Sobota Zenon Tomasz (od r. 1945 Tomaszewski Zenon), pseud. m.in.: Korczak, Poraj, Świda, Tomasz, Korzeniowski, Jan (1906–1952), urzędnik starostwa, oficer Armii Krajowej, po wojnie m.in. prezydent Katowic, twórca organizacji konspiracyjnej. Ur. 20 IX w Przysietnicy (pow. brzozowski), był synem Dominika, cywilnego pracownika Straży Granicznej, i Marii z domu Sztybal (Czeszki z pochodzenia).
S. ukończył szkołę powszechną w Przysietnicy. W r. 1926 zdał maturę w brzozowskim Państwowym Gimnazjum Humanistycznym. Należał do harcerstwa; uprawiał sporty motorowe. W r. 1931 rozpoczął służbę wojskową na kursie Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii Lekkiej we Włodzimierzu Wołyńskim. Nie zdołał go jednak ukończyć z przyczyn zdrowotnych. Podjął pracę w krośnieńskim starostwie powiatowym jako inspektor gmin samorządowych. Jednocześnie był pracownikiem Oddziału II Sztabu Głównego WP. Pod jego nadzorem znajdowały się tajne akta starostwa. Do r. 1938 mieszkał w Krośnie, a potem w pobliskiej Korczynie. Latem 1939 otrzymał przeniesienie do urzędu wojewódzkiego we Lwowie, co jednak nie nastąpiło z powodu wybuchu wojny.
S. wraz z rodziną ewakuował się do Hermanowa koło Lwowa. W listopadzie t.r. przeszedł granicę niemiecko-sowiecką i wrócił do Korczyny. Na nowo podjął pracę w krośnieńskim starostwie (Landsamt). Od grudnia tworzył na Podkarpaciu konspirację «Młoda Polska». Współpracował z Jerzym Braunem i jego «Unią». Wiosną 1940 został zaprzysiężony do Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). W kwietniu 1940 płk Julian Filipkowski (pseud. Róg), komendant Okręgu ZWZ Kraków, nakazał podporządkować «Młodą Polskę» konspiracji wojskowej. S. objął funkcję oficera wywiadu Inspektoratu ZWZ Jasło. Aresztowany przez Niemców 11 IV 1941 w Korczynie, z jasielskiego więzienia Gestapo został zwolniony po 24 godzinach. Ten fakt stał się po latach przyczyną pomówień S-y o współpracę z Niemcami. Od kwietnia 1941 ciągle się ukrywał. Niemcy tropili również jego żonę i córki. W październiku 1941 został po raz drugi zatrzymany przez Gestapo, tym razem w Jaśle, jednak udało mu się zbiec, kiedy go konwojowano do aresztu. Wiosną 1942 objął obowiązki oficera dywersji na teren Inspektoratu Armii Krajowej (AK) Jasło i Obwodu AK Gorlice. Zgodnie z instrukcją komendy Okręgu AK Kraków prowadził dywersję kolejową oraz sabotaż w zakładach przemysłu wojennego. W r. 1941, chociaż należał do ZWZ, wstąpił – z grupą ludzi – do Tajnej Organizacji Wojskowej (TOW), którą kierował mjr Jan Mazurkiewicz (pseud. Zagłoba). Działalność S-y w TOW wywoływała spory kompetencyjne z dowództwem Inspektoratu ZWZ-AK Jasło. W TOW S. objął – pod pseud. Poraj – komendę rejonu TOW Podkarpacie. Montował ośrodki dywersyjno-sabotażowe, organizował drogi przerzutowe z Polski na Węgry. Do lutego 1943 podległe mu oddziały TOW przeprowadziły wiele akcji bojowych oraz wykonały wyroki śmierci na kilku niemieckich konfidentach. Pod jego dowództwem zrealizowano dwie duże akcje: 20 XI 1942 na Komunalną Kasę Oszczędności w Gorlicach oraz 26 I 1943 na kasę firmy «Karpaten Öl» w Krośnie, podczas której S. oraz jego zastępca por. Franciszek Płonka (pseud.: Jeleń, Kubacki) zostali rozpoznani; nazwiska obu znalazły się na listach gończych policji niemieckiej.
Od wiosny 1943 S. – pod pseud. Korzeniowski – pracował w Społecznej Organizacji Samoobrony (SOS). Kierował jej siatką na terenie Podokręgu Rzeszowskiego AK. Na początku marca 1943 TOW podporządkowała się AK, a struktury, podległego S-cie Rejonu TOW Podkarpacie stały się trzonem Kedywu (Kierownictwo Dywersji) na terenie Podokręgu AK Rzeszów (Rejon «Zimorodek», «Świteź»). Jako dowódca rejonu Kedywu używał pseud.: Korczak, Świda. Zachował ścisłe kontakty z oficerami komendy Okręgu AK Kraków. Uczestniczył w odprawach szefostwa dywersji. W marcu 1943 pozyskał dla «Świtezi» samodzielną grupę bojową «Unii», liczącą 150 żołnierzy. Struktury dywersji pod kierunkiem S-y prowadziły intensywne działania. W drugiej i trzeciej dekadzie marca 1943 zaatakowały 26 niemieckich transportów kolejowych, do lipca 1943 wykonały wyroki śmierci na 10 konfidentach, organizowały sabotaż w niemieckim przemyśle lotniczym. Dn. 25 i 26 VI 1943 zrealizował S. «rajd inspekcyjno-bojowy» na terenie Inspektoratu AK Jasło. Dowodzony przez niego pięcioosobowy oddział stoczył koło Przysietnicy potyczkę z żandarmerią niemiecką; zginęło czterech żołnierzy AK. Najgłośniejsza, brawurowa akcja, którą dowodził S., to uwolnienie nocą z 5 na 6 VIII 1943 – 66 Polaków z więzienia jasielskiego. Dn. 1 XI 1943 przeszedł pod rozkazy płk. Kazimierza Putka (pseud. Zworny), komendanta Podokręgu AK Rzeszów. Został oficerem dywersji komendy podokręgu. Kontrolował działalność dywersyjną inspektoratów AK, kierował przygotowaniami do przyjęcia zrzutów broni. Dn. 22 III 1944 włączył się w Krakowie do planowania zamachu na SS-Obergruppenführera W. Koppego, wyższego dowódcę SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie (w samym zamachu <11 VII> nie brał udziału); otrzymał również zadanie odbicia – przy udziale Kedywu Podokręgu Rzeszowskiego AK – żołnierzy AK z więzienia przy ul. Czarnieckiego w Krakowie (akcję odwołano po aresztowaniu oficerów Krakowskiego Okręgu AK).
Dn. 27 III 1944 S. znalazł się w składzie sztabu Kedywu Okręgu Krakowskiego AK. Do jego obowiązków doszła inspekcja i nadzór nad dywersją w inspektoratach, formowanie i szkolenie oddziałów partyzanckich. Po aresztowaniu przez Niemców 24 III 1944 płk. Józefa Spychalskiego (pseud. Luty), komendanta Okręgu AK Kraków, S. przygotowywał jego uwolnienie z więzienia na Montelupich. Akcja została odwołana po wywiezieniu płk. Spychalskiego z Krakowa. Podczas «Burzy» – 29 lub 30 VII 1944 – objął obowiązki szefa sztabu Podokręgu AK Rzeszów. Jego nazwisko znajdowało się w niemieckim – ogłoszonym w Krakowie 1 XII 1944 – wykazie osób poszukiwanych. Na początku sierpnia 1944 uczestniczył w rozmowach komendy Podokręgu AK Rzeszów z władzami sowieckimi. Dn. 12 XII 1944 został aresztowany w Rzeszowie przez NKWD. Z więzienia sowieckiego zwolniono go w celu nawiązania kontaktu z kpt. Łukaszem Cieplińskim (pseud. Pług), inspektorem rzeszowskim AK. Miał za zadanie przekonać Cieplińskiego do «więziennej» umowy płk. Putka z władzami sowieckimi w sprawie formowania dywizji piechoty AK podporządkowanej Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego. W styczniu i w lutym 1945 pracował w punkcie werbunkowym dla żołnierzy AK w Rzeszowie. Po fiasku akcji płk. Putka wyjechał na Śląsk.
W Zabrzu S. nawiązał kontakt z Aleksandrem Zawadzkim, pełnomocnikiem Tymczasowego Rządu RP na Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie oraz Opolszczyznę. W kwietniu 1945 Zawadzki powierzył mu urząd star. będzińskiego. Wtedy też otrzymał awans na majora WP. Zaczął chodzić w mundurze wojskowym, zmienił nazwisko na Tomaszewski. We wrześniu 1945 został prezydentem Katowic. Latem 1946 zrezygnował z tego stanowiska (z Katowic wymeldował się 3 VIII 1946). Podjął działalność polityczną w Stronnictwie Ludowym (SL) w Poznańskiem. Początkowo Woj. Zarząd SL wyznaczył go na «opiekuna po linii Stronnictwa» pow. Zielona Góra i Gubin. Wkrótce został instruktorem organizacyjnym Naczelnego Komitetu Wykonawczego SL na Ziemie Zachodnie. Od 16 IX 1947, z rekomendacji SL, pełnił urząd star. Ziemi Lubuskiej (pow. zielonogórski). Był wtedy podejrzewany przez Urząd Bezpieczeństwa (UB) o prowadzenie poakowskiej działalności konspiracyjnej. Dn. 3 XII 1947 Min. Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) przesłało do poznańskiego Wojewódzkiego UB Publicznego (WUBP) zebrane materiały w jego sprawie. Dn. 10 XII t.r. Wydz. III poznańskiego WUBP postanowił «zaprowadzić agencyjne opracowanie» S-y «jako członka nielegalnej organizacji».
S. został zatrzymany przez funkcjonariuszy MBP 2 III 1948 w Poznaniu. Po przewiezieniu do aresztu MBP w Warszawie był przesłuchiwany przez płk. Jana Tataja, dyrektora Dep. III MBP. W sierpniu 1948, podczas konwoju do Poznania, zbiegł. Ukrywał się najpierw pod Krakowem, potem w okolicach Krosna. Utworzył niepodległościową organizację konspiracyjną «Kraj», przyjął pseud. Jan. Opracował trzy memoriały, które kierował do «szefa sztabu bloku atlantyckiego», przekazując ambasadorowi USA w Warszawie: pierwszy w listopadzie 1951, drugi i trzeci w kwietniu 1952. Na rozkaz S-y członkowie organizacji «Kraj» podjęli liczne akcje dywersyjne. Dn. 9 IX 1951 wykonali zamach na Stefana Martykę, spikera audycji radiowej «Fala 49». Dn. 27 VI 1952 UB podjęło nieudaną próbę aresztowania S-y. Dn. 28 VI t.r. w kilku województwach zostały obwieszczone «wszechstronne poszukiwania doraźne» za S-ą i jego żoną Marią Tomaszewską; wg rozesłanych wtedy listów gończych jednym z pseud. S-y był: Zbigniew Konarzewski. Zginął 2 VII 1952 nad ranem, w Zwierzyńcu koło Zamościa, zastrzelony w walce z obławą UB i Milicji Obywatelskiej. Miejsce pochówku nie jest znane.
S. był dwukrotnie żonaty: po raz pierwszy (1932) z Anielą z Balów (ur. 1907), 2. v. Rucińską, po raz drugi (1947) z Marią z Ćwiklińskich, która pod pseud.: Sławka, Ada, była jego łączniczką w komendzie Podokręgu AK Rzeszów; od poł. r. 1952 do stycznia 1956 była wraz z córką Ewą więziona przez UB. Z pierwszego małżeństwa miał córki: Barbarę (ur. 1933), zamężną Wiśniewiczową, nauczycielkę wychowania fizycznego, zamieszkałą w Jaśle, i Zofię (ur. 1935), zamężną Kundziołka, zamieszkałą w Bytomiu; z drugiego związku miał córkę Ewę (ur. 1951), zamieszkałą w Warszawie.
Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956, Kr. 1997 II (A. Zagórski, bibliogr., fot.); – Bratko J., Gestapowcy, Kr. 1990; Daszkiewicz A., Ruch oporu w regionie Beskidu Niskiego 1939–1944, W. 1975; [Dąbrowa S.] Kostka S., Odbicie więźniów w Jaśle w 1943 r., „Wojsk. Przegl. Hist.” 1962 nr 4 s. 149–71; tenże, W okupowanym Krakowie, W. 1972; Grzywacz-Świtalski Ł., Z walk na Podkarpaciu, W. 1971; Lipiński P., Nietoperz cicho śmignął, „Gaz. Wyborcza”, dod. „Magazyn Gaz.” 1996 nr 1; Mazurkiewicz S., Jan Mazurkiewicz „Radosław”, „Sęp”, „Zagłoba”, W. 1994 s. 131; Modrzejewski J., Od Armii Krajowej do wojny domowej, New York 1985 s. 186–8; Stachiewicz P., „Parasol”, W. 1984; Zagórski A., Zenon Tomasz Sobota, „Studia Rzeszowskie” 1997 nr 4 s. 189–92; Dąbrowa-Kostka S., Jankowski S. M., Rozkaz: zdobyć więzienie, Kr. 1988 (fot.); Marat S., Snopkiewicz J., Ludzie bezpieki, W. 1990 s. 286, 289; – AAN: Oddz. VI, Min. Ziem Odzyskanych, sygn. 29–39; AP w Rzeszowie: sygn. H–2 t. 5; Arch. Delegatury UOP w Kat.: sygn. II–26560/U; Arch. Delegatury UOP w Rzeszowie: sygn. 2477/II; Arch. UOP w W.: sygn. 4574/III; B. Jag.: Pieńkowski S., Na drogach i ścieżkach Armii Krajowej (mszp.); Inst. Pol. i Muz. Gen. Sikorskiego w Londynie: Studium Polski Podziemnej (mater. nieuporządkowane); Zakład Hist. Ruchu Lud. w W.: sygn. 10–38; – Dokumenty i relacje ze zbiorów Stanisława Dąbrowy-Kostki z Kr.; Informacje S. Dąbrowy-Kostki z Kr., Anieli Soboty-Rucińskiej i Marii Tomaszewskiej z W.
Grzegorz Ostasz