Romanowiczówna Zofia, krypt. Z. R., pseud. Młoda dziewczyna (1842–1935), nauczycielka, działaczka społeczna. Ur. 31 III we Lwowie, była córką Piotra (zob.) i Julii z Krauzów, starszą siostrą Tadeusza (zob.).
Początkowo R. uczyła się w domu, wychowywana w duchu patriotycznym. W l. 1852–4 pobierała lekcje muzyki w zakładzie Letycji Wilczopolskiej we Lwowie, a od r. 1854 do r. 1859 kształciła się w pensjonacie Felicji Wasilewskiej-Boberskiej. Już jako uczennica wykazywała predyspozycje do pracy pedagogicznej i społecznej. Uczyła młodsze koleżanki, działała w nielegalnym Tow. Marii. W okresie wakacji na wsi stawiała pierwsze kroki na polu oświaty ludowej. We wczesnej też młodości przeżyła wielką miłość (nigdy podobno niezapomnianą), której pod naciskiem matki musiała się wyrzec.
Od r. 1858 do 24 IV 1929 R. pisała Dziennik. Na kilka lat przed powstaniem 1863 r. R. wraz z Wandą Dybowską (po mężu Longchamps), Julią Dzierżanowską (po mężu Malczewską) i F. Wasilewską-Boberską powołała do życia stowarzyszenie im. Klaudyny Potockiej, mające na celu budzenie uczuć patriotycznych, samokształcenie, szerzenie czytelnictwa, znajomości historii i rodzimych tradycji. Jako godło Klaudynki nosiły na szyi czarny krzyż. R. zorganizowała i prowadziła w pomieszczeniach szkół klasztornych i publicznych a także we własnym mieszkaniu, specjalne zajęcia dla młodzieży rzemieślniczej i ubogiej. Czytano tam czasopisma, omawiano utwory polskiej literatury, przez kilka lat prowadziła R. niedzielne kursy historii i literatury polskiej. Wraz z Florą i Henryką Sturmównymi i Klarą Majewską uruchomiła w Sokalu pierwszą czytelnię ludową w Galicji.
Od 20 I 1860 R. zaczęła pracować jako nauczycielka prywatna, ucząc dzieci księgarza lwowskiego Karola Wilda, a później wiele innych, od ubogich nie pobierając żadnego wynagrodzenia. W środowisku demokratów lwowskich bywała źródłem i przedmiotem natchnień nie tylko zakochanego w niej Mieczysław Romanowskiego, ale i innych pisarzy i poetów. Współdziałała przy założeniu 1 VII 1860 Tow. Oszczędności Kobiet we Lwowie. Wpisała się do Bractwa Św. Michała i Św. Anny u bernardynów we Lwowie. Przez wiele lat pomagała Wasilewskiej-Boberskiej w jej zakładzie. W czasie wyjazdów w góry interesowała się życiem mieszkańców wsi. Rozdawała książki i czasopisma ludowe, uczyła szycia, czynności gospodarskich, udzielała pomocy medycznej i materialnej, przy tym opowiadała dzieje ojczyste, a nawet sama próbowała pisać dla ludu. W swoim środowisku prowadziła akcję przeciwko paleniu tytoniu.
W czasie powstania 1863 r. R. służyła mu z całym stowarzyszeniem Klaudynek, podporządkowała się Rządowi Narodowemu. W marcu 1863 została aresztowana i skazana na miesiąc więzienia. Potem nadal pomagała powstańcom, jako łączniczka przenosiła tajną korespondencję, organizowała pomoc ukrywającym się, pomagała w ucieczkach z więzień, pracowała przy produkcji amunicji, szyciu bielizny, przygotowywaniu opatrunków dla lazaretów. Wizytowała szpitale powstańcze OO. Bernardynów w Sokalu i Cieszanowie. Klaudynki i R. jako pierwsze zaczęły nosić żałobę narodową. W r. 1868 Klaudynki przekształciły się w Stowarzyszenie Czynnych Polek, mające na celu pracę oświatową wśród ludu. Później w czasie «rugów pruskich» R. wraz z innymi działaczkami tego stowarzyszenia zbierała składki na wykupywanie ziemi z rąk niemieckich. W mieszkaniu R-ej doszło do zawiązania Stowarzyszenia Pracy Kobiet w r. 1874. Następnie zorganizowała i prowadziła bibliotekę tego stowarzyszenia. Egzamin uprawniający do uczenia w szkołach państwowych zdała 28 II 1875 z wyróżnieniem; następnie pracowała w charakterze praktykantki w ośmioklasowej Szkole Żeńskiej P.P. Benedyktynek Ormiańskich we Lwowie. W lipcu t.r. wzięła udział w Walnym Zgromadzeniu Tow. Pedagogicznego, obradującym w Stanisławowie. W r. 1877 założyła Kółko Serdecznych Polek, zbierające składki na fundusz narodowy, od którego odsetki przeznaczano na zakup książek dla ludu. Kółko funkcjonowało do lat dziewięćdziesiątych, gdy większość jego członkiń przeszła do Tow. Oświaty Ludowej (TOL) i Tow. Szkoły Ludowej (TSL), R. rozwiązała Kółko Serdecznych Polek, a zgromadzone pieniądze przekazała na Skarb Narodowy (2080 koron), Dom Stowarzyszenia Nauczycielek (1200 koron) i Tow. Kobiet Rękodzielniczek «Równość» (700 koron).
W r. 1879 R. zorganizowała jubileusz 25-lecia pensjonatu Wasilewskiej-Boberskiej. Po jej śmierci (1889) utworzyła komitet uczczenia pamięci F. Boberskiej, w wydanym zaś tomie jej pism zamieściła obszerny jej życiorys (Lw. 1893). W r. 1879 została mianowana starszym nauczycielem Miejskiej Szkoły Wydziałowej Żeńskiej im. Królowej Jadwigi. Nawiązywała kontakty z Warszawą, m. in. z Radlińskimi, dr med. Teresą Ciszkiewicz, Walerią Marrene-Morzkowską. W r. 1895 podpisała petycję do Rady Państwa w sprawie dopuszczenia kobiet do studiów uniwersyteckich.
Po przejściu na emeryturę 30 III 1906 R. powzięła myśl założenia Bractwa Chrześcijańskich i Polskich Niewiast, zbierała ofiary na Macierz Szkolną w Cieszynie i inne cele społeczne, nadal uczyła ubogie dzieci. Wówczas opublikowała m. in. osnute na własnych wspomnieniach utwory: Z roku 1863 (Lw. 1912), Z dni krwi i łez 1863–1865 (Lw. 1913), Klaudynki. Kartka z dziejów patriotycznej pracy kobiet w Galicji (Lw. 1913), Czy pamiętam? w zbiorowej pracy pt. „Ostatnie słowa. Opowiadania i wspomnienia uczestników walki o wolność w roku 1863/4” (Lw. 1913), Pierwszy mazur z Arturem Grottgerem, w: „Opowieści dziewczęce” (wyd. S. Wasylewski, Lw. 1920, Kr. 1957).
W czasie pierwszej wojny światowej R., mimo podeszłego wieku, stanęła na czele założonej w lipcu 1915 we Lwowie Ligi Kobiet. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości została zaliczona do weteranek powstania styczniowego i wyróżniona honorowym członkostwem Związku Obrońców Lwowa. Z jej wspomnień i informacji korzystała Maryla Wolska przy pisaniu „Artura i Wandy” oraz Stanisław Wasylewski. Sama napisała szkice o wybitnych osobach: Ci, których znałam („Gaz. Lwow.” 1928 nr 228–37) i Cienie (Lw. 1930) oraz o bracie: Tadeusz Romanowicz. Listy i wspomnienia (Lw. 1934). Ok. 1930 r. utraciła wzrok. Zmarła 4 VI 1935 we Lwowie, została pochowana na koszt miasta, z honorami wojskowymi, na cmentarzu Łyczakowskim. Była odznaczona Krzyżem Niepodległości i Orderem Polonia Restituta.
Podob. w: Romanowiczówna Z., Cienie, Lw. 1930; – Nowy Korbut, VIII 265, IX 96, 254–5, 260, XII 139, 160; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1; Friedbergowa M., Bibliografia historii polskiej za r. 1933 i 1936, Lw. 1936; Friedbergowie M. i M., Bibliografia historii polskiej za r. 1930–1931, Lw. 1932; Kozłowski, Bibliogr. powstania; „Książka” 1912–1913; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; „Nowa Książka” 1934; Przewodnik bibliograficzny 1912–13, 1930; Skrzypek J., Bibliografia pamiętników polskich do 1964 r., Wr. 1976; Świdwińska Z., Bibliografia „Pamiętnika Literackiego” i „Pamiętnika Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza” 1887–1939, W. 1948; Bar, Słown. pseudonimów; Urzędowy Wykaz Druków RP, W. 1930, 1934; Medyński A., Ilustrowany przewodnik po cmentarzu Łyczakowskim, Lw. 1937; – Bruchnalska M., Ciche bohaterki, Miejsce Piastowe 1933 s. 109, 110, 118, 119 (podob.), 120; taż, Z obrony bohaterskiego Lwowa i Małopolski Wschodniej, Lw. 1930 s. 59; Chołodecki, Księga pamiątkowa; Hulewicz J., Sprawa wyższego wykształcenia kobiet w Polsce w wieku XIX, Kr. 1939; J.D., Dwa portrety z r. 1863-go, „Polska Zbrojna” 1933 nr 23 s. 6; Wasylewski S., Grottger i lwowianie „Gaz. Lwow.” 1928 nr 43–4; tenże, Panna Zofia, tamże 1928 nr 26 s. 3, nr 27 s. 3; – Chłędowski K., Pamiętniki, Wr. 1951 I; Chmurowiczowa z Chmurowiczów Z., Kobiety Małopolski w r. 1863/64., w: Ostatnie słowa. Opowiadania i wspomnienia uczestników walki o wolność w r. 1863/4, Lw. 1913 s. 116; Limanowski B., Pamiętnik: 1907–1919, W. 1961; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1876–1914; Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915–1918, W. 1929; Wolska M., Obertyńska B., Wspomnienia, W. 1974; – „Bluszcz” 1936 nr 4 s. 78–9; „Gaz. Lwow.” 1935 nr 17, 127, 129; „Kron. Powsz.” 1913 nr 5; „Orlęta” 1933 nr 2 s. 20, 27, 33–4 (zdjęcie i fragment pt. Z dziennika młodej dziewczyny); „Pam. Liter.” 1930 s. 718–19; „Związek” 1876 nr 9/10 s. 354; – B. Ossol.: rkp. 5993/I, 6130/I, 6524/II, 6825/I, 6935/I, 12976/I, 13163/II, 13373/I, 14035/III, 14037/III; B. PAN w Kr.: rkp. 2028 t. 5.
Jan Bujak