ryszkiewicza i C. Tańskiego) i wystawiono w Warszawie. Zaostrzająca się akcja hakaty, proces wrzesiński i antypolska mowa Wilhelma II w Malborku wpłynęły na decyzję K-a opuszczenia Berlina (1902) mimo wielu nęcących zamówień dworskich.

K. powrócił do Krakowa w r. 1903. Wykonując liczne zamówienia, ożywioną działalność rozwijał zarówno w Krakowie, jak i w Wiedniu, gdzie np. przebywał w r. 1903 w związku z wystawieniem w Künstlerhaus obrazu Wiosna 1813 i gdzie w r. 1905 namalował obraz Krwawa niedziela w Petersburgu. Uczestniczył także w Salonach w Paryżu (np. w 1914 wystawił Portret amazonki). Na «Kossakówce» w Krakowie namalował wiele kompozycji historycznych (np. dla Zamoyskiego Florian Szary i Łokietek pod Płowcami, Szarża pod Kuflewem w 1831 r.), kompozycji rodzajowych, cztery obrazy cyklu Duch pruski oraz wiele portretów osób przede wszystkim ze sfer ziemiańskich i arystokracji. W r. 1904 brał udział w pierwszej wystawie nowo otwartego Salonu Stefana Kulikowskiego w Warszawie. W r. 1909 obrazy K-a znalazły się na Wystawie Obrazów Mistrzów Dawnych i Współczesnych we Lwowie.

Na przełomie r. 1905/6 K. wyjechał do Londynu. Tutaj wykonał pewną ilość portretów konnych, zwłaszcza kobiecych. W r. 1908 w grupie «Zero», której był współzałożycielem, wystawił w salach krakowskiego Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych kilka obrazów, wśród nich Portret Ireny Solskiej jako infantki w Cydzie. W l. 1909–13 był członkiem dyrekcji Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, w r. 1913 wiceprezesem; funkcje prezesa towarzystwa pełnił w l. 1914–8 i w 1939. W r. 1911 konsultował wystawienie sztuki W. Anczyca „Kościuszko pod Racławicami” w teatrze krakowskim. W t. r. obrazy K-a zostały umieszczone w Rzymie na wystawie międzynarodowej urządzonej w 50. rocznicę zjednoczenia Włoch. W r. 1913 ogłosił u Gebethnera w Krakowie Wspomnienia (także po niemiecku, pt. Erinnerungen, w Berlinie). W r. 1913 K. został profesorem Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, prowadząc jedną z trzech pracowni malarskich. Pełniąc w okresie pierwszej wojny światowej służbę w wojsku austriackim w randze rotmistrza, przyjeżdżał (w 1916) do Warszawy, by przeprowadzać korekty prac studentów w zakresie malarstwa batalistycznego. Służąc następnie w Legionach, wykonał dużą ilość akwarel do albumu polskiego legionisty. Walki polskiego wojska w okresie wojny, portrety wojskowych i sceny osnute na epizodach z życia wojskowego stały się odtąd częstymi tematami malarskimi K-a. Wiele z nich spopularyzowały liczne wydawnictwa. W r. 1914 K. wystawiał na pierwszej wystawie Nowego Salonu Sztuki w Łodzi.

Po pierwszej wojnie światowej K. mieszkając w Krakowie utrzymywał pracownię malarską w hotelu Bristol w Warszawie. Odbiorcami jego obrazów były przede wszystkim sfery oficjalne, dla których wykonał wiele portretów (np. marszałka Józefa Piłsudskiego i prezydenta I. Mościckiego). W l. 1923–4 przebywał K. w Stanach Zjednoczonych, dokąd udał się dla wykonania zamówień portretowych. Owocem pobytu K-a w Waszyngtonie był m. in. Portret gen. Johna Pershinga, namalowany dla West-Point Military Academy, i płka E. M. House’a. W r. 1924 mieszkał K. w Paryżu i brał udział w Salonie Artystów Francuskich, na którym wśród portretów wystawił Portret marszałka Focha, namalowany w r. 1923. K. był także autorem portretu gen. M. Weyganda. Portrety generałów z pierwszej wojny światowej malował K. w Stanach Zjedn. A. P., gdzie był jeszcze przez dłuższy czas dwukrotnie w l. 1927–32. Wtedy też namalował Portret lady Hitchcock w Aiken (S. Carolina), a na Florydzie liczne portrety gwiazd filmowych na koniach. Z tego okresu pochodzi też obraz Na stepach kalifornińskich oraz liczne płótna z kowbojami ujeżdżającymi mustangi. Tego powodzenia, którego się spodziewał, nie osiągnął jednak. Dla Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie wykonał K. wielkie kompozycje: Śmierć gen. Sowińskiego, Kircholm i Grunwald; projektował również afisze dla tego muzeum. Wystawy zbiorowe dzieł K-a miały miejsce: w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w l. 1928 i 1936 (na jubileusz 60-lecia pracy artysty) i w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie w 1931 i 1936.

Twórczość K-a ukształtował wpływ ojca, J. Brandta i zamiłowanie do tematyki historyczno-patriotycznej, której sceny wojenne, zwłaszcza z udziałem koni, wysunęły się na plan pierwszy. Cechowała K-a znajomość realiów w zakresie kostiumologii, spraw wojskowych, sytuacji strategicznych i momentów walk, które malował. Płótna jego odznaczały się żywiołową brawurą i temperamentem malarskim, tworzył z niezwykłą łatwością kompozycyjną. Był w pierwszym rzędzie malarzem-batalistą i malarzem scen historyczno-rodzajowych oraz portrecistą; ponadto uprawiał malarstwo rodzajowe i pejzażowe. Stosował głównie technikę olejną. Obok panoram szeroko znanymi dziełami K-a stały się jego obrazy historyczne osnute na tle epopei napoleońskiej, powstania listopadowego, Legionów z I wojny światowej i wydarzeń z okresu II Rzeczypospolitej, a więc: Bitwa na Grobli Raszyńskiej, liczne wersje szarż kawaleryjskich przed Napoleonem i scen z odwrotu spod Moskwy, kilka replik Olszynki Grochowskiej, Artyleria w ogniu, Sztab Chłopickiego, Emilia Plater, Obrona Woli, Szarża pod Rokitną, Orlęta, Bitwa pod Górą Św. Anny, Zaślubiny Polski z morzem, Święto kawalerii polskiej w Krakowie (1934), Wizja Wojska Polskiego (tryptyk, 1936) i jedno z ostatnich większych płócien Bateria konna na pozycję! (1938). Sędziwy, 82-letni artysta rozpoczął w r. 1938 wstępne prace szkicowe dla realizacji zamierzonej panoramy bitwy grochowskiej, która miała powstać w parku Paderewskiego w Warszawie przy współpracy Z. Rozwadowskiego i grona młodych malarzy. Do realizacji tych śmiałych planów już nie doszło.

Był K. malarzem wziętym nie tylko u swych kosmopolitycznych klientów – dworów panujących, arystokracji, ziemiaństwa i sfer oficjalnych – ale trafiał także do gustów i zyskał sobie popularność szerokich warstw społeczeństwa, które nie zawsze dostrzegało pewne braki kolorystyczne i powierzchowność często bardziej literackiego niż malarskiego traktowania tematu obrazu. Do popularności obrazów K-a może więcej od wystaw przyczyniały się liczne publikacje i reprodukcje od kartek pocztowych i ilustracji w książkach i pismach począwszy, do dużych plansz kolorowych na użytek szkół i świetlic. Był K. najpopularniejszym batalistą w swoim czasie. Wielu malarzy go naśladowało, m. in. syn Jerzy Kossak, Z. Rozwadowski, S. Batowski, ale żaden mu nie dorównywał. Malarstwo K-a nosiło piętno własnego stylu, toteż pozostało osobnym rozdziałem polskiej sztuki.

K. posiadał ogromny wdzięk osobisty. Był nie tylko światowcem w najlepszym tego słowa znaczeniu, ale umiał swoje koneksje i dar współżycia spożytkować dla celów swej twórczości. Nie ostatnie były liczne przygody życiowe i towarzyskie w gronie pięknych kobiet. K. był dowcipny, bywał złośliwy, lecz bez jadu. Przyjazny dla ludzi i kolegów, nie stronił od pracy społecznej (grupa «Zero», Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie itp.). Dom Kossaków na Zwierzyńcu w Krakowie jeszcze za Juliusza był ośrodkiem żywych towarzyskich stosunków, za Wojciecha stał się miejscem spotkań swoistej elity kulturalnej. K. zmarł w Krakowie 29 VII 1942 r., pochowany został na cmentarzu Rakowickim.

Obrazy K-a znajdują się w rozproszeniu; w większości pozostają w posiadaniu prywatnym w kraju i za granicą; spora ich część uległa zniszczeniu podczas obu wojen światowych. Stosunkowo niewielka liczba pozostała w zbiorach Muzeów Narodowych i Muzeum Wojska Polskiego, oraz w muzeach prowincjonalnych. K. posiadał wiele odznaczeń i wyróżnień artystycznych i państwowych, jak np.: medal brązowy akademii monachijskiej (1874), dwa złote medale otrzymane w Wiedniu (1885 i 1908), dyplom honorowy w Paryżu (1890), zloty medal w Berlinie (1891), francuską Legię Honorową (1901), austriacki Order Żelaznej Korony, ordery pruskie Korony Pruskiej i Czerwonego Orła (1899), Krzyż Kawalerski Franciszka Józefa I, Order Komandorii Polski Odrodzonej, trzykrotnie nagrody AU z fundacji P. Barczewskiego (w r. 1888 za obraz Bitwa pod Grochowem, w 1891 za obraz Wspomnienie lat dziecinnych, w 1913 za obraz Artyleria w ogniu), dyplomy i wyróżnienia oraz członkostwo honorowe Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie i Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, nagrodę artystyczną m. st. Warszawy (1937) i in.

Liczne autoportrety K-a publikowały wydawnictwa i katalogi wystaw; – Grajewski, Bibliografia ilustracyj; W. Enc. Powsz., (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot); Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych, (fot.); Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, (W. 1936) LXXV; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Boniecki; Katalogi wystaw Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Kr. od 1877 (zwłaszcza 1931 i 1936); Katalogi wystaw Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w W. od 1881 (zwłaszcza 1928 i 1936; Malarstwo Polskie od XVI do początku XX w. Katalog (Muz. Narod. w W. Galeria sztuki pol.), W. 1962; Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX w., Katalog wystawy jubileuszowej (Muz. Narod. w W.), W. 1962 II; – Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo polskie, Wr.–Kr. 1960 II; Estreicher K., W- K., „Nowa Pol.” (Londyn) 1942 nr 6 s. 524–9; Historia sztuki polskiej, Kr. 1962 III; Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, Kr. 1929 III; Krzywoszewski S., Długie życie, W. 1947 I 237; Leśnodorski Z., Przy placu Juliusza Kossaka, w: Wśród ludzi mojego miasta, Kr. 1968; Piwocki K., Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie 1904–1964, Wr.–W.–Kr. 1965 s. 32, 37; Płażewska M., Warszawski Salon Aleksandra Krywulta (1880–1906), „Roczn. Muz. Narod. w W.”, T. 10: 1966; Polskie życie artystyczne w latach 1890–1914, Red. A. Wojciechowski, Wr.–W.–Kr. 1967 (fot. 20, 30); Trepka J., W. K., w: Współczesne malarstwo polskie, z. V, Kr. [b. d.]; Wallis M., Sztuka polska dwudziestolecia, W. 1959; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych; Samozwaniec M., Maria i Magdalena, Kr. 1959; Warszawska „cyganeria” malarska, grupa Marcina Olszyńskiego, Oprac. S. Kozakiewicz i A. Ryszkiewicz, Wr. 1955; – „Dzien. Zarządu m. st. Warszawy” R. 22: 1937 nr 78; „Ilustr. Kur. Codz.” 1922 nr 2, 4–6, 8, 9, 12, 13, 15, 18, 19 (K. W., Moje wspomnienia); „Kur. Warsz.” 1936 nr z 5 VII; „Pol. Zach.” 1936 nr z 11 XI; „Sztuki Piękne” R. 7: 1931 s. 393 (reprod. Autoportretu), 401, 402–5; „Świat” 1908 nr z 7 XI, 1924 nr 51 (reprod. Autoportretu z koniem); „Tyg. Ilustr.” 1914 nr z 30 V, 1916 nr 31, 1928 s. 236, 413, 437; „Wiad. Liter.” 1935 nr 51, 52; „Życie Warsz.” 1957 nr z 28–29 VII; – B. Narod.: Dz. rkp. nr IV 6459/11 (K. W., Wspomnienia, II); B. Ossol.: rkp. 7468, 12753, 12755; B. PAN w Kr.: rkp. 3658; IS PAN: Zespól korespondencji rodzinnej, Obszerne materiały bio- i bibliograficzne do artystów polskich; Materiały do słownika artystów Pamiętnika Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, II (rkp.); Wiercińska-Grabowska J., Materiały do dziejów Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, (rkp.).

Ignacy Trybowski