Nowakowski (pierwotnie Tempka) Zygmunt Jan Błażej (1891–1963), aktor, reżyser, publicysta i literat. Ur. 22 I w Krakowie, był synem Błażeja Tempki (zm. 1896), urzędnika Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń, i Heleny z Nowakowskich (zm. 1936), nauczycielki. Uczęszczał do Gimnazjum Św. Jacka, a następnie Sobieskiego w Krakowie. Po śmierci ojca w domu panowała bieda, toteż N. zarabiał od wczesnej młodości korepetycjami na swe utrzymanie. Od r. 1909 studiował filologię polską na UJ, a jednocześnie uczył się w szkole dramatycznej Kazimierza Gabryelskiego. Uczestniczył wówczas w ruchu socjalistycznym: za udział w «zimmermaniadzie» otrzymał naganę i consilium abeundi z UJ. Dn. 1 VII 1910 debiutował w Teatrze Ludowym, od następnego sezonu grał już w Teatrze im. J. Słowackiego, m. in. rolę Dziennikarza w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego. Występował pod nazwiskiem matki – Nowakowski, które z czasem stało się jego pseudonimem literackim, a także nazwiskiem używanym w różnych dziedzinach działalności publicznej. (Nie udało się jednak ustalić, czy zmianę nazwiska przeprowadził także urzędowo).
W czasie wojny N. służył w Legionach (w randze chorążego, a następnie podporucznika). Początkowo był na froncie, a później pracował w biurze prasowym Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) w Piotrkowie. Pisywał wówczas do organów NKN: „Dziennika Narodowego” (1915–16) i „Wiadomości Polskich” (1916–17, m. in. o polskich tradycjach wojskowych); w r. 1917 ogłosił w „Czasie” dłuższe opowiadanie na podłożu autobiograficznym pt. Wymarsz. W lutym 1918 był internowany przez władze austriackie, już jednak w kwietniu t. r. wrócił na scenę Teatru im. J. Słowackiego. Mimo niezbyt korzystnych warunków zewnętrznych występował teraz i później w pierwszoplanowych rolach bohaterskich wielkiego repertuaru (m. in. Gustaw-Konrad w „Dziadach” Mickiewicza, Don Fernand w „Księciu Niezłomnym” Calderona-Słowackiego); z większym jeszcze powodzeniem kreował role charakterystyczne (Tartuffe w sztuce Moliera, Cyrano de Bergerac w sztuce E. Rostanda, Metternich w „Orlątku” tegoż autora, Doolittle w „Pigmalionie” G. B. Shawa) i postacie o zakroju intelektualno-rezonerskim (Poeta w „Weselu”, Konrad w „Wyzwoleniu” Wyspiańskiego, Hrabia Henryk w „Nie-Boskiej Komedii” Zygmunta Krasińskiego). Już w r. 1921 T. Sinko pisał o nim jako o ulubieńcu krakowskiej publiczności teatralnej. Od r. 1920 zajmował się również reżyserią. W kwietniu 1920 doktoryzował się na Wydziale Filozoficznym UJ pod kierunkiem Ignacego Chrzanowskiego na podstawie pracy Józef Narzymski i komedia społeczna (Kr. 1922); opracował wtedy również dla Biblioteki Narodowej „Pana Damazego” Józefa Blizińskiego (1921), a w kilka lat później „Grube ryby” Michała Bałuckiego (1926). W sezonach 1921–6 grał i reżyserował na różnych scenach Warszawy, Krakowa i Łodzi. Próbował również sił jako komediopisarz; kilka teatrów wystawiło jego sztukę Tajemniczy pan (1924) chwaloną za komizm sytuacyjny i zręczny dialog. Surowiej przyjęto drugą jego komedię Puchar wędrowny (1926), a ekspresjonistyczna tragifarsa Kabała (ok. 1928) nie doczekała się realizacji teatralnej.
Od jesieni 1926 przez trzy sezony N. był dyrektorem Teatru Miejskiego im. J. Słowackiego w Krakowie. Na tym stanowisku dążył do utrzymania ambitnej linii repertuarowej, starał się też o unowocześnienie urządzeń (pierwszy w Polsce horyzont półkolisty, urządzenia świetlne) i obyczaju teatralnego (zagwarantował dostarczanie aktorom wszelkich ubiorów teatralnych). Za jego dyrekcji teatr wystawił m. in. „Balladynę” Słowackiego, „Akropolis” Wyspiańskiego, „Różę” Stefana Żeromskiego, „Niespodziankę” Karola Huberta Rostworowskiego (N. grał tu Ojca). Sam N. poza wieloma komediami reżyserował m. in. „Achilleis” Wyspiańskiego (z Józefem Sosnowskim), „Różę”, „Fausta” J. W. Goethego i „Kupca weneckiego” W. Szekspira (w. r. 1928). Największymi jego sukcesami inscenizacyjnymi były: „Turandot” Gozziego-Zegadłowicza (1927) i „Krakowiacy i Górale” wg tekstów Wojciecha Bogusławskiego i Jana Nepomucena Kamińskiego (1928). Ze względów komercjalnych musiał jednak iść na wiele kompromisów repertuarowych i wystawiał często błahe utwory rozrywkowe. Mimo to borykał się z trudnościami finansowymi, co z kolei powodowało konflikty z Radą Miejską. Gdy w marcu 1929 zwrócono się do N-ego z propozycją prowadzenia teatru od nowego sezonu przy zmniejszonej subwencji, zrezygnował ze swego stanowiska. W sezonie 1929/30 występował gościnnie w Katowicach, w zespole wędrownym «Reduty», a w Teatrze Wielkim w Wilnie wystawił „Krakowiaków i Górali” i „Turandot”. Wznowił te inscenizacje raz jeszcze w Teatrze Artystów w Warszawie w r. 1932. Odtąd zerwał z teatrem (jedynie w r. 1936, obchodząc 25-lecie pracy artystycznej wystąpił jako Lanci w „Chimerach” D. Chiarelliego w Teatrze im. Słowackiego, inscenizował tamże ponownie „Krakowiaków i Górali”) i poświęcił się całkowicie pracy pisarskiej.
Sukces zdobył N. przede wszystkim jako publicysta dzięki cotygodniowym felietonom ogłaszanym od r. 1930 w krakowskim „Ilustrowanym Kurierze Codziennym”; sporadycznie współpracował również z innymi pismami różnej orientacji politycznej, jak „Wiadomości Literackie”, „Prosto z Mostu”, „Słowo” (wydania książkowe: Geografia serdeczna, W. 1931, Kucharz doskonały, W. 1932, Książka zażaleń, Kr. 1933, Dzwonek niedzielny, W. 1934, Stawiam bańki!…, W. 1936, Lajkonik, Lw. 1938, Z mojej pralni, W. 1938; wybór pt. Lajkonik, wyd. H. Markiewicz, Kr. 1975). Zacząwszy od migawek z podróży i wrażeń z tournée «Reduty», uczynił N. rychło ze swych felietonów obserwatorium śmiesznostek i bolączek ówczesnej polskiej rzeczywistości. Zrazu były to sprawy lżejszego klibru, jak utrudnienia biurokratyczne czy marazm władz samorządowych. Później coraz śmielej krytykował łamanie zasad demokratycznych i «militerroryzację», jak to nazywał, życia polskiego. Wierny zawsze legendzie Józefa Piłsudskiego, zbliżył się jednak w ostatnich latach przedwojennych do Frontu Morges (w r. 1938 przystąpił do Stronnictwa Pracy) i z tych pozycji prawicowo-liberalnych atakował rządy sanacyjne. Był również autorem pierwszego polskiego cyklu reportaży o przewrocie hitlerowskim (Niemcy à la minute…, W. 1933) i wrażeń, głównie teatralnych, z pobytu w Moskwie (W pogoni za formą, Lw. 1934). W publicystyce swej zręcznie posługiwał się ironią, anegdotą, trawestacją i aluzją literacką, a przede wszystkim kalamburem – ale uderzał także w ton patriotycznej troski i powagi obywatelskiej.
Drugim torem działalności pisarskiej N-ego stała się proza fabularna. W dwóch na wpół autobiograficznych książkach Przylądek Dobrej Nadziei (W. 1931, przełożona na 6 języków) i Rubikon (W. 1935), umiejętnie dozując humor i liryzm – odtworzył psychologię dzieciństwa i wieku dojrzewania na wyraziście zarysowanym tle historyczno-obyczajowym. Chronologicznie rozdzielił te książki Start Edmunda Sulimy (Kr. 1932) – powieściowe studium przeżyć młodego aktora w dniu jego pierwszego wielkiego sukcesu. Ambitną próbą powieści politycznej była Błękitna kotwica (W. 1939). Ukazywał tu N. losy charyzmatycznego przywódcy, który głosi mobilizację sił moralnych narodu pod hasłem powszechnej miłości; osiągnąwszy krótkotrwały sukces, przestaje jednak panować nad żywiołowymi działaniami sfanatyzowanego tłumu i zostaje przez wszystkich opuszczony. Dzięki uruchomieniu wypróbowanych efektów teatralnych duże powodzenie zyskało widowisko legionowe N-ego pt. Gałązka rozmarynu (premiera w r. 1937, wyd. Lw. 1938). Był również N. autorem wielu popularnych broszur (np. Cuda teatru, Lw. 1933) i opowiadań dla młodzieży (m. in. Puchar Krakowa, W. 1933). Niektóre z nich były przeznaczone do podręczników szkolnych Juliusza Balickiego i Stanisława Maykowskiego, a także czytanek szkolnych, które wydawał sam N. wraz ze Stanisławem Tyncem i Józefem Gołąbkiem (Piękna nasza Polska cała, W. 1935, Po szerokim świecie, Lw. 1938). Z tekstów tych powstały książki: Złotówka Manoela (W. 1936) i Wytatuowane serca (W. 1936). W ślad za nim ukazała się powieść Pani służba (W. 1938), której bohaterem był przodownik policji walczący z bandytami we wsi poleskiej. Dla młodzieży przeznaczony był też przekład «małej etnografii» E. H. Schrenzela „Bracia z całego świata” (1938).
Ta wielostronna twórczość publicystyczna i literacka, wsparta propagandą prasową „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” i zręcznymi chwytami autoreklamowymi samego N-ego, zyskała mu szeroką popularność, zwłaszcza w Krakowie, gdzie znany był również jako autor felietonów interwencyjnych, rzecznik wielu akcji charytatywnych i oświatowych, wiceprezes klubu sportowego «Cracovia» i prezes Związku Opieki nad Zwierzętami. W r. 1935 otrzymał (wraz z Anielą Gruszecką-Nitschową) nagrodę literacką m. Krakowa, w r. 1937 – Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury, ale odznaczenia tego nie przyjął. W pamięci przyjaciół z tych lat pozostał jako człowiek o ostrym dowcipie i błyskotliwej inteligencji, «który całe życie robił drugim – a zwłaszcza sobie – na przekór, który głośno się śmiał, a wewnętrznie płakał tak, jak płaczą tylko ludzie bardzo uczuciowi. Bo takim wrażliwym i przewrażliwionym człowiekiem był Nowakowski» (Z. Starowieyska-Morstinowa). To połączenie przewrażliwienia ze skłonnością do ostentacyjnych gestów stawało się powodem licznych konfliktów N-ego z otoczeniem. Rodziny nie założył. Trwały i głęboki związek uczuciowy łączył go w ostatnim dziesięcioleciu przedwojennym z Różą Celiną Otowską (1882–1973). W jej majątku ziemskim w Trzęsówce (pow. Kolbuszowa) często przebywał i tu powstawały jego większe prace literackie.
Po wybuchu wojny znalazł się N. we Lwowie, gdzie, wraz ze Stanisławem Kotem, był inicjatorem powstania Komitetu Krakowskiego dla uchodźców, który prowadził akcję pomocy żywnościowej, odzieżowej i mieszkaniowej. N. był jego pierwszym prezesem. Ze Lwowa w październiku 1939 przedostał się na Węgry, a stamtąd do Francji. Powołany w skład pierwszej Rady Narodowej w styczniu 1940, z jej ramienia zaraz potem wyjechał jako członek «misji dobrej woli» do Stanów Zjednoczonych i Kanady, gdzie prowadził akcję propagandową wśród Polonii. Od marca 1940 N. wydawał w Paryżu, wespół z Mieczysławem Grydzewskim, tygodnik „Wiadomości Polskie”, firmując go swym nazwiskiem jako redaktor naczelny. W czerwcu 1940 przedostał się do Lizbony, a stamtąd do Londynu, gdzie „Wiadomości Polskie” zaczęły na nowo wychodzić. Pismo stało się od r. 1941 trybuną wystąpień antyradzieckich, zajęło stanowisko opozycyjne wobec rządu Sikorskiego i zwalczało podstawy polityki porozumienia ze Związkiem Radzieckim. Z tego powodu utraciło subwencję rządową, a w lutym 1944 po artykule N-ego O drugie „Nie”! przestało wychodzić, pozbawione przydziału papieru przez władze angielskie. N., który zbliżył się wówczas do obozu piłsudczyków, był jednym z najczynniejszych publicystów „Wiadomości Polskich” (wybór umieszczonych tu artykułów ogłosił w r. 1949 w Brukseli, pt. Z księgi zażaleń pielgrzymstwa polskiego). Później tę linię polityczną kontynuował na łamach wskrzeszonych „Wiadomości” pod redakcją Grydzewskiego (od r. 1946) i w oddzielnie ogłaszanych broszurach (Orzeł czy reszka?, Na przystanku, Jesień i wiosna ludów, Londyn 1946; Wynajęci „Polacy”, Londyn 1947). Gwałtownie atakował tu granice, ustrój i władze Polski Ludowej; wypowiadając się za pozostaniem na emigracji uznawał jednak racje Polaków powracających do kraju. Jego twórczość literacka z okresu wojny obejmuje sztukę Ty pójdziesz górą (1942), graną przez czołówkę lotniczą w ośrodkach wojskowych i polskich skupiskach w Anglii i Szkocji (tekst zaginął, tematem było spotkanie lotników polskich w Anglii z przybyłymi z Rosji ochotniczkami pomocniczej służby wojskowej), powieści Riksza warszawski (1942) i Krucjata dziecięca (1943), ogłoszone – wg informacji autora – w „Dzienniku Polskim” (Detroit), baśń wojenną Pędziwiatr (Duns 1945). Tuż po wojnie opublikował tomik wspomnień Mój Kraków (Nowy Jork 1946) i przedmowę do „Wyzwolenia” Wyspiańskiego (Biblioteka Orła Białego 1946).
Mimo nostalgicznej tęsknoty i wielokrotnych apelów kierowanych ku niemu z kraju, N. nie wrócił do Polski i pozostał jednym z najbardziej «nieprzejednanych» publicystów emigracyjnych. «Emigrejtan i uparciuch» – podpisywał się z melancholijną autoironią w listach z Londynu do Otowskiej. W listopadzie 1955 wygłosił przemówienie na wiecu polonijnym w Manchester, wzywające do pozostania na emigracji i stanowiska tego nie zmienił także w latach późniejszych. Wyraził natomiast zgodę (w r. 1961) na druk swych utworów w kraju; opowiedział się też za powrotem skarbów wawelskich z Kanady. Od r. 1950 N. ogłaszał cotygodniowe felietony w „Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza” (wybór ich ukazał się pt. Lajkonik na wygnaniu w Londynie w r. 1963), współpracował również z pismami polsko-amerykańskimi „Nowy Świat” (New York) i „Dziennik Polski”. W l. 1952–6 i od r. 1961 wygłaszał w Radio Wolna Europa niedzielne gawędy o historii i kulturze polskiej pt. Wieczory pod dębem (wydane częściowo w opracowaniu Lidii Ciołkoszowej, ze wstępem Leopolda Kielanowskiego, Londyn 1966). Pracował bardzo wiele: wg własnych, może trochę przesadzonych obliczeń, napisał na emigracji «chyba z dziesięć tysięcy felietonów i z górą tysiąc pogawędek radiowych», ubolewał jednak, że ta «zarobkowa orka» nie pozwala mu na kontynuowanie twórczości literackiej. «Pracując z najwyższym wysiłkiem – żalił się na rok przed śmiercią w liście do Otowskiej – mam świadomość, że kończę się, że już niczego porządnego nie napiszę». W r. 1961 zaczął pisać pamiętnik, ale pracę przerwał po kilkudziesięciu stronach. N. brał aktywny i wielostronny udział w życiu społecznym i kulturalnym emigracji, m. in. współpracował z Teatrem Polskim w Londynie i wystawił tu w r. 1949 „Sędziów” Wyspiańskiego.
Od r. 1954 był N. na wpół ociemniały (dwie operacje katarakty); w późniejszych latach życia często i przewlekle chorował. Opiekowali się nim wówczas: wdowa po bratanku Władysławie Eugenia Tempkowa i Karolowie Poznańscy, u których mieszkał. Choć wciąż zarabiał sporo (najwięcej spośród polskich pisarzy emigracyjnych), w r. 1962 znalazł się w trudnej sytuacji materialnej; emigracja, z inicjatywy Mariana Hemara, zorganizowała wówczas zbiórkę pod nazwą «Oblęgorek dla N-ego», by przyjść z pomocą choremu pisarzowi. W l. 1955 i 1963 obchodzono w Londynie kolejne jubileusze działalności teatralnej i literackiej N-ego (Jan Rostworowski z okazji drugiego z tych jubileuszów uczcił go cyklem wierszy pt. „Dzban miodu”, „Wiadomości” 1963 nr 9). Zmarł N. 4 X 1963 w Londynie, pochowany został na cmentarzu Fortune Green (Hampstead). Zgodnie z testamentem N-ego, w lutym 1968 urna z jego prochami została staraniem brata Tadeusza (prof. medycyny UJ) i Luizy Tempków przewieziona do kraju i złożona na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Braćmi N-ego byli również: Marian (zm. 1918) lekarz, i Władysław, adwokat i działacz polityczny, Tempkowie.
Portrety N-ego: przez M. Orackiego-Serwina (reprod. w „Światowidzie” 1939 nr 14) i przez K. Sichulskiego w Muz. Hist. m. Kr.; Akwarela W. Drabika, N. jako Konrad w „Wyzwoleniu” (reprod. w: Drabik W., Katalog wystawy pośmiertnej, W. 1934); Rysunek S. Dąbrowskiego w B. Jag. Gabinet Rycin, i I. Ludwig (reprod. w: Nowakowski Z., Wieczory pod dębem, Londyn 1966); Fot. teatralne w IS PAN i Muz. Teatr, w W.; Liczne fot., m. in. w: „Wiad. Liter.” 1927 nr 1, 1935 nr 5, 1938 nr 23, i karykatury w prasie (reprod. w: Nowakowski Z., Lajkonik, Kr. 1975); – Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), II; Bibliogr. dramatu pol., II; Pol. Bibliogr. Liter., (zwłaszcza za l. 1962–3); Skrzypek J., Bibliografia pamiętników polskich do 1964 r., Wr. 1976; Słown. Teatru Pol., (bibliogr., ikonogr.); – Czachowski K., Obraz współczesnej literatury polskiej, Lw. 1936 III; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Londyn 1964–5 I–II; Lorentowicz J., Zygmunt Nowakowski i jego „Rubikon”, „Świat” 1936 nr 25; Nowakowski T., „Extra Cracoviam non est vita”, „Wiadomości” 1963 nr 49; Sinko T., Zygmunt Tempka-Nowakowski, „Ilustr. Przegl. Teatr.” 1921 nr 15; Starowieyska-Morstinowa Z., Pod włos (O Z. N-m), „Tyg. Powsz.” 1968 nr 8; Tomanek L., W willi „Pod Rozmarynem” czyli Zygmunt Nowakowski u siebie, „As” 1939 nr 5; XXX-lecie „Wiadomości”, (Londyn) 1957; Wohnout W., Pożegnanie Z. N-ego, „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1963 nr 240; – Dąbrowski B., Na deskach świat oznaczających, Kr. 1977; Haller J., Pamiętniki, Londyn 1964; Książka o Grydzewskim, Londyn 1971; Kubacki W., Dziennik 1959–1965, W. 1974; Kudliński T., Dawne i nowe przypadki „teatrała”, Kr. 1975; Lechoń J., Dziennik, Londyn 1967–73 I–III; Lepecki M., Po bezdrożach Brazylii, W. 1962 s. 24, 27, 32; Mackiewicz S., Zielone oczy, W. 1958 s. 50; Przybylski H., Front Morges w okresie II Rzeczypospolitej, W. 1972; Raczyński E., W sojuszniczym Londynie, Londyn 1960; Zechenter W., Upływa szybko życie, Kr. 1975; – Arch. Paraf. WW Świętych w Kr.: Świadectwo chrztu; Arch. UJ: W. F. II 478; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna; Inst. Filol. Pol. UJ: Kubica-Mastalerz K., Teatr im. J. Słowackiego pod dyrekcją Z. N-ego 1926–1929 (mszp.); – Listy do M. Krzyżanowskiego z l. 1933–7 w posiadaniu S. Czarnieckiego; Listy do R. Otowskiej z l. 1950–63 i listy do T. Tempki z. l. 1959–63 w B. PAN w Kr.; – Informacje Jana Hulewicza, Tadeusza i Luizy Tempków, Bolesława Taborskiego.
Henryk Markiewicz