Szneur Zalman ben Baruch z Ladów, zwany Zalman Lozner, Alter Rebbe (Stary Rabin), Raw (Mistrz) z Ladów (1745?–1812 lub 1813), nazywany cadykiem, założyciel białorusko-litewskiego odłamu chasydyzmu Chabad, protoplasta dynastii chasydzkiej Schneersohnów.
Wg tradycji chasydzkiej ur. tego dnia, co Baal Szem Tow (Beszt), czyli 18 elul (15 IX). Rok ur. pozostaje sporny; podaje się różne lata w okresie 1734–48, choć najczęściej wymienia się r. 1745. Miejscem ur. było Łoźno (obecnie Liezna, Białoruś) koło Witebska. Wg ojca S-a ich ród wywodził się bezpośrednio od rabina Jehudy Loewa ben Becalela z Pragi (1525–1609), teologa i mistyka, twórcy golema. S. był synem Barucha i Rywki. Miał dwóch braci, w tym młodszego Jehudę Lejbę z Janowicz; obaj zostali rabinami.
S. w wieku dwunastu lat miał wygłaszać uczone komentarze do Tory. Interesował się również naukami świeckimi, w tym astronomią i trygonometrią. W następstwie ożenku przeniósł się w r. 1760 do Witebska i poświęcił nauce. Cztery lata później przyłączył się do przywódcy chasydów, Dow Bera z Międzyrzecza (1704–1772), zwanego Wielkim Maggidem, oraz jego uczniów, w tym Abrahama ben Abrahama Katza, Elimelecha Weisbluma z Leżajska, Lewi Icchaka z Berdyczowa, Menachema Nachuma Cwi Twerskiego z Czarnobyla i syna Dow Bera, Abrahama, zwanego Aniołem z Sadagóry. Wszyscy oni wywarli wpływ na jego późniejsze poglądy. Z Dow Berem podróżował m.in. z Międzyrzecza do Annopola. Wiosną 1765 wrócił S. do Witebska. W l. 1767–1801 pełnił sporadycznie funkcję kaznodziei (maggida) w Łoźnie. W r. 1770 otrzymał od Dow Bera polecenie napisania nowej, dostosowanej do obrzędowości i duchowości chasydzkiej wersji kodeksu prawa żydowskiego „Szulchan Aruch” („Przygotowany stół”). Gdy w r. 1772 przywódca litewskich ortodoksów (misnagdim) Gaon z Wilna (właśc. Elijahu ben Szlomo Zalman) rzucił klątwę na chasydów, S. z cadykiem Menachemem Mendlem z Witebska został oddelegowany do Wilna dla załagodzenia sytuacji. Mimo dwukrotnych starań, Gaon nie przyjął wysłanników, a wobec ich nieustających nagabywań wyjechał z miasta. S. i Menachem udali się do Szkłowa, gdzie zorganizowali dysputę z misnagdami, jednak do porozumienia nie doszło. Po śmierci w r. 1772 Dow Bera z Międzyrzecza S. przez kilka miesięcy zgłębiał tajniki kabały u boku Abrahama Anioła. Pozostał na terenach, które po pierwszym rozbiorze przeszły pod panowanie Rosji. W r. 1774 powziął z Menachemem Mendlem zamiar pielgrzymki do Palestyny i zbierając na ten cel fundusze objeżdżał wraz z nim gminy żydowskie na Litwie. Po śmierci w r. 1776 Abrahama Anioła i wyjeździe w r.n. Menachema Mendla do Palestyny został przywódcą białoruskich chasydów. Wokół siebie gromadził uczniów, tworząc rodzaj szkoły.
W odróżnieniu od innych rabinów chasydzkich S. miał bardziej intelektualne podejście do religii. Głosił, że chasydzka religijność (wyrażana w myślach, mowie i działaniu) winna polegać głównie na kontemplacji wielkości Bożej, studiowaniu Tory i przestrzeganiu micwot (przykazań). Uczniów nakłaniał do uczestnictwa w codziennych, dochodzących do półtorej godziny, porannych nabożeństwach w synagodze oraz spędzania kilku nocy w tygodniu na wielogodzinnych medytacjach bez myśli (po hebrajsku: hitbodedut), jednak także zachęcał ich do tańca i śpiewu. Twierdził, że każdy Żyd musi służyć Bogu sam, a nie za pośrednictwem innych, toteż przeciwstawiał się instytucji cadyka. Mimo to był uważany za cadyka i miał własny dwór, którym zarządzał towarzyszący mu od ok. r. 1782 i przekazujący uczniom jego nauki Aaron ben Mosze Horowic ha-Lewi ze Starego Sioła, zwany Cadykiem Starosielskim. W l. osiemdziesiątych na Białorusi pod zaborem rosyjskim ponownie rozgorzał spór między chasydami a misnagdami i w r. 1784 zwołano (zapewne na polecenie władz) zjazd przywódców kahalnych do Mohylewa. Na to zgromadzenie S. mimo wezwania nie przybył, a w liście do obradujących oskarżył ortodoksów o wykluczenie chasydów ze wspólnoty Izraela. Wyraził jednak gotowość przeprowadzenia dysputy, ale jednocześnie zagroził złożeniem skargi do władz na represje wobec chasydów. Zapewne list odniósł skutek, bowiem przez kolejne trzy lata ataki misnagdim na chasydów ustały.
W r. 1794, w drukarni Arje Lejba ben Szneur Fajbusza w Szkłowie, opublikował S. niewielki fragment swej wersji „Szulchan Aruch”, składający się z 35 kart, pt. Halachot Talmud Tora (Studium Prawa Tory). Cieszył się on wielkim powodzeniem, na co wskazują jego kolejne wydania, zarówno za życia autora (Żółkiew 1795, Lw. 1798, 1799), jak i po jego śmierci (m.in. Szkłów 1814). Prawdopodobnie z inicjatywy Horowica ogłosił S. w grudniu 1796 anonimowo w hebrajskiej drukarni Mosze Spiry w Sławucie zbiór kazań, liczący 86 kart, Likute amarim (Zbiór sentencji). W kolejnych wydaniach (m.in. Żółkiew 1798, Wil. 1900, 1937, New York 1962, London 1973, Brooklyn 1984) określono ten zbiór słowem zaczerpniętym z podtytułu: Tanja (po aramejsku: Nauczanie). S. zawarł tu zasady nowej nauki zwanej ChaBaD (hebrajski akronim trzech najwyższych kabalistycznych sefirot : Chochma – mądrość, Bina – rozum, Daat – poznanie). Wg S-a «źródłem cnoty jest mądrość, istotą duszy jest rozsądek, a podstawą wiary jest wiedza, czyli poznanie». Aby zrozumieć świat, należy przede wszystkim studiować Torę. Źródłem społecznej i religijnej odnowy ma być również kabała, zawierająca pełną wiedzę o Bogu, którą należy upowszechniać wśród wszystkich w celu zbawienia. Pogląd ten był ostro krytykowany przez Gaona z Wilna i jego zwolenników, twierdzących, że «wiedzę tajemną» są zdolni przyjąć tylko nieliczni. Książkę S-a krytykowali również niektórzy chasydzi, m.in. w r. 1797 Abraham ben Abraham Katz z Palestyny. Mimo to stała się ona wkrótce przedmiotem codziennych studiów uczniów S-a.
Od r. 1796 prowadził S. wykłady; ogłoszono je po jego śmierci w książce Likkutei Tora (Zbiór Tory) (Żytomierz 1848, New York 1965). Swoje poglądy zawarł też w innych niepublikowanych za jego życia pracach homiletycznych, m.in. Tora or (Tora to światło) (Kapust 1836, Lemberg 1851, Wil. 1899, New York 1975, Brooklyn 1978) oraz Bone Jeruszalajim (Budowniczy Jerozolimy) (Jerusalem 1926). W październiku 1798 misnagdim (wg niektórych Hirsz Dawidowicz z Wilna) oskarżyli S-a przed władzami rosyjskimi o regularne wysyłanie pieniędzy do Turcji (S. za pośrednictwem Katza wspomagał chasydzkich osadników w tureckiej Palestynie). Aresztowany wraz z dwudziestoma dwoma chasydami i przesłuchany w Wilnie, został S. z siedmioma wyznawcami zatrzymany w więzieniu, a następnie, już sam, przewieziony do Petersburga i osadzony w twierdzy Petropawłowskiej. Dn. 27 XI t.r. został zwolniony i dzień ten (wg kalendarza żydowskiego – 19 kislew) jest do dziś obchodzony przez chasydów odłamu Chabad jako święto uwolnienia. W poł. grudnia 1800 car Paweł I złożył oświadczenie o niewinności S-a.
W r. 1800 wydał S. książkę Birkat ha-nehenin (Tablica błogosławieństw) (Szkłów). T.r. został oskarżony przez Awigdora ben Josefa Chaima z Pińska o wrogość do chrześcijan i zdradę Rosji; 9 XI znalazł się ponownie w więzieniu w Petersburgu. Prawdopodobnie dzięki okupowi zebranemu wśród chasydów przez Horowica, nowy car Aleksander I uwolnił go 10 IV 1801 (wg kalendarza żydowskiego – 10 nisan). S. opuścił Petersburg pod koniec lipca t.r. i osiedlił się ze swym dworem w miejscowości Lady koło Orszy.
S. kreował się na głównego następcę Beszta. Wywołało to sprzeciw innych przywódców chasydzkich, w tym wnuka Beszta, Barucha ben Jechiela z Międzyboża. Zainicjowane przez Barucha spotkanie z S-em w r. 1807 nie doprowadziło do zażegnania konfliktu. Nasilające się kłótnie objęły członków obu dworów i w ich rezultacie w r. 1810 opuścił S-a Horowic. Podczas wojny 1812 r. zajął S. postawę lojalną wobec Rosji. Uciekając przed Francuzami, zmarł 26 XII 1812 w Cepach w pobliżu Kurska. Wg innej wersji zmarł w r. 1813 w obwodzie kurskim w miejscowości Piena. Został pochowany w Hadziaczu; jego grób znajduje się obecnie w osobnym ohelu.
W zawartym w r. 1760 małżeństwie ze Sterną, córką Judy Lejby Segala, kupca z Witebska, miał S. co najmniej trójkę dzieci. Najstarszy syn, Dow Ber Sznirson (Schneersohn) (1773–1827), został jego następcą; przeniósł dwór ojca z Ladów do Lubawicz, zachęcał Żydów do zakładania osad rolniczych i przyjmowania pracy w fabrykach, a w r. 1823 zabiegał o utworzenie osiedla Chabad w Hebronie w Palestynie. Uwięziony w r. 1826 za przekazywanie pieniędzy chasydom w Turcji, został uwolniony 10 XII t.r. (10 kislew, kolejny «dzień uwolnienia» dla chasydów odłamu Chabad). Był autorem wielu prac, w większości komentarzy do dzieł ojca, oraz do kabalistycznej księgi Zohar pt. „Be’ure ha-Zohar” (Kapust 1816) i traktatu o ekstazie [religijnej] pt. „Kuntres ha-hitpa’alut” (W. 1868, 1876, London 1963). Najmłodszy syn S-a, Mojżesz (ok. 1784 – przed 1853), wg odnalezionych w Mińsku dokumentów przyjął 4 VII 1820 chrzest, a następnie namawiał Żydów do konwersji na katolicyzm. Zmarł w szpitalu dla nerwowo chorych w Petersburgu. Wg niektórych opracowań synem S-a był też Chaim Avraham. S. miał córki Freidę, żonę Lewiego Icchaka z Berdyczowa, zwanego Miłosiernym (1740–1809) i wymienia się też: Deborę (Devorę), Leę i Rachel. Wnuk S-a, syn Freidy, Menachem Mendel z Lubawicz (1789–1866), zredagował kilka jego prac, m.in. Tora or i Likkutei Tora.
Pośmiertnie wydano drugi zachowany fragment Szulchan Aruch ha-Raw S-a (Kapust 1814, New York 1960). Listy zawierające m.in. liczne polemiki S-a, a także relacje z przesłuchań w rosyjskich więzieniach opublikował w r. 1953 w Jerozolimie David Tsevi Hillman pt. Igerot ba’al ha-Tanja u-wene doro (Listy autora Tanji i jemu współczesnych). Dwa dalsze listy ogłosił Joshua Mondshain w izraelskim czasopiśmie „Kerem Chabad” (Vol. 4: 1992 nr 1 s. 17–21, 29–31) pt. „Szne ma’asaraw szel rabenu Ha-Zaken le-or te’udot chadaszot” („Dwa więzienia naszego nauczyciela Starego Rebe w świetle nowych dokumentów”). Tradycja chasydzka przypisuje S-owi zaginione dzieło Sefer caddikim (Księga cadyków). Miał też być twórcą uroczystej melodii granej podczas ceremonii ślubnych.
Na temat S-a zachowało się wiele legend. Część z nich zebrał w r. 1927 Martin Buber w „Chassidische Schriften” (wyd. polskie pt. „Opowieści chasydów”, P. 1986). Po śmierci S-a szkoła Chabad podzieliła się na kilka grup. Dynastia z Lubawicz (koło Smoleńska), której centrum mieściło się tamże aż do początku XX w., stała się najbardziej wpływową i sprawnie działającą odnogą chasydyzmu. Obecnie jego główna siedziba mieści się w Nowym Jorku. Z jednej dynastii zapoczątkowanej przez S-a wywodzili się wszyscy najważniejsi przywódcy tego odłamu chasydów, cadycy: Dow Ber Schnirson (1773–1827), Menachem Mendel Schneersohn (1789–1866), Szmuel Schneersohn (1834–1882), Szalom Dow Ber Schneersohn (1960–1920), Josef Icchak Schneersohn (1880–1950); ostatnim z nich był Menachem Mendel Schneersohn (1902–1994), zwany Rebe, który nie zostawił następcy. Chabad z Lubawicz jest jednym z najprężniej rozwijających się i najliczniejszych (ok. 250 tys.) grup chasydzkich na świecie (m.in. w Bułgarii, Chorwacji, Czechach, Polsce, Rumunii, Słowacji, USA i na Ukrainie), promujących głównie studiowanie Tory, edukację dorosłych i dzieci oraz misje religijne wśród społeczności pochodzenia żydowskiego.
Cała A. i in., Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, W. 2000; Encyclopaedia Judaica, Detroit–New York 2007 XVIII; The Jewish Encyclopedia, New York– London 1905 XI; Mały słownik biograficzny, „Kalendarz Żyd.” 1984–5 s. 111 (ilustr.); Pilarczyk K., Leksykon drukarzy ksiąg hebrajskich w Polsce z bibliografią polono-judaików w językach żydowskich (XVI–XVIII wiek), Kr. 2004; Polski słownik judaistyczny, W. 2003 II (ilustr.); Unterman A., Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, W. 1994; Wigoder G., Słownik biograficzny Żydów, W. 1998; The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, New Haven–London 2008 II; Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, W. 2001; – Atamukas S., Lietuvos žydų kelias. Nuo XIV amžiaus iki XX a. pabaigos, Vilnius 1998 s. 41–2 (ilustr.); Bałaban M., Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce, Lw. 1925 III 364 (ilustr.), 365–7; Brio V., The Space of Jewish Town in Zalman Shneur’s Poem „Vilna”, w: Jewish Space in Central and Eastern Europe. Day-to-day History, Ed. J. Šiaučiūnaitė-Verbickienė, L. Lempertienė, Newcasle 2007 s. 251–60; Ehrlich A. M., Leadership in the HaBaD Movement. A Critical Evaluation of HaBaD Leadership, History and Succession, Northvale, New York–Jerusalem 2000; tenże, The Messiah of Brooklyn. Understanding Lubavitch Hasidism Past and Present, Jersey City (NJ) 2004; Elior R., HaBaD. The Contemplative Ascent to God, w: Jewish Spirituality. From the Sixteenth-Century Revival to the Present, Ed. A. Green, Crossroad (New York) 1987 s. 157–205; taż, Mistyczne źródła chasydyzmu, Kr.–Budapeszt 2009; taż, The Paradoxical Ascent to God. The Kabbalistic Theosophy of Habad Hasidism, Albany (New York) 1993; Etkes I., Rabbi Shneur Zalman of Liadi as a Hasidic Leader, „Zion” Vol. 50: 1986 s. 321–54; Foxbrunner R. A., Habad. The Hasidism of R. Shneur Zalman of Lyady, Tuscaloosa–London 1992 (ilustr.); Galas M., Chabad – pomiędzy mistyką a mesjanizmem, w: Światło i słońce. Studia z dziejów chasydyzmu, Kr. 2006 s. 130 (ilustr.), s. 131–3, 135; Hallamish M., The Theoretical System of Rabbi Shneur Zalman of Liadi (mszp. pracy doktorskiej z r. 1976 na Hebrew University w Jerozolimie); Hundert G. D., Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Genealogia nowoczesności, W. 2007; Loewenthal N., Communicating the Infinite. The Emergence of Habad School, Chicago–London 1990; tenże, System medytacyjny dla dziewcząt w Rydze, przed Holokaustem, w: Duchowość żydowska w Polsce. Materiały z międzynarodowej konferencji dedykowanej pamięci profesora Chone Shmeruka, Kraków 26–28 kwietnia 1999, Red. M. Galas, Kr. 2000; Mindel N., Rabbi Schneur Zalman, New York 1969; Ochman J., Peryferie filozofii żydowskiej, Kr. 1997; Ouaknin M.-A., Chasydzi, W. 2002 s. 67–9, 73–4, 132, 136; Pažėraitė A., The Anthropology of Shneur Zalman and Hayim of Volozhin, w: Central and East European Jews at the Crossroads of Tradition and Modernity, Ed. J. Šiaučiunaitė-Verbickienė, L. Lempertienė, Vilnius 2006 s. 220–31; Rabinowicz H. M., Hasidism. The Movement and Its Masters, Northvale (New York)–London 1988; Schiper I., Przyczynki do dziejów chasydyzmu w Polsce, W. 1992; Scholem G., Mistycyzm żydowski, W. 1997; Teitelbaum M., Ha-Raw mi-Liadi u-mifleget Chabad, W. 1909/10–1912/13 I–II; Wodziński M., Groby cadyków w Polsce, Wr. 1998; tenże, Władze Królestwa Polskiego wobec chasydyzmu. Z dziejów stosunków politycznych, Wr. 2008; Zinberg I., A History of Jewish Literature. Hasidism and Enlightenment (1780–1820), Ed. B. Martin, Cincinnati (Ohio)–New York 1976 s. 93–124; – The Arrest and Liberation of Rabbi Shneur of Liadi. The History of Yud-Teth Kislev. The Universally Famous Chassidic Festival of the 19th Day of Kislev Commemorating the Liberation of Rabbi Shneur Zalman of Liadi, Ed. A. C. Glitzenstein, Brooklyn 1964; Buber M., Opowieści chasydów, P. 1986 s. 29, 36, 40, 43, 85, 87, 185–7; On Ecstasy. A Tract by Dobh Baer, Ed. L. Jacobs, Chappaqua (New York) 1963.
Stefan Gąsiorowski