Lubomirska 1. v. Tarłowa z Krasińskich Zofia (1718–1790), kasztelanowa krakowska. Była córką Aleksandra Krasińskiego, kasztelana wiślickiego, i Salomei z Trzcińskich. Wychowanie otrzymała przeciętne, o czym świadczy licha francuszczyzna, ale w całym życiu okazała dużo rozsądku i nieraz nawet rozumu politycznego. Zgodziła się być czwartą żoną Jana Tarły, woj. sandomierskiego, starszego od niej o lat kilkadziesiąt. Po jego śmierci (5 I 1750) otrzymała w dożywocie miasteczko Opole z kluczem w Lubelskiem. Po zmarłym w r. 1752 Błażeju Krasińskim przypadł jej Dobromil, który w późniejszym wieku zamieniła na Medykę, starostwo rohatyńskie i Werchratę. W r. 1754 była już żoną owdowiałego Antoniego Lubomirskiego, woj. lubelskiego (zob.). Małżeństwo z Lubomirskim, panem na Przeworsku, który znacznie powiększył swój majątek przez udział w transakcji kolbuszowskiej (1753), zbliżyło ją do rzędu magnatek. Lubomirscy ciążyli przeważnie ku Austrii, ale Tarłowie i Krasińscy mieli koneksje francuskie. O powadze L-iej wśród «republikantów», czyli patriotów barwy francuskiej, świadczy fakt umieszczenia jej na liście przyszłych (ale niedoszłych) pensjonarzy ambasady francuskiej. Pod jej wpływem także i mąż przychylił się do stronników francuskich, a ją samą sprawa ordynacji ostrogskiej zbliżyła do Czartoryskich, zwłaszcza do księcia Augusta.
Na wzajemną ku sobie skłonność (od r. 1757) swej bratanicy i wychowanki Franciszki Krasińskiej (zob.) i królewicza Karola patrzała L. inaczej niż jej mąż i brat, starosta nowomiejski Stanisław Krasiński. Przewidywała bowiem, że dom Wettinów nie przyjmie do swego grona prostej szlachcianki i lekkomyślny królewicz porzuci Franciszkę. Tymczasem mąż i brat Stanisław wierzyli w dobrą gwiazdę Karola, który właśnie wtenczas (1758–9) zostawał księciem kurlandzkim, i łączyli z jego osobą najświetniejsze nadzieje. Gniewało to L-ą, a szczególnie ostentacyjne zachowanie brata, który – pisała – «jest przekonany, że jego córka będzie królować… Cierpię nad tym co pisze». Nie chciała jechać do Warszawy, aby się na śmieszność nie narażać. Przez wzgląd na dynastię i na dwór Lubomirscy przyjęli postawę przychylną J. Mniszchowi w procesie o Rokitno (1759). Gdy jednak morganatyczny ślub Franciszki stał się faktem (20 III 1760), L. razem z Augustem Czartoryskim obstawali, że królewiczowa ma prawo uważać się za legalną żonę Karola. Księżna zajęła się energicznie bratanicą, której majątkiem po śmierci ojca (1762) zarządzał Antoni Lubomirski. Dążyła do ujawnienia małżeństwa, a gdy to nastąpiło w okresie bezkrólewia w styczniu 1764, L. razem z mężem starała się w ożywionej korespondencji z Karolem zjednać go do myśli o polskiej koronie. Mimo swego zaangażowania po stronie kandydatury saskiej L. nie zrywała swych stosunków z Czartoryskimi, których ceniła za rozum i rządność, i w l. 1763–4 dokładała starań, by pogodzić ich z «patriotami». Mówiono o niej wówczas z przekąsem, że się kocha w Stanisławie Poniatowskim, ale ona odpierała posądzenie: «O króla nigdy nie dbałam. Nowe prawa mi się podobały…».
W pierwszych latach panowania Stanisława Augusta oboje Lubomirscy nadal sprawowali opiekę nad królewiczową, ratując jej finanse i goszcząc często w Opolu. Tu przyjechał w lecie 1767 bp kamieniecki Adam Krasiński, szczerze z L-ą zaprzyjaźniony. W okresie konfederacji radomskiej Lubomirscy przybyli z Franciszką do Warszawy. Po wybuchu konfederacji barskiej, gdy Lubomirski odjechał w r. 1769 z bratanicą na Śląsk, L. została w Opolu. Michała Krasińskiego nazywała «zacnym, najzacniejszym człowiekiem», Adama podziwiała, partyzantów po cichu wspierała, ale ich kłótnie i łupiestwa ostentacyjnie potępiała. Utrzymywała kontakty z Augustem Czartoryskim i bratem męża, marszałkiem Stanisławem Lubomirskim (zob.), starając się zbliżyć ich do konfederacji, o czym w kryptograficznych listach relacjonowała zarówno mężowi, jak i Adamowi Krasińskiemu. Szczególnie wzmogła swoją działalność w pierwszym półroczu 1770, kiedy to przekonywała obydwie strony o potrzebie zawarcia porozumienia między bpem A. Krasińskim a Augustem Czartoryskim i Stanisławem Lubomirskim. Na tym też zakończyła swoją aktywność polityczną. Przeciwna ogłoszeniu bezkrólewia, nieufna wobec polityki dworu saskiego («Drezno z całym dworem nie mędrsze jak Warszawa, przy tym się upiram»), najbardziej oglądała się na Wiedeń i była zwolenniczką kandydatury ks. Albrechta sasko-cieszyńskiego. Przez aneksję Galicji stała się poddaną dwóch państw i odtąd nie słychać o jej poczynaniach politycznych. Na wieść, zresztą przedwczesną, o rosyjsko-tureckim zawieszeniu broni (w kwietniu 1772) myślała o tym, aby wobec zmienionej sytuacji Adam Krasiński i jego brat Michał «wyszedł z honorem».
L-iej można zapewne przypisać autorstwo powstałych w r. 1770 dwóch rozprawek, jednej pt. Uwagi nad stanem szlacheckim i miejskim w Polszcze (B. Ossol.: rkp. 1409), drugiej pt. Projekt do porządku publicznego (tamże rkp. 1410). Obu pism, poza wymienionymi rękopisami-kopiariuszami pochodzącymi ze spuścizny Antoniego i Zofii Lubomirskich, nie spotyka się w żadnych analogicznych kopiariuszach. Zasadnicza treść Uwag, tzn. krytyka ujemnych objawów «pieniactwa i prawnictwa» szlachty i odsunięcia mieszczaństwa, ze szkodą dla niego, od zawodu prawniczego, jest wyraźnie zbieżna z poglądem na ten temat wyrażonym w liście L-iej do Adama Krasińskiego z 5 V 1770. Projekt, który proponuje reformę uprawnień stanu szlacheckiego, wysuwa, podobnie jak Uwagi, postulat utworzenia w Polsce gwardii szlacheckiej, co wskazywałoby na to, że oba pisma wyszły spod pióra tego samego autora. Uwagi w nich zawarte, oparte niewątpliwie na samodzielnych obserwacjach i rozważaniach, mogły być księżnie podpowiedziane przez Czartoryskich i Adama Krasińskiego. Jednakże mimo dużego prawdopodobieństwa, że oba pisma opracowała L., nie można wykluczyć autorstwa innej, blisko z Lubomirskimi związanej osoby, a nawet samego wojewody lubelskiego, zwłaszcza jeżeli chodzi o Projekt i zawarte w nim pomysły dotyczące naprawy prawa cywilnego i sądowego.
Przeważną część życia spędziła L. między Opolem, Przeworskiem i Dobromilem. Wspólnie z mężem zarządzała majątkami, w których ulepszano gospodarstwo rolne, hodowlę bydła i owiec. Księżnie przypisuje się zasługę rozwoju przemysłu tkackiego w Przeworsku, gdzie dzięki zagranicznym fachowcom wyrabiano materiały bawełniane i wełniane, kolorowe płótna, drelichy, obrusy, pasy jedwabne i lite, obicia malowane i in. L. wspierała pijarów, którzy w Przeworsku prowadzili szkołę rzemiosł, tutaj z jej fundacji powstał klasztor Sióstr Miłosierdzia. W l. 1760–2 Lubomirscy dokonali przebudowy swego pałacu za Żelazną Bramą w Warszawie; kierownikiem i prawdopodobnie autorem projektu przebudowy był Jakub Fontana. W l. 1766–72 Lubomirscy podjęli gruntowną przebudowę swej rezydencji w Opolu, której pragnęli dodać wspaniałości i dostosować do wymogów mody. Dzieła tego, którego koszt wynosił ponad 200 000 złp., dokonała sama księżna, o czym świadczą prowadzone przez nią rachunki i fakt, że od r. 1769 męża nie było w kraju. Przebudowa, której projektantem był Dominik Merlini (przy współpracy J. Fontany), a kierownikiem robót Ferdynand Nax, nadała tej rezydencji, jednej z najświetniejszych w Polsce, cechy wczesnego klasycyzmu.
Właśnie tutaj L., owa «gniazdowa kobieta» (jak ją nazywał Adam Krasiński), gościła po upadku konfederacji barskiej Franciszkę Krasińską, z którą oboje księstwo nadal byli związani. W r. 1775 doprowadziła L. w Opolu do pogodzenia księcia Karola z żoną. W r. 1779 L. została kasztelanową krakowską. W r. 1781 przyjmowała w Opolu hrabiego du Nord, tj. wielkiego księcia Pawła podróżującego incognito. Lubomirscy otoczeni rodziną i przyjaciółmi prowadzili szerokie życie towarzyskie, które po śmierci kasztelana (1781) stało się «mniej głośne, ale nie mniej wystawne» (Koźmian). W r. 1787 w dn. 2 i 3 III gościła kasztelanowa w Opolu króla Stanisława Augusta podczas jego podróży do Kaniowa. Zainteresowana poważnymi wydawnictwami, L. wspierała niektóre z nich (np. przekład „Rozmowy o wielości światów” B. Fontenelle’a) i zadbała o to, aby w Opolu, obok gabinetu historii naturalnej i zbioru mineralogicznego, znalazła sią także «biblioteczka nie szczupła». Jej zamiłowanie do poważnej lektury wychwalał pijar Antoni Wiśniewski, dedykując L-iej w r. 1761 II tom swych „Rozmów ciekawych, i potrzebnych w filozoficznych i politycznych materiach”. Józef Rogaliński poświęcił jej w r. 1775 „Sztukę budowniczą”. L. zmarła 27 X 1790 w Warszawie. Jedyny syn Lubomirskich zmarł w dzieciństwie w r. 1760. Cały ogromny majątek przeszedł na dalszą rodzinę, Opole objął w posiadanie Aleksander Lubomirski, kaszt. kijowski, żonaty z Rozalią z Chodkiewiczów (zob.). Postać L-iej, wystylizowanej na moralizującą matronę, wprowadziła do literatury Klementyna z Tańskich Hoffmanowa w „Dzienniku Franciszki Krasińskiej”.
Portret L-iej (jeszcze jako Tarłowej) wspólny z mężem Janem Tarłą, en pied (olej., ok. 1746–50) i epitafium marmurowe z portretem na blasze wykonane przez Kajetana Gieizera (1799) – obie podobizny w kościele paraf. w Opolu Lubelskim (por. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII z. 13 s. 18, 19, reprod. fig. 62, 80, 64), Portret L-iej w Muz. Narod. w W., reprod. w: „Biul. Hist. Sztuki” 1956 s. 247 (W. Tatarkiewicz); – Estreicher, (B. Fontenelle, Józef Rogaliński, Antoni Wiśniewski); W. Enc. Ilustr., (Lubomirski Antoni); PSB (Karol Chrystian Józef); Słow. Geogr., (Przeworsk); Boniecki, XII 193, XV 167; – Bartczakowa A., Jakub Fontana architekt warszawski XVIII w., W. 1970; Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń, P. 1877 I (dużo błędów); Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 70–5, 77, 79, 89, 98, 100–2, 104–5, 145–8, 169–71, 200, 220; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr. 1909–1911 I–II; Kotowa Ida, Wstęp do: Tańska K., Dziennik Franciszki Krasińskiej, Kr. 1929, Bibl. Narod., S. I nr 119; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, W. 1970; tenże, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w. XVIII w., Wr. 1958; Pułaski K., Z życia księżnej kurońskiej, W. 1890; Rozdolski R., Stosunki poddańcze w dawnej Galicji, Wr. 1962 (wzmianka o L-iej jako Izabeli Lubomirskiej); Tatarkiewicz W., O sztuce polskiej XVII i XVIII w., W. 1966; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; – Instrukcje gospodarcze dla dóbr magnackich i szlacheckich z XVI–XIX w., Wr. 1958 s. 617–21; Konfederacja barska. Wybór tekstów, Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1928, Bibl. Narod., S. I nr 102; Koźmian K., Pamiętniki Oddział I, P. 1858 s. 145, 196–202; Lubomirski S., Pamiętniki, Wyd. W. Konopczyński, Lw. 1925; Łubieński W., Pamiętnik prymasa, w: Askenazy Sz., Dwa stulecia, W. 1910 II; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 IV; Mémoires du roi Stanislas-Auguste Poniatowski, S. Pet.–Leningrad 1924 II; – AGAD: Arch. Publiczne Potockich 301, 302 (korespondencja Antoniego i Zofii Lubomirskich z królewiczem Karolem i jego żoną); Arch. UJ: Mrozówna-Brablecowa W., Franciszka Krasińska (mszp.); B. Czart.: rkp. 832, 944; B. PAN: rkp. 4, 5; B. Ordynacji Krasińskich: rkp. 4223 (listy Z. L-iej do Kazimierza Krasińskiego – spalone); Na podstawie literatury wydanej po śmierci autora Redakcja zaktualizowała bibliografię i tekst życiorysu.
Władysław Konopczyński