Stojowski Zygmunt Denis Antoni (1869 lub 1870 – 1946), kompozytor, pianista, pedagog.
Ur. 8 IV (1869 wg dokumentów S-ego złożonych w Konserwatorium paryskim lub 1870 wg arch. rodzinnego w USA, 14 V 1869 wg niektórych polskich badaczy twórczości S-ego; ustalenie pewnej daty nie wydaje się możliwe) w Strzelcach (paraf. Oleśnica, Kieleckie), w rodzinie ziemiańskiej. Był synem Alfreda Jordana (zm. 23 XI 1895), właściciela Krasocina (pow. włoszczowski), oficera p. kirasjerów im. carowej Marii w Petersburgu, i Marii z Bogdańskich. Miał brata Wacława (ur. 1860). Matka S-ego, córka Karola Bogdańskiego, właściciela dóbr Strzelce w Stopnickiem, była pianistką, uczennicą H. Litolffa; w Krakowie prowadziła salon muzyczny, którego gośćmi byli m.in. zaprzyjaźniony z rodziną Władysław Żeleński, a także Alfred Kołaczkowski, Franciszek Bylicki, Władysław Górski i Wincenty Singer oraz w r. 1884 Ignacy Paderewski.
Podstaw muzyki uczył się S. u matki, a następnie u Kołaczkowskiego i Henryka Bobińskiego. W r. 1880 rozpoczął naukę w Gimnazjum św. Anny w Krakowie, a od r. 1881 uczył się systematycznie muzyki pod kierunkiem Żeleńskiego (harmonia, kontrapunkt, gra na fortepianie). Występy pianistyczne rozpoczął w wieku trzynastu lat, m.in. na koncertach krakowskiego Tow. Muzycznego i w salonie księżnej Marceliny Czartoryskiej. Wykonując w r. 1886 (wraz ze skrzypkiem Singerem, altowiolistą Janem Ostrowskim i wiolonczelistą Józefem Adamowskim) „Kwartet fortepianowy B-dur” op. 41 C. Saint-Saënsa, odniósł pierwszy sukces. Jego właściwym debiutem solisty-wirtuoza było odegranie z towarzyszeniem orkiestry 25 III 1887 w Sali Saskiej „Koncertu fortepianowego c-moll” L. van Beethovena. Po zdaniu matury wyjechał t.r. z matką do Paryża, gdzie po egzaminie konkursowym (wykonał na nim m.in. „Fantazję f-moll” Fryderyka Chopina) został przyjęty do Konserwatorium. Był uczniem L. Diémera w klasie fortepianu i L. Delibesa w klasie kompozycji (należał do jego ulubieńców, dedykował mistrzowi suitę Intermède polonaise) oraz T. Duboisa z harmonii. W r. 1889, na drugim roku studiów, wyróżniono go za grę fortepianową oraz nagrodzono za skomponowanie fugi. Korespondował w tym okresie z J. Brahmsem, P. Czajkowskim i C. Franckiem. Ok. r. 1890 skomponował I Koncert fortepianowy fis-moll op. 3 (wyd. London 1893), o zamyśle symfonicznym, zachowujący jednak równowagę między partiami orkiestrowymi i solowymi. Po śmierci Délibesa (1891) uczył się instrumentacji u J. Masseneta; swoje próby kompozytorskie konsultował z Saint-Saënsem. Spotykał się również z Paderewskim, pod którego kierunkiem doskonalił w r. 1891 umiejętności pianistyczne. Z czasem dedykował Paderewskiemu m.in. Sonatę A-dur na fortepian i wiolonczelę op. 18 i Symfonię d-moll op. 21 (wyd. Leipzig 1912). Równocześnie uczęszczał na wykłady z historii, filozofii i literatury na Sorbonie, gdzie uzyskał tytuł bachelier dès lettres.
W r. 1891 ukończył S. Konserwatorium; 17 II t.r. na koncercie w paryskiej Sali Erarda wykonał m.in. utwory Chopina i F. Liszta, a także swoje kompozycje: Balladę i I Koncert fortepianowy; orkiestra odegrała jego Intermèzzo de Polonais. «Paderewski ma więc współzawodnika, [...] Triumf Stojowskiego kompletny! Jego kompozycje to perły i kwiaty» – donosił paryski korespondent „Bluszczu” (1891 nr 12). W r. 1891 wystąpił S. w Londynie, zyskując aplauz publiczności interpretacjami utworów J. S. Bacha, R. Schumanna, Beethovena, Chopina, Brahmsa, Saint-Saënsa i Antona Rubinsteina, a także własnych kompozycji. T.r. skomponował wiele utworów fortepianowych, m.in. Deux pensées musicales op. 1 (wyd. London 1891), Trois intermèdes op. 4 (wyd. Leipzig–London 1891), 3 utwory op. 8: Légende, Mazurka, Sérénade As-dur (wyd. London 1891), a także trzyczęściową kunsztownie zinstrumentalizowaną Suitę Fis-Dur na orkiestrę op. 9, dedykowaną H. von Bülowowi. Dn. 19 II 1892 zaprezentował się S. publiczności w Berlinie jako kompozytor i pianista; na koncercie wykonano jego I Koncert fortepianowy, Symfonię d-moll, Balladę symfoniczną, Scherzo, Suitę Es-dur op. 9 i Variations et Fugue na kwartet smyczkowy op. 6 (obie wyd. London [b.r.w.]). W kwietniu t.r., w Paryżu w sali Pleyela, przedstawił współczesną muzykę polską: utwory Paderewskiego, Żeleńskiego i Zygmunta Noskowskiego. Dn. 6 XII dał recital w Berlinie w Beethoven-Saal, a 16 I 1893 w Krakowie w Sali Saskiej, gdzie z orkiestrą garnizonową pod dyrekcją Jana Nepomucena Hocka, zaprezentował wszechstronny repertuar, utwory m.in. Bacha, Beethovena, Schumanna i Chopina, a także kompozycje własne, z których najżywszą reakcję wywołały Danses humoresques op. 12 (wyd. London 1893–4); Bylicki pisał wtedy o «mistrzostwie w traktowaniu fortepianu i przepysznych modulacjach» („Czas” 1893 nr 15). Ciesząc się wzrastającym uznaniem jako kompozytor, podpisał S. w r. 1894 kontrakt na swe kompozycje (ważny do r. 1901) z londyńskim wydawnictwem muzycznym «Weber, Pit & Hatzfeld Ltd». Podczas recitalu w Dreźnie w r. 1895 wykonał Sonatę G-dur na skrzypce i fortepian op. 13 (napisaną w r. 1894, wyd. London). Dn. 5 VII 1895 koncertował w Londynie w Buckingham Palace przed królową Wiktorią. Skomponował t.r. kantatę Le printemps op. 7 na chór mieszany i orkiestrę (do słów Horacego, wyd. London 1895). Tworzył również pieśni, m.in. do wierszy Adama Asnyka (Five Songs op. 11, Six Songs op. 33) oraz Kazimierza Przerwy-Tetmajera w przekładzie francuskim i angielskim. W r. 1898 wziął udział w konkursie kompozytorskim im. Paderewskiego w Lipsku; jego Symfonia d-moll otrzymała jednogłośnie pierwszą nagrodę, rozpoczynając odtąd serię doskonale przyjmowanych wykonań w Europie i Ameryce (m.in. 5 XI 1901 na koncercie inauguracyjnym Filharmonii Warszawskiej).
W r. 1899 włączył się S. w obchody 50. rocznicy śmierci Chopina, występując jako pianista podczas akademii w Paryżu oraz mówca na uroczystości 17 X t.r. na cmentarzu Pére Lachaise. Przed r. 1900 napisał błyskotliwie zinstrumentalizowaną Rapsodie symphonique na fortepian i orkiestrę op. 23, w której wykorzystał rytmy krakowiaka i mazura oraz wprowadził oryginalny dialog harfy z fortepianem; utwór wykonany został w październiku 1900 na koncercie kompozytorskim w Beethoven-Saal w Berlinie, a we wrześniu 1902 we Lwowie pt. Fantazja polska (wyd. Leipzig 1904–8). W r. 1901 na warszawskim konkursie Maurycego Zamoyskiego otrzymał za Fantazję polską II nagrodę (pierwszej nie przyznano). Ok. r. 1900 skomponował Koncert G-dur na skrzypce i orkiestrę op. 22, wykonany w Berlinie w r. 1900 (wyd. Boston 1908), Concertstück na wiolonczelę i orkiestrę op. 31 (wyd. Paris 1922) oraz Idylle polskie (Polish Idylls) op. 24, wykonane 24 XI 1900 we Wrocławiu.
L.n. upłynęły S-emu na licznych podróżach koncertowych do wszystkich ważniejszych ośrodków w Europie. Kilkakrotnie występował także w ojczyźnie: Krakowie (m.in. 12 X 1900, 27 I 1902) i Lwowie (m.in. 27 IX 1902). Jego występy w Filharmonii Warszawskiej 20 XII 1901 wzbudziły uznanie «dla posiadanych [...] wysokich zalet technicznych, jak też dzięki świetnej interpretacji wykonanego „Koncertu c-moll” Saint-Saënsa» („Tyg. Ilustr.” 1901 nr 52). Kompozycje S-ego odtwarzali najwybitniejsi wirtuozi epoki, m.in. Paderewski i P. Casals.
W październiku 1905 na zaproszenie F. Damroscha, kierownika nowo założonego Institute of Musical Art (IMA), osiedlił się S. w Nowym Jorku. Twórczość S-ego była tam znana dzięki Paderewskiemu, który często wykonywał jego utwory, a Chant d’amour op. 26 nagrał dla «Victor Records». Jako pianista dał S. koncert (6 I 1906) w Carnegie Hall z New York Symphony Society Orchestra pod dyrekcją Damroscha, wystąpił również (24 I t.r.) w IMA’s Mendelssohn Hall; „New York Times” (1906 nr z 25 I) pisał wtedy o «wspaniałym artyście, który dołączył do muzyków nowojorskich». Jesienią 1906 został S. profesorem fortepianu w IMA; szybko stał się jednym z najwybitniejszych nauczycieli (jego uczniami byli m.in. Aleksander Brachocki, M. Levitzki, A. Loesser i P. Ashley). Kilkakrotnie wyjeżdżał do Europy. W Chamonix w l. 1909/10 skomponował II Koncert fortepianowy As-dur op. 32 (wyd. Paris 1923), dedykowany Paderewskiemu; prawykonanie ze S-m i orkiestrą pod batutą A. Nikischa odbyło się w Londynie 23 IV 1913 (kolejne wykonania z Paderewskim miały miejsca w Bostonie 10 III 1916 i Nowym Jorku 15 III t.r. w Carnegie Hall). W r. 1913, podczas koncertu w Paryżu, wykonał S. m.in. Sonatę E-dur na skrzypce i fortepian op. 37 (wyd. Paris). W USA zorganizował w r. 1911 serię koncertów historycznych (m.in. 4 II – 1 IV t.r. w IMA’s Mendelssohn Hall), gdzie prezentował muzykę od baroku po współczesność. Wiosną zrezygnował z pracy w IMA i przeniósł się do Von Ende School of Music.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, w r. 1914, założył S. Koło Polskie przy Stow. Inżynierów i Handlowców w Nowym Jorku i został jego przewodniczącym. Był także wiceprezesem American Polish Relief Committee, a od czasów przedwojennych działał w Tow. Polsko-Amerykańskim w Nowym Jorku. Jako pierwszy polski twórca miał 1 III 1915 recital w Carnegie Hall z towarzyszeniem nowojorskiej orkiestry symfonicznej pod batutą J. Stransky’ego; odbyła się wówczas światowa premiera jego Koncertu d-moll na wiolonczelę i orkiestrę op. 31. W Carnegie Hall występował także 2 i 4 II 1916 razem z Paderewskim. Napisał w tym czasie ostatnią większą kompozycję, kantatę na chór mieszany, sopran i baryton Modlitwa za Polskę (Prayer for Poland) op. 40, do słów Zygmunta Krasińskiego; została ona wykonana w Carnegie Hall 7 III t.r. przez nowojorską orkiestrę symfoniczną pod batutą K. Schindlera, podczas koncertu na rzecz pomocy Polsce. T.r., wraz ze śpiewaczką Marceliną Sembrich-Kochańską, wystawił widowisko muzyczne A Night in Poland, do którego wykonał oprawę muzyczną złożoną z utworów Chopina. W r. 1918 odszedł z pracy w Von Ende School of Music i założył prywatne studio pedagogiczne «Stojowski Studios». Organizował kursy mistrzowskie zarówno w miastach USA (Buffalo, Chicago, Detroit, Los Angeles, Pittsburg, San Francisco, Seattle, Waszyngton), jak i w Kanadzie (w prow. Manitoba), na Kubie (Hawana), Brazylii (Rio de Janeiro) i Peru (Lima); w kursach brali udział nie tylko młodzi muzycy, lecz także doświadczeni wirtuozi, ceniący sobie jego uwagi interpretacyjne. Poważany w międzynarodowym środowisku muzycznym, znający biegle sześć języków, podtrzymywał kontakty korespondencyjne m.in. z Saint-Saënsem i C. Debussym, a także z licznymi muzykami polskimi.
W r. 1920 wszedł S. do zarządu Narodowej Rady Doradczej (National Council Advisory Board), dla powstającej Fundacji Kościuszkowskiej, był również członkiem Amerykańsko-Polskiej Izby Handlowo-Przemysłowej. W tym czasie mniej komponował; w r. 1923 powstały utwory fortepianowe: Aspirations op. 30 oraz dedykowane żonie Variations et fugue sur un thème original. W r. 1927 ukazały się w Paryżu jego Chansons polonaises. Od r. 1928 publikował okazjonalnie artykuły w warszawskim czasopiśmie „Muzyka” (t.r.: W imię prawdy w dźwiękach, nr 1 i Względność prawdy a szczerość ideału, nr 3, w r. 1929: Prawda psychologiczna w muzyce, nr 4, w r. 1932: Postęp prawdziwy i urojony, nr 3–4, w r. 1937: Dwa oblicza postępu w muzyce, nr 6). Podczas tournée w Europie wystąpił w r. 1929 w Warszawie, grając z orkiestrą pod dyrekcją Jerzego Bojanowskiego II Koncert fortepianowy. W r. 1931 należał do zawiązanego pod patronatem prezydenta RP Ignacego Mościckiego i z prezesurą honorową Paderewskiego, Komitetu Obchodu 30-lecia Filharmonii Warszawskiej. W r. 1932 założył Polish Institute of Arts and Letters (istniejący do r. 1937), aby przez koncerty, odczyty i wystawy, popularyzować kulturę polską wśród Amerykanów. Publikował artykuły na łamach magazynu „Poland America” (m.in. Paderewski, the Unique, 1932 nr 5); szkice z filozofii muzyki ogłaszał w „The Etude”. Latem 1932 rozpoczął letnie kursy pianistyczne w nowojorskiej Juilliard School of Music. W r. 1934 wyjechał z koncertami do Ameryki Południowej. W r. 1938 opublikował opracowanie 27 polskich pieśni ludowych Memories of Poland (New York, z tekstem polskim i angielskim). Przygotował do wydania i opatrzył bogatym komentarzem „Mazurki” Chopina (niewyd.).
Po wybuchu drugiej wojny światowej stanął S. na czele Commission for Polish Relief; na jego rzecz zorganizował 14 XI 1939 uroczysty koncert w Carnegie Hall z udziałem Artura Rubinsteina i Jana Kiepury. Ucząc do końca w Juilliard School of Music, prowadził w niej w r. 1940 kursy interpretacyjne muzyki Chopina. Redagował tygodnik muzyczny „Polish Review” i był prezesem Komitetu Muzyków Polskich, do którego należeli: Rubinstein, Grzegorz Fitelberg, Witold Małcużyński, Mieczysław Horszowski, Bronisław Huberman, Feliks Roderyk Łabuński i Wanda Landowska. Odegrał ważną rolę jako mąż zaufania i gwarant bezpieczeństwa polskich rezerw złota w USA. W r. 1941 napisał jeszcze Romance na fortepian op. 43, a po śmierci Paderewskiego poświęconą jego pamięci Kołysankę. Przewodniczył komitetowi, który z ramienia Polish Institute of Arts and Sciences of America, zorganizował 4 V 1944 koncert muzyki polskiej w Carnegie Hall. Jego ostatnią kompozycją była Dumka (1945) na fortepian. Chory od wiosny 1946 na raka żołądka, zmarł 6 XI 1946 w Nowym Jorku i tam został pochowany. Był odznaczony Orderem Odrodzenia Polski (1926) za działalność na rzecz Polski podczas pierwszej wojny światowej.
S. skomponował ponad sto utworów, zgromadzonych w 43 opusach, przeważnie na fortepian, rzadziej na skrzypce, wiolonczelę i instrumenty dęte; pisał także muzykę symfoniczną, charakteryzującą się wzorową instrumentacją i dużym wyczuciem barwy poszczególnych grup instrumentów. Twórczość S-ego związana była z nurtem późnoromantycznym; cechowała ją m.in. bogata melodyka nawiązująca do nurtu narodowego w muzyce polskiej (świadomie podkreślał swą fascynację muzyką Chopina). Kompozycje te cieszyły się dużym zainteresowaniem; najpopularniejsze z nich, przeznaczone do muzykowania domowego, ukazywały się w wielotysięcznych nakładach w oficynach amerykańskich i europejskich. Utwory S-ego wykonywali, oprócz wymienionych, m.in. Józef Hofman (wirtuozowskie Caprice Orientale op. 10 miał w repertuarze przez 40 lat), Aleksander Michałowski, Henryk Opieński, Sembrich-Kochańska, Górski, Paweł Kochański, Horszowski, G. Enescu, O. Samaroff, J. Heifetz, G. Piatigorski, a z uczniów m.in. Levitzki; utrwalano je także na rolkach pianolowych i płytach. Obecnie kompozycje S-ego wykonywane są jedynie okazjonalnie, m.in. w r. 1998 w Hobart (Tasmania) pianista J. Munro nagrał dla «CD ABC Classic» Rapsodię symfoniczną (Fantazję polską), a w r. 1999 w Londynie J. Plowright wykonał z towarzyszeniem orkiestry BBC II Koncert fortepianowy, natomiast dla «CD Hyperion» nagrał z towarzyszeniem Szkockiej Orkiestry Symfonicznej oba utwory.
S. był żonaty od 2 X 1918 ze swoją studentką, Luisą Mathilde Moralès-Macedo (1890–1982), pianistką z Peru; miał z nią trzech synów. Alfred (ur. 1919, jego rodzicami chrzestnymi byli Hofman i Sembrich-Kochańska), lekarz, absolwent uniw. Columbia w Nowym Jorku, służył w r. 1944 w Army Medical Corps, był ranny w rejonie Pacyfiku, po wojnie pracował jako Associate Clinical Professor w University of Washington School of Medicine. Henry (ur. 1921), architekt, absolwent Yale University, w czasie wojny służył jako porucznik amerykańskiej floty wojennej na Atlantyku, po wojnie był kustoszem archiwum rodzinnego w Nowym Jorku. Ignatius (1923–1985, jego rodzicami chrzestnymi byli Ignacy i Helena Paderewscy) był filologiem klasycznym, od r. 1942 jezuitą (w r. 1948 wystąpił z zakonu), absolwentem Woodstock College w Maryland i Iowa University, w l. 1970–2 nauczycielem akademickim w Chestnut Hill Academy w Filadelfii.
Spuścizna S-ego znajduje się w posiadaniu rodziny oraz w zbiorach Polish Music Center w Los Angeles, które prowadzi badania nad jego twórczością.
Fot. w: B. Jag., sygn. IF 4047, IF 2370 (zbiorowa z r. 1878), sygn. IF 4110 (matki S-ego), sygn. IF 1117, 2174 (ojca S-ego), Polish Music Center w Los Angeles, „Polish Music Journal” (Los Angeles) Vol. 5: 2002 nr 2, zbiorach rodzinnych S-ego; – Bolek, Who’s who in Polish America, (data ur. 2 V 1870); Dybowski S., Słownik pianistów polskich, W. 2003 (data ur. 27 III 1869, fot.); Grove’s Dictionary; PSB (Paderewski Ignacy J.); Słown. muzyków pol., II (data ur. 14 V 1870); – Internet: www.google.pl (Stojowski Zygmunt); – Armstrong W., Sigismond Stojowski and His Views on Piano Study, „The Etude” 1906 nr z maja; Baumann-Szulakowska J., Synteza uniwersalizmu i stylu narodowego w polskiej muzyce kameralnej przełomu XIX i XX w., w: Warsztat kompozytorski, wykonawstwo, koncepcje polityczne Ignacego Jana Paderewskiego, Kr. 1991; Bychowska M., Schiller H., 100 lat Filharmonii w Warszawie, W. 2001; Cooper F., Liner notes for Sigismond Stojowski plays Chopin, Paderewski and Stojowski. Luisa Stojowska plays the music of Stojowski, „International Piano Archives” (New York) 1976; Dybowski S., Rapsodia czy fantazja?, „Ruch Muzycz.” 2002 nr 11; tenże, Zapomniany Zygmunt Stojowski, tamże 2002 nr 9; Herter J. A., Elgar’s „Polonia” Updated, „The Elgar Society Journal” 2002 nr 4; tenże, The Etude’s 1915 Musical Salute to Poland, tamże 2001 nr 11; tenże, Schelling’s „A Night in Poland”, tamże 2001 nr 12; tenże, Stojowski: The Polish Patriot, tamże 2002 nr 9; tenże, Zygmunt Stojowski and Piotr Czajkowski, tamże 2001 nr 3; tenże, Zygmunt Stojowski: Polish Patriot and Composer, „Annual Meeting of the Polish Institute of Arts and Sciences of America” (Washington) 2002 nr z 7 VI; Janaczewska-Solomko K., Dyskopedia poloników do roku 1918, W. 2002 I–III; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny; Macharska-Wolańska M., Twórczość fortepianowa Zygmunta Stojowskiego, Kr. 1982; Reiss J., Almanach muzyczny Krakowa 1780–1914, Kr. 1939 vol. 2; tenże, Statkowski, Melcer, Młynarski, Stojowski, Ł. 1949 (data ur. 14 V 1870); Trochimczyk M., Paderewski and Stojowski: A Musical Friendship, Paper read at the Session on Elsner and Stojowski, „Annual Meeting of the Polish Institute of Arts and Sciences of America” (Washington) 2002 nr z czerwca; taż, Stojowski Manuscripts at PIASA, „Polish Music Newsletter” 2001 nr 8; Z dziejów polskiej kultury muzycznej, Kr. 1966 II; – Filharmonia Warszawska, w: Filharmonia Warszawska 1901–1931, W. 1931; Kietlińska z Mohrów M., Wspomnienia, Oprac. I. Homola-Skąpska, Kr. 1986 (dot. rodziny Stojowskich); Paderewski I. J., Pamiętniki 1912–1932, Kr. 1992; – Kalendarz Czecha za r. 1897, s. 87 (dot. ojca S-ego); „Polish Music Journal” Vol. 5: 2002 nr 2 (poświęcony S-emu, wykaz kompozycji S-ego, bibliogr.).
Małgorzata Kamela i Andrzej Jazdon