Szczepański Wojciech, pseud.: Szczepcio, Iwan, Julian, Grzegorz, Bartosz, Kozłowski, Krystyna, Teofil, przybrane nazwisko Tadeusz Gajda (1914–1993), oficer Wojska Polskiego i Armii Krajowej, działacz Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość.
Ur. 7 IV w Żurawiczkach (pow. przeworski), w rodzinie chłopskiej, był synem Jana (1860–1928) i Zofii z domu Kurek (zm. 1916). Miał sześcioro rodzeństwa, m.in. brata Józefa (1894–1959), oficera WP i prawnika.
S. uczył się w szkołach powszechnych kolejno w Żurawiczkach i Przeworsku, gdzie ukończył siódmą klasę. Po śmierci ojca wyjechał w r. 1928 do Warszawy, gdzie zamieszkał u brata, Józefa, który t.r. został jego prawnym opiekunem. Po zdaniu egzaminu konkursowego rozpoczął S. we wrześniu naukę w 3. Korpusie Kadetów w Rawiczu; jego kolegą był tam Łukasz Ciepliński. Wskutek cofnięcia stypendium opuścił Korpus w r. 1932 i zapisał się do II Gimnazjum im. gen. Józefa Sowińskiego w Warszawie, gdzie wstąpił do organizacji młodzieżowej «Straż Przednia». Po roku przerwał naukę i podjął służbę w WP w 21. pp «Dzieci Warszawy». Prawdopodobnie jesienią 1936, już jako podoficer, został skierowany do Szkoły Podchorążych dla Podoficerów w Bydgoszczy; po jej likwidacji 31 X 1938 przeniesiono go do Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowie-Komorowie. T.r. zdał eksternistycznie maturę, a w r. 1939 ukończył Szkołę Podchorążych.
Po wybuchu drugiej wojny światowej jako podporucznik odbył S. kampanię wrześniową 1939 r. w szeregach 5. pp Legionów, m.in. w rejonie Wilna. Uniknąwszy niewoli, dotarł w listopadzie t.r. do Warszawy, a na początku grudnia wrócił do Żurawiczek. Nawiązał tam kontakt z kpt. Janem Gołdaszem (pseud. Szczyt, Janusz), komendantem Obwodu Służby Zwycięstwu Polski Jarosław, i został oficerem organizacyjnym Obwodu. W l. 1940–1 pełnił obowiązki oficera organizacyjnego i adiutanta Komendy Obwodu ZWZ Jarosław. Od r. 1941 był zastępcą komendanta Obwodu ZWZ/AK Jarosław, po czym w marcu 1943 objął komendanturę Obwodu AK Jarosław. Awansowany 1 I 1944 do stopnia kapitana, dowodził w lipcu t.r. oddziałem partyzanckim «Prokop», który operował na prawym brzegu Sanu w lasach sieniawskich, chroniąc ludność polską i zwalczając oddziały Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów – Ukraińskiej Powstańczej Armii (OUN-UPA) (akcja «Wet» – «San II»); w trakcie dowodzonej przez niego akcji został śmiertelnie ranny dowódca Gestapo w Jarosławiu H. Schmitchen. W akcji «Burza» S. jako dowódca 1. baonu 39. pp AK dowodził całością zadań bojowych na terenie pow. jarosławskiego. Siły AK zajęły wówczas Pruchnik, lecz ze względu na brak uzgodnionego współdziałania z oddziałem zwiadowczym Armii Czerwonej musiały opuścić miasto. Po opanowaniu Jarosławia przez wojska sowieckie przy wsparciu 1. baonu 39. pp AK, S. ujawnił się. Odtąd wielokrotnie interweniował u sowieckiego komendanta Jarosławia ppłk. Jacenkowa w sprawie aresztowań, przeprowadzanych przez NKWD, oraz rabunków, dokonywanych przez żołnierzy Armii Czerwonej. Uprzedzony przez Jacenkowa, uniknął 2 VIII t.r. zasadzki zorganizowanej przez NKWD i wrócił do konspiracji. Oprócz obrony ludności polskiej pow. jarosławskiego przed oddziałami OUN-UPA zwalczał odtąd sowieckie ekspedycje karne i represje Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (UBP). W tworzonych przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego posterunkach milicji umieszczał żołnierzy AK (w większości później aresztowanych i zesłanych do łagrów).
Po rozwiązaniu 5 II 1945 struktur Podokręgu AK Rzeszów pozostał S. do późnej wiosny t.r. komendantem Obwodu Jarosław AK (w likwidacji). Działalność konspiracyjną kontynuował w Organizacji «NIE», a następnie w Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, pełniąc w nich stale (wg G. Ostasza) funkcję komendanta na pow. jarosławski. W powstałym 2 IX Zrzeszeniu Wolność i Niezawisłość (WiN) został organizatorem i kierownikiem Rady WiN Jarosław. Wobec nasilających się aresztowań starał się rozwiązywać oddziały partyzanckie, a ich żołnierzom pomagał w powrocie do życia cywilnego. Sam również zagrożony aresztowaniem, przyjął propozycję współpracy od prezesa krakowskiego Podobszaru WiN i we wrześniu przyjechał do Krakowa; podjął wówczas studia na Wydz. Prawa UJ. Wg Zdzisława Zblewskiego, mianowany przez Cieplińskiego 14 XI p.o. kierownikiem Okręgu (Wydziału) WiN Kraków (obejmującego nominalnie teren woj. krakowskiego), został w styczniu 1946 prezesem Okręgu; używał wtedy pseud. Bartosz. Po reorganizacji kierownictwa Okręgu i rozbudowie struktur terenowych podlegało mu od dwunastu do czternastu rad powiatowych. Rozwinął działalność konspiracyjną (informacja i bezpieczeństwo, propaganda, szkolenie polityczne, patrole dywersyjne «Straż»), a w kwietniu t.r. powołał komórkę poligraficzną (krypt. Firma Wisła), wydającą miesięcznik publicystyczno-informacyjny „Niepodległość” oraz ulotki i odezwy. Wiosną t.r. nadzorował tzw. akcję odpluskwiania – piętnowanie działaczy Polskiej Partii Robotniczej i funkcjonariuszy UBP oraz akcje wzywające do głosowania w referendum 30 VI przeciw zniesieniu Senatu i nacjonalizacji przemysłu. W zwołanej przez Cieplińskiego konferencji programowej WiN w poł. grudnia opowiedział się (wg własnych wspomnień) za przekształceniem Zrzeszenia w organizację kadrową oraz za utworzeniem Centrum Krajowego, powiązanego z Delegaturą WiN za Granicą.
Dn. 8 I (wg własnych wspomnień 7 I) 1947 został S. aresztowany. W śledztwie nadzorowanym przez zastępcę szefa Woj. UBP w Krakowie mjr. Józefa Światłę był torturowany i poddany presji psychicznej. Po sporządzeniu w czerwcu t.r. przez prokuratora Jana Unterweisera aktu oskarżenia został osadzony w więzieniu przy ul. Montelupich. W wyniku ciągłego uzupełniania informacji o jego działalności był w l. 1947–8 sądzony trzykrotnie. Z oskarżenia prokuratora mjr. Jana Orlińskiego Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie, pod przewodnictwem mjr. Franciszka Midury, uznał go 2 X 1947 winnym przynależności do «nielegalnej organizacji WiN» oraz «posługiwania się fałszywymi dokumentami» i skazał na karę siedmiu lat więzienia, przy czym na mocy amnestii z 22 II t.r. została ona skrócona o połowę. Następnie poddano go dalszym przesłuchaniom, związanym ze śledztwami prowadzonymi wobec Cieplińskiego i nowo aresztowanych członków IV Zarządu Głównego WiN. Dn. 8 I 1948 Naczelny Sąd Wojskowy uchylił wyrok, po czym 17 III t.r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie pod przewodnictwem mjr. Stanisława Hollitschera skazał go na karę sześciu lat więzienia, utratę praw publicznych i obywatelskich na trzy lata oraz przepadek mienia; również w tym przypadku karę na mocy amnestii skrócono o połowę. Przypuszczalnie także ten wyrok został uchylony i po ponownym śledztwie 3 II 1949 ten sam sąd w Krakowie pod przewodnictwem mjr. Hollitschera uznał S-ego winnym działania na szkodę państwa polskiego i skazał na karę łączną ośmiu lat pozbawienia wolności. S. odbywał karę w więzieniu przy ul. Montelupich w Krakowie, Rawiczu, Warszawie przy ul. Rakowieckiej oraz Strzelcach Opolskich, skąd chorego na gruźlicę zwolniono warunkowo 10 VIII 1954. Odtąd podlegał stałej inwigilacji ze strony UBP, a następnie Służby Bezpieczeństwa.
S. zamieszkał z rodziną w Wólce Pełkińskiej, gdzie prowadził gospodarstwo rolne teścia. Leczył się w Sanatorium Przeciwgruźliczym w Górnie (pow. kolbuszowski) i w r. 1955 przeszedł tam operację płuc. Od r. 1956 pracował w Gminnej Spółdzielni «Samopomoc Chłopska» w Jarosławiu; Rada Spółdzielni wybrała go na wiceprezesa ds. rolnych, a następnie na wiceprezesa ds. zaopatrzenia i zbytu. Prawdopodobnie pod koniec r. 1956 został członkiem ZBoWiD, z którego w l. sześćdziesiątych został usunięty pod nieprawdziwym zarzutem przynależności w czasie okupacji do Narodowych Sił Zbrojnych. W grudniu 1963 ukończył w Krakowie dwuletnie zaoczne Studium Ekonomiczno-Spółdzielcze. Po doznanym w r. 1974 zatorze mózgu przeszedł w r.n. na wcześniejszą emeryturę.
Jesienią 1980 podjął S. działalność w NSZZ Rolników „Solidarność Wiejska” w Jarosławiu. W l. osiemdziesiątych, dysponując własną dokumentacją, brał udział w konferencjach naukowych (m.in. na KUL) i spotkaniach publicznych dotyczących konspiracji wojskowej w czasie okupacji niemieckiej oraz oporu antykomunistycznego po wojnie; odczyty o ZWZ-AK w pow. jarosławskim wygłaszał m.in. w siedzibie Stow. Miłośników Jarosławia i Kolegiacie p. wezw. Bożego Ciała w Jarosławiu, a także w domach parafialnych w Rzeszowie i Łańcucie oraz u bernardynów w Leżajsku. W tym okresie Służba Bezpieczeństwa prowadziła wobec niego działalność operacyjną pod krypt. Weteran, natomiast polskie władze emigracyjne awansowały go do stopnia majora. Pod koniec l. osiemdziesiątych spisał S. wspomnienia, obejmujące okres od lipca 1944 do grudnia 1957.
W r. 1989 był S. współzałożycielem Stow. Społeczno-Kombatanckiego WiN oraz Światowego Związku Żołnierzy AK; wchodził w skład jego Zarządu Głównego i był organizatorem oddziału w Jarosławiu. Po odzyskaniu niepodległości został w r. 1991 członkiem Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu – Inst. Pamięci Narodowej, a Rada Miasta Jarosławia nadała mu 2 V t.r. honorowe obywatelstwo. Był jednym z twórców „Rocznika Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia”. Publikował artykuły wspomnieniowe, m.in. „Burza” na terenie powiatu jarosławskiego Obwodu Armii Krajowej oraz Jarosławski Obwód Armii Krajowej i jego organizacja („Armia Krajowa Obwód Jarosław” 1991 nr 1). Współtworzył „Jarosławski Kwartalnik Armii Krajowej” i na jego łamach ogłaszał następne artykuły, w r. 1992: Konspiracyjna produkcja broni (nr 1), Nienadowa (nr 5), „Eureka” – Ogniwo Alianckiego Dowództwa Lotniczego (nr 6), w r. 1993: Akcja „Jula” (nr 7) i Wspomnienia (nr 9). Zmarł 22 II 1993 w Wólce Pełkińskiej, został pochowany 24 II na miejscowym cmentarzu. Był odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari V kl., dwukrotnie Krzyżem Walecznych, Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem AK i Krzyżem WiN.
W zawartym 26 XII 1943 w Przeworsku małżeństwie z Marią Górską (ur. 1914), zastępczynią komendantki Wojskowej Służby Kobiet w Obwodzie AK Jarosław, miał S. syna Antoniego (ur. 1945) i córkę Małgorzatę (ur. 1957), zamężną Wajda. Bratankiem S-ego był Józef Andrzej Szczepański (zob.).
Pośmiertnie opublikowano artykuł S-ego Jarosław w czasie okupacji („Roczn. Stow. Miłośników Jarosławia” T. 12: 1986–93 [1994]) oraz Wspomnienia. Lipiec 1944 – grudzień 1957 (Oprac. T. Bereza, M. Gliwa, Rzeszów 2008). Dn. 22 X 1993 nadano części al. Kasztanowej w Jarosławiu imię S-ego. Na budynku szkoły podstawowej w Żurawiczkach umieszczono 15 X 2006 poświęconą mu tablicę.
Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956, Kr. 1997 I 136–8; Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach. Noty biograficzne, Oprac. A. Zagórski, Wr. 2000 VI cz. 3 s. 685–8 (bibliogr.); – Księga pamięci Kadetów II Rzeczypospolitej, W. 2001 s. 356–7; Ostasz G., Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Model konspiracji, struktura, dzieje, Rzeszów 2006 s. 102–3, 519–21 (fot.); Ostasz G., Zagórski A., Podokręg AK Rzeszów. Plan zbrojnego ujawnienia w świetle dokumentów (sierpień–wrzesień 1944 roku), Rzeszów 1999 (fot.); Szczepański J. A., „Ziutek”, Ja w Polskę, Mamo tak strasznie wierzę. I w świętość naszej sprawy, Oprac. J. Krężel, W.–Tarnów 1997; Zagórski A., Major Wojciech Szczepański, „Studia Rzeszowskie” T. 1: 1995 s. 151–3; Zblewski Z., Między wolną Polską a „siedemnastą republiką”. Z dziejów oporu społecznego na terenie województwa krakowskiego w latach 1945–1947, Kr. 1998 s. 108–10; tenże, Okręg krakowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” 1945–1948. Geneza, struktury, działalność, Kr. 2005 (fot.); – Łopuski J., Losy Armii Krajowej na Rzeszowszczyźnie (sierpień–grudzień 1944). Wspomnienia i dokumenty, W. 1990; – „Jarosławski Kwart. AK” 1993 nr 8; „Orzeł Biały” 1993 nr 3 (18) s. 17; „Polska Zbrojna” 1993 nr 59 (617); – IPN w Rzeszowie: sygn. 034/598 (wniosek o założenie sprawy 112/88 krypt. Weteran) k. 18–18a, sygn. 055/14 (kontrwywiadowcza charakterystyka […] byłego podziemia politycznego z terenu pow. Jarosław) k. 46–71; – Mater. w posiadaniu Stanisława Dąbrowy-Kostki z Kr. oraz Tomasza Berezy z Szówska.
Zbigniew K. Wójcik