Szczepański Zygmunt Ferdynand h. Dołęga (ok. 1598–1660), dworzanin królewski, starosta mirachowski, poseł na sejmy.
Był synem Jakuba (zob.) i Zuzanny Giengerówny (Gingerin, Genger) z Górnej Austrii (1566–1650), dwórki królowej Anny Habsburżanki.
S. uczył się w kolegium jezuitów w Brunsberdze (Braniewie), gdzie 1 XI 1608 został przyjęty do sodalicji mariańskiej (wystąpił z niej 13 V 1613). Jako student retoryki był autorem jednego z łacińskich utworów prozatorskich, napisanych przez uczniów na cześć zmarłego Marcina Władysława Wejhera, wydanych w zbiorze „Mors Martia [...] Martini Wladislai Weiheri... (Brunsbergae 1611). Dn. 4 VIII 1614 zapisał się na uniw. jezuicki w Grazu, a 26 IX 1618 na uniw. w Padwie.
Po powrocie do kraju S. uczestniczył 2 I 1619 w sejmiku w Malborku, a następnie posłował z pow. gdańskiego woj. pomorskiego na tegoroczny sejm; zapewne w tym czasie uzyskał tytuł dworzanina królewskiego. Dn. 5 II 1624 otrzymał z cesji ojca star. mirachowskie. W sierpniu 1632 gościł w Mirachowie kanclerza lit. Albrychta Radziwiłła, który określił go jako «serdecznego przyjaciela i zarazem adoptowanego przeze mnie syna». Dn. 21 I 1633 w Łobzowie, w trakcie przygotowań do pogrzebu, pełnił straż przy ciałach Zygmunta III i królowej Konstancji. Latem 1634 posłował z sejmiku grudziądzkiego (26 VI) na sejm warszawski, reprezentując pow. mirachowski woj. pomorskiego; 22 VIII t.r. wspólnie z żoną otrzymał z cesji matki klucz parchowski, wydzielony wcześniej ze star. mirachowskiego. W r. 1641 uzyskał od króla Władysława IV nadanie «na wieczność» wsi Kobusewo (woj. pomorskie); 30 VII t.r. przybył jako legat królewski na sejmik przedsejmowy w Malborku. Od r. 1641 toczył spór z cystersami w Pelplinie o granice swoich dóbr Krąg z Wałdówkiem, zakończony w r. 1648 ugodą. Przy parafii w Strzepczu ufundował 30 IV 1646 szpital dla siedmiu ubogich. W r. 1648 otrzymał ze skarbu kor. pieniądze na zaciąg stukonnej chorągwi arkebuzerów; 28 VII t.r. uczestniczył w popisie wojska pod Kaliszem, nie zdołał jednak skompletować chorągwi i przedstawił wówczas jedynie jej «regestr». Dn. 23 VI 1653 za zgodą króla Jana Kazimierza (z 16 VIII 1652) scedował klucz parchowski Stanisławowi i Magdalenie Solikowskim. Jako poseł królewski brał udział w sejmikach generalnych Prus Królewskich: 5 I 1652 w Malborku oraz 30 IV i 4 VII 1658 w Gdańsku.
S. posiadał Szczepanki, Jankowiczki, Kuligi, Szadlino (Sadlinki), Kitnowice (Kitnowo), Borówno i Dąbrówkę w woj. chełmińskim, które 13 IV 1648 odstąpił synowi Gabrielowi Ferdynadowi. Zmarł 1 III 1660, został pochowany najpewniej obok pierwszej żony Zofii, w rodowej kaplicy Szczepańskich p. wezw. Wszystkich Świętych (obecnie św. Brunona) przy kościele klasztornym w Kartuzach, w której ufundował marmurowe epitafium z alabastrowymi, płaskorzeźbionymi popiersiami matki, żony i własnym oraz płytę nagrobną z h. Dołęga, zamykającą wejście do krypty.
S. był żonaty trzykrotnie. Dn. 25 VI 1623 poślubił w Malborku Zofię Konstancję (ok. 1606 – 5 I 1650), córkę Sebastiana Sobieskiego (zob.) i Anny z Zebrzydowskich, dwórkę królowej Konstancji; w uczcie weselnej uczestniczyła para królewska wraz z królewiczem Władysławem. W małżeństwie tym miał S. dziewięcioro dzieci: syna Gabriela Ferdynanda, córkę Reginę, od 12 II 1650 żonę Stanisława Działyńskiego, 2.v. drugą żonę miecznika inowrocławskiego Adama Trzebuchowskiego (zm. 1661), 3.v. małżonkę kasztelanica przemęckiego Adama Rozdrażewskiego, oraz zmarłych w dzieciństwie: Jakuba, Jana, Gryzellę, Cecylię, Konstancję i dwie Anny. Śmierć Zofii Szczepańskiej uczcił Jan Karol Dachnowski wierszowaną „Pamiątką śmierci [...] Zofii Konstancyi z Sobieszyna...” (Gd. 1650). W drugim małżeństwie z Justyną (zm. 1653), córką Krzysztofa Czapskiego, miał S. córkę Teresę Jadwigę (zm. 10 I 1680), żonę Jana Czarlińskiego. Po raz trzeci ożenił się z Magdaleną (zm. 21 III 1678), córką Jana Konarskiego; brak informacji o potomstwie z tego małżeństwa.
Syn S-ego z pierwszego małżeństwa Gabriel Ferdynand (zm. 22 III 1690) był dworzaninem królewskim, a od 3 I 1645 star. grudziądzkim z cesji babki Zuzanny; starostwo to (mimo włączenia do oprawy królowej Ludwiki Marii) trzymał prawdopodobnie do upływu kontraktu w r. 1655. Dn. 20 VIII 1645 wpisał się na uniw. w Padwie i być może studiował również w Rzymie, gdzie został uwięziony za zabójstwo ochmistrza (majordoma). Posłował z woj. chełmińskiego na sejm 1646 r. (obrany posłem na sejmiku w Grudziądzu 5 X t.r.) oraz na sejm koronacyjny Jana Kazimierza w r. 1649 (z sejmiku w Grudziądzu 14 XII 1648). W r. 1648 doprowadził do intromisji jezuitów grudziądzkich w dobra miejskie (plac w pobliżu szpitala i dwa domy), uzyskane przez nich przywilejem króla Władysława IV z 19 V 1646. W r. 1650 nie uznał ugody w sporze z cystersami, zawartej dwa lata wcześniej przez ojca. Dn. 26 VIII 1651 podpisał z gen. gwardii królewskiej Bogusławem Radziwiłłem umowę o wystawienie kompanii rajtarskiej, a sejmik radziejowski w l. 1667–71 wspominał o zaciągnięciu przez niego własnym kosztem chorągwi, uczestniczących w bitwach pod Piławcami (1648) i Beresteczkiem (1651). Żonaty był dwukrotnie; od 26 X 1649 z Teresą (zm. między 10 I a końcem lutego 1691), córką kaszt. elbląskiego Jakuba Oktawiana Konopackiego, siostrą Stanisława Aleksandra Konopackiego (zob.), a jeszcze w trakcie tego małżeństwa poślubił 22 II 1662 w Wiedniu Annę Barbarę Scharpffenberg, co spowodowało proces z Konopackimi o bigamię. W r. 1669 nastąpił rozwód z pierwszą żoną (poślubiła ona później Stanisława Kostkę Branickiego). Wiadomo, że Gabriel Ferdynand miał z nieznaną z nazwiska Katarzyną nieślubnego syna Gabriela Dominika.
Popiersie na epitafium w kościele poklasztornym Kartuzów w Kartuzach; – Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Dachnowski, Herbarz; Estreicher, XV 12–13 (dot. Zofii z Sobieskich); Niesiecki; Żychliński, XV; – Ćwiek Z., Z dziejów wsi koronnej XVII wieku, W. 1966 s. 91; Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV, W. 1992 s. 179; Eichendorff J., Die Wiederherstellung des Schlosses der deutschen Ordensritter zu Marienburg, Berlin 1844 s. 51–2; Kaczorowski W., Koronacja Władysława IV w roku 1633, Opole 1992 s. 78; Kowalski K. M., Dawne inskrypcje pomorskie, Gd. 2001 s. 79–83; Kubala L., Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660, Lw. 1922; Nowosad W., Archiwa szlachty Prus Królewskich, Tor. 2005; Ochmann S., Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Wr. 1985; Paradowski P., W obliczu „nagłych potrzeb” Rzeczypospolitej. Sejmy ekstraordynaryjne za panowania Władysława IV Wazy, Tor. 2005 s. 257; Raepke K., Kościół dawnej Kartuzji Kaszubskiej w Kartuzach, Wejherowo 1992 s. 64–5, 87; Szymański S., Pierwsi studenci z ziem polskich w Grazu, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 22: 1979 s. 511; Szymczak B., Polsko-szwedzkie rokowania pokojowe w Lubece w opinii sejmików koronnych, w: Między Zachodem a Wschodem. Studia z dziejów Rzeczypospolitej w epoce nowożytnej, Tor. 2002 s. 89; Trillerówna E., Mauzoleum rodziny Szczepańskich w Kartuzach, „Mies. Herald.” R. 17: 1938 s. 145–50; Trypućko J., Polonica vetera Uppsaliensia, Uppsala 1958 nr 1757; – Arch. nacji pol. w Uniw. Padewskim (dot. również syna); Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928; Hoppe I., Geschichte des ersten schwedisch-polnischen Krieges in Preussen, Hrsg. M. Toeppen, Leipzig 1887 s. 47; Inwentarz aktów sejmikowych Prus Królewskich (1600–1764), Wyd. K. Górski, Tor. 1950; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, VI, VIII; Die Matrikeln der Universität Graz 1586–1630, Bearb. J. Andritsch, Graz 1977 I; Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, Wyd. J. Paczkowski, Tor. 1938; Radziwiłł, Pamiętnik, I; Radziwiłł B., Autobiografia, Oprac. T. Wasilewski, W. 1979; Regestr poboru podwójnego [...] 1648 roku, Wyd. W. Kętrzyński, „Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” R. 6: 1871 s. 171, 193; Starostwa i dzierżawy w województwie pomorskim, Wyd. J. Jarmutowski, „Bibl. Warsz.” 1886 t. 4 s. 385; Teki Dworzaczka CD–ROM, Kórnik–P. 1997; Uczniowie – sodalisi gimnazjum jezuitów w Brunsberdze (Braniewie) 1579–1623, Oprac. M. Inglot, L. Grzebień, Kr. 1998; – AP w Tor.: Arch. Szczanieckich z Nawry, sygn. 156 s. 29, sygn. 157 s. 153–6; Arch. Diec. w Pelplinie: Monastica Kartuzy K 3 k. 1–1v (testament S-ego), Kartuzy 10 (Documenta Varia) s. 134–5; B. Czart.: rkp. 976 s. 154, rkp. 977 s. 149–61, 419–28, 437–47; B. Gdań. PAN: rkp. 1311 (G. Schwengel, Apparatus ad annales Cartusiae Paradisi B.M.V., t. 4) s. 186–7, rkp. 1312 s. 13.
Bibliogr. dot. Gabriela Ferdynanda Szczepańskiego: Achremczyk S., Życie polityczne Prus Królewskich i Warmii w latach 1660–1703, Olsztyn 1991; Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wr. 1990; Dzieje ziemi kujawskiej oraz akta historyczne do nich służące, Wyd. A. Pawiński, W. 1888 II; Froelich X., Geschichte des Graudenzer Kreises, Graudenz 1872 II 44–7; Frydrychowicz R., Geschichte der Cistercienserabtei Pelplin und ihre Bau- und Kunstdenkmäler, Düsseldorf 1905 s. 145, 250; Das Totenbuch des Prämonstratenserinnen-Klosters Zuckau bei Danzig, Hrsg. M. Perlbach, Danzig 1906 s. 18; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1256; B. Czart.: rkp. 976 s. 498; B. Wyższego Sem. Duchownego w Pelplinie: rkp. 422/623 (Chronica monasterii Pelplinensi II) s. 51, 101–3, 109–11, 144–5.
Agnieszka Biedrzycka i Jacek Kowalkowski