Rajewski Zdzisław Adam (1907–1974), archeolog, muzeolog, dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, profesor w Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN. Ur. 22 X w Dubinie w pow. rawickim, był synem Antoniego, kupca, i Gabrieli z Wybieralskich.
R. uczył się w polskiej szkole prywatnej Kosickiego i Damsa w Poznaniu. Należał w tym czasie do tajnej drużyny skautowskiej, a w powstaniu wielkopolskim 1918/19 r. był przez kilka tygodni gońcem kompanii powstańczej. Od r. 1919 uczył się w Gimnazjum klasycznym im. św. Marii Magdaleny w Poznaniu, a następnie w gimnazjum w Rawiczu, gdzie w r. 1927 zdał maturę. W latach szkolnych był kolejno sekretarzem i prezesem Kółka Miłośników Języka Ojczystego. Od r. 1927 studiował archeologię na Uniw. Pozn. pod kierunkiem Józefa Kostrzewskiego, dyplom magistra otrzymał w maju 1931 na podstawie pracy Pradzieje powiatu rawickiego. Na podstawie pisanej również pod kierunkiem J. Kostrzewskiego rozprawy pt. Wielkopolskie cmentarzyska rzędowe okresu wczesnodziejowego („Przegl. Archeol.” 1937) uzyskał w styczniu 1936 stopień doktora. W okresie studiów był sekretarzem i następnie prezesem Koła Prehistorycznego Studentów Uniw. Pozn., a w l. 1928–31 prezesem akademickiego Koła Rawiczan. Od r. 1931 do wybuchu wojny był sekretarzem generalnym Polskiego Tow. Prehistorycznego. Pracował w l. 1927–39 jako wolontariusz w dziale prehistorycznym Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu, w l. 1928–39 był asystentem, a następnie starszym asystentem przy Katedrze Prehistorii Uniw. Pozn. Od r. 1934 aż do wybuchu wojny był zastępcą kierownika badań wykopaliskowych w Biskupinie, prowadzonych przez J. Kostrzewskiego. W badania te wniósł R. duży wkład organizacyjny i naukowy. Na temat wyników prac badawczych w Biskupinie ogłosił kilka artykułów. Opublikował także prace: Pradzieje powiatu wrzesińskiego (Września 1932), Powiat gostyński w czasach przedhistorycznych (Kościan 1932), Cmentarzysko „łużyckie” we Wronkach w pow. szamotulskim (woj. poznańskie) („Mater. Prehist. PAU” 1934), Kultura Pomorza w okresie wczesnodziejowym („Jantar” 1938) i in. W r. 1937 odbył podróż naukową do Niemiec, Austrii i Włoch. Po zajęciu Polski przez Niemców w r. 1939 R. ukrywał się przez kilka miesięcy w Poznańskiem, a potem przedostał się w okolice Warszawy i osiadł w Grójcu. Był tam początkowo sekretarzem i tłumaczem lekarza powiatowego Stanisława Kowalczewskiego, a następnie – do lutego 1945 – pracował w dziale skupu ziemniaków miejscowej Spółdzielni Ogrodniczej; udzielał wówczas pomocy żywnościowej warszawskim archeologom. Jeżdżąc na kontraktacje ziemniaków, zbierał informacje dotyczące stanowisk archeologicznych na terenie powiatu grójeckiego, które przekazywał do warszawskiego Muzeum Archeologicznego.
Po wojnie R. wrócił w Poznańskie. Był współzałożycielem w r. 1945 Instytutu Zachodniego i jego sekretarzem przez dwa lata, a także kierownikiem oddziału tegoż Instytutu w Lesznie. Zorganizował kurs o Ziemiach Zachodnich w Osiecznej (na nim wykładał), był członkiem komisji nazewnictwa ulic w Lesznie i Szczecinie. W Lesznie założył zbiornicę muzealną, przekształconą później w muzeum. Wraz z Witoldem Henslem zorganizował przy Uniw. Pozn. Instytut Badań Starożytności Słowiańskich i od czerwca 1946 do grudnia 1949 był jego wicedyrektorem. Od lipca 1946 objął kierownictwo ośrodka w Biskupinie, gdzie rozszerzył teren badań; dokonał licznych odkryć archeologicznych (m. in. piece do wędzenia ryb) i stworzył skansen archeologiczny. Na przylegającym do skansenu terenie zbudował schronisko wycieczkowe, a także założył uprawy rolno-ogrodnicze, zapewniające samowystarczalność gospodarczą placówce badawczej. Współdziałał też w organizacji stacji wykopaliskowych w Gnieźnie, Lednicy i Wenecji koło Biskupina. Na przełomie l. 1948 i 1949 R. przeniósł się do Warszawy na stanowisko dyrektora Państwowego Muzeum Archeologicznego (PMA). Placówką tą kierował aż do śmierci, przyczyniając się do jej wielkiego rozkwitu. Dzięki jego staraniom PMA otrzymało w r. 1957 stałą siedzibę w warszawskim Arsenale. Pod kierunkiem R-ego, a także przy jego udziale, powstały liczne wystawy archeologiczne, takie jak: «Początki Państwa Polskiego» (1960), «Kultura Słowian we wczesnym średniowieczu» (1965), «Kultura Polski we wczesnym średniowieczu» (1966), «Fotografia lotnicza w badaniach terenowych» (1968), «Hallstatt» (1969) i in. R. był autorem scenariusza wystawy stałej, zorganizowanej na zamku w Liwie w r. 1964. Przyłączył do PMA szereg placówek archeologicznych jak Biskupin i Krzemionki Opatowskie, gdzie urządził rezerwaty archeologiczne; zorganizował też stanowiska w Błoniu, Nowej Hucie i in. Utworzył przy PMA «pogotowie archeologiczne», interweniujące na wiadomość o znaleziskach obiektów kultury materialnej. R. był redaktorem wydawanych przez PMA czasopisma „Wiadomości Archeologiczne” (od r. 1954), a także wydawnictw seryjnych „Materiały starożytne” (od r. 1956) i „Materiały wczesnośredniowieczne” (od r. 1956).
W r. 1949 został R. członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i w t. r. wszedł w skład powołanego przez Min. Kultury i Sztuki trójosobowego Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, które koordynowało akcję badań archeologicznych na terenie całego kraju. Był współinicjatorem wielu prac wykopaliskowych i bezpośrednio lub pośrednio nimi kierował. W l. 1952–4 prowadził przy współpracy archeologów radzieckich i czeskich prace na terenie dawnych Grodów Czerwieńskich w Gródku Nadbużnym w pow. hrubieszowskim. W l. 1949–51 wykładał na Uniw. Warsz. muzealnictwo i zagadnienia konserwatorskie zabytków archeologicznych. Od r. 1951 kierował letnimi szkoleniowymi obozami dla polskich i zagranicznych studentów archeologii w Biskupinie. Współdziałał w tworzeniu Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk (IHKM PAN), a po jego powstaniu w r. 1954 był kierownikiem Działu Archeologii Polskiej, następnie, w l. 1968–71, kierownikiem Zakładu Epoki Metali. Był równocześnie członkiem Kolegium Dyrekcji i Rady Naukowej tego Instytutu. Od r. 1957 redagował czasopismo IHKM PAN „Archeologia Polska”. W lutym 1955 otrzymał R. tytuł profesora nadzwycz., a w marcu 1971 profesora zwycz.
W latach pięćdziesiątych współdziałał przy organizacji Wydziału Ochrony Zabytków Archeologicznych w Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków, a także przy tworzeniu stanowisk wojewódzkich konserwatorów zabytków archeologicznych. W r. 1958 stanął na czele Komisji Archeologicznej Komitetu Obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego, w r. 1964 był przewodniczącym Komitetu Obchodów VII Wieków Warszawy, a w r. 1971 zastępcą przewodniczącego Komisji Historyczno-Archeologicznej Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. Równocześnie był przewodniczącym Zespołu do Spraw Muzealnictwa i Konserwatorstwa Archeologicznego, a w. l. 1966–71 członkiem Rady Kultury przy Min. Kultury i Sztuki.
Zainteresowania naukowe R-ego koncentrowały się na zagadnieniach związanych z wczesną epoką żelaza oraz z wczesnym średniowieczem. Spośród licznych prac publikowanych na ten temat wymienić należy: Wczesnośredniowieczne ośrodki wiejskie w świetle dotychczasowego stanu badań (w: Pierwsza sesja archeologiczna IHKM PAN, W. 1956), Osadnictwo ludności z kulturą „łużycką” we wczesnym okresie epoki żelaza w Biskupinie i okolicy („Archeologia Pol.” 1958). W prowadzonych badaniach archeologicznych stosował R. nowatorskie metody. Jako pierwszy w Polsce używał dla potrzeb archeologii zdjęć lotniczych, wykonywanych w latach trzydziestych z balonu na uwięzi, a po wojnie z helikoptera. Z jego inspiracji płetwonurkowie badali dno Jeziora Lednickiego koło Gniezna, a oddziały saperskie brały udział w poszukiwaniach archeologicznych na polach bitewnych Grunwaldu, Legnicy, na Psim Polu koło Wrocławia i pod Cedynią. Do badań archeologicznych włączał specjalistów z innych dziedzin nauki takich jak biologia, chemia, fizyka itp. Wiele uwagi poświęcił R. sprawom metodyki, ogłosił m. in. O metodzie terenowych badań wczesnośredniowiecznych wiejskich zespołów osadniczych („Wiad. Archeol.” 1954), Zdjęcia z helikopterów grodzisk polskich (tamże 1962), Zastosowanie peryskopu i batyskafu do archeologicznych badań podwodnych („Z Otchłani Wieków” 1962). Liczne publikacje R-ego dotyczyły zagadnień muzealnictwa archeologicznego, ochrony zabytków archeologicznych i spraw ich konserwacji. R. opublikował też wiele artykułów sprawozdawczych ze zjazdów i konferencji. Prace R-ego tłumaczone były na języki: łużycki, duński, francuski, angielski, niemiecki i holenderski. Jako jeden z nielicznych archeologów polskich zajmował się popularyzacją zagadnień archeologicznych. Oprócz licznych prac popularnonaukowych, z których najbardziej znany jest przewodnik po Biskupinie (pod zmienionymi nieco tytułami miał dziewięć wydań), R. opracował scenariusze do dwu krótkometrażowych filmów dokumentalnych, wydawał pocztówki i plakaty, projektował znaczki pocztowe i datowniki, opracował projekt szlaku turystycznego archeologiczno-historycznego w okolicach Warszawy, zorganizował kursy dla nauczycieli szkół warszawskich z zakresu archeologii i prehistorii; Biskupin zaś zrobił punktem docelowym dwu rajdów motorowych i zlotu krajoznawczego.
R. był m. in. wiceprzewodniczącym i przewodniczącym komisji oświatowej Zarządu Głównego Polskiego Tow. Archeologicznego i Numizmatycznego, a także współzałożycielem oddziału warszawskiego tego towarzystwa, członkiem korespondentem Jysk Arkaelogisk Selskab w Danii, członkiem polskiego komitetu International Council of Museums, członkiem Union International des Sciences Prehistoriques et Protohistoriques oraz członkiem prezydium Unii Archeologii Słowiańskiej. Był laureatem kilku nagród, m. in. Państwowej Nagrody II stopnia (1950), nagrody ministra kultury i sztuki za całokształt osiągnięć w dziedzinie archeologii (1965). W r. 1972 z okazji 65 rocznicy urodzin i 40-lecia pracy naukowej odbyła się w Poznaniu uroczystość na której wręczono R-emu poświęcony mu 23 rocznik „Fontes Archaeologici Posnanienses”.
R. odznaczał się wielką energią życiową, temperamentem, humorem i urokiem osobistym, a równocześnie błyskotliwą erudycją. Zmarł w Warszawie 2 VI 1974 i pochowany został na cmentarzu Komunalnym (Wojskowym) na Powązkach. Był odznaczony m. in. Krzyżem Komandorskim, Oficerskim i Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
W małżeństwie z Ludmiłą z Durczewskich (ślub 29 I 1936), miał R. trzy córki: Elżbietę, Sławę, zamężną Nowińską, i Jolantę.
Bibliogr. Warszawy, Wydawn. ciągłe 1944–54; Kolago W., Bibliografia publikowanych prac, artykułów, komunikatów i notatek prof. Zdzisława Adama Rajewskiego, „Wiad. Archeol.” T. 39: 1974/5 z. 4 s. 429–43; W. Enc. Powsz. (PWN); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Buratyński S., Zdzisław Rajewski, „Mater. Archeol. Nowej Huty” T. 5: 1976 s. 209–10 (fot.); Gąsowski J., Pamięci prof. Zdzisława Rajewskiego, „Roczn. Maz.” T. 6 1976 s. 451–3; Głosik J., Zdzisław Rajewski, „Spraw. Archeol.” T. 27: 1975 s. 359–61 (fot.); Godlewska M., Portret archeologa, „Życie i Nowoczesność” 1974 nr 215 s. 2 (fot.); Jasnosz S., Wspomnienie o prof. dr. Zdzisławie Rajewskim, „Kron. m. Poznania” 1975 nr 3 s. 137–40 (fot.); tenże, Wspomnienie pośmiertne o profesorze doktorze Zdzisławie Rajewskim (1907–1974), „Fontes Archaeologici Posnanienses” T. 24: 1974 s. 280–2 (fot.); Jażdżewski K., Zdzisław Rajewski (1907–1974), „Prace i Mater. Muz. Archeol. i Etnogr. w Łodzi”, S. Archeol., Nr 23: 1976 s. 359–63 (fot.); Kłoś K., Prof. Zdzisław Rajewski. Archeolog – badacz – nowator, „WTK” 1974 nr 26 s. 8; Konopka M., Żegnając profesora Rajewskiego, „Z Otchłani Wieków” 1974 nr 4 s. 311–12 (fot.); Malinowski K., Zdzisław Rajewski (1907–1974), „Muzealnictwo” 1977 s. 124–7; Musianowicz K., Wspomnienie o prof. Zdzisławie Rajewskim, „Wiad. Archeol.” T. 39: 1974/5 z. 4 s. 419–29 (fot.); Profesor Zdzisław Rajewski (1907–1974), „Kwart. Hist. Kult. Mater.” R. 22: 1974 nr 4 s. 765–6; Z. K., Zgon Zdzisława Rajewskiego (22 X 1907 – 2 VI 1974), „Slavia Antiqua” T. 21: 1974 s. 291–2; – „Ilustr. Kur. Pol.” 1974 nr 156 (fot.); „Kur. Codz.” 1949 nr 182 s. 3; „Ochrona Zabytków” 1974 s. 346 (fot.); „Słowo Powsz.” 1974 nr 132; „Stolica” 1965 nr 34 s. 4 (fot.); Warsz. Kalendarz Ilustr. „Stolicy” 1963 s. 66 (fot.); „Życie Warszawy” 1974 nr 136 s. 8, nr 137 s. 11; – Arch. Uniw. Pozn.: sygn. 153/120; Muz. Archeol. w W.: Teczka akt personalnych nr 1; – Informacje córki Sławy Nowińskiej.
Stanisław Konarski