Modzelewski Zygmunt, pseud. Bicz, Fiszer, Konopka, Kozłowski Z., Niedzielski, Szczepański Zygmunt, Zygmunt (1900–1954), działacz ruchu robotniczego, dyplomata, minister spraw zagranicznych, poseł na Sejm i członek Rady Państwa. Ur. 15 IV w Częstochowie, był synem robotnika kolejowego Ignacego i Józefy z Piotrowskich. W l. 1914–16 pracował w przedsiębiorstwie budowlanym w Częstochowie jako pomocnik buchaltera. W sierpniu 1915 ukończył z odznaczeniem kursy handlowe. Od r. 1917 należał do częstochowskiej organizacji Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. W r. 1918 ukończył gimnazjum filologiczne w Częstochowie i rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniw. Warsz. Powrócił jednak do Częstochowy i podjął pracę zarobkową jako praktykant w warsztatach samochodowych. Od grudnia 1918 był czynny w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP), Wziął udział w pierwszej konferencji okręgu częstochowskiego partii, działał w organizacji KPRP dzielnicy Ostatni Grosz w Częstochowie. Za wystąpienie na wiecu 1 V 1919 został z pracy zwolniony. Pracował następnie na kolei, działając jednocześnie w Związku Zawodowym Pracowników Kolejowych (skrót oficjalny – ZZK). W czerwcu 1920 został aresztowany w Częstochowie, przewieziony do X pawilonu w cytadeli warszawskiej, a stamtąd wysłany do więzienia we Wronkach. W listopadzie 1920 przewieziono go do obozu w Dąbiu pod Krakowem (miejsca internowania komunistów). Z obozu zbiegł w grudniu t. r.
Pod nazwiskiem Szczepański podjął M. w grudniu 1920 pracę jako buchalter w Lubelskiej Spółdzielni Spożywców, pozostającej pod silnym wpływem ludzi lewicy. Jednocześnie był członkiem Lubelskiego Komitetu Okręgowego KPRP. Od czerwca do października 1921 pełnił funkcję sekretarza Zarządu Okręgowego Związku Robotników Przemysłu Metalowego w Skarżysku. Był też członkiem Centralnego Wydziału Zawodowego KPRP. W tym okresie kontynuował również studia prawnicze na UJ. Po zorganizowaniu strajku w Skarżysku wyjechał do Krakowa, gdzie 10 X 1921 został aresztowany. Przewieziono go w lutym 1922 do więzienia na Zamku lubelskim, gdzie przebywał do 13 XII 1922. Obok Mariana Buczka i Gustawa Augsburga wystąpił 16 X 1922 w lubelskim „Dniu Polskim” z listem przeciw prowokacjom defensywy wobec więźniów politycznych. Jeszcze przed rozprawą sądową został zwolniony i oddany pod nadzór policji. Zaczął pracować w Warszawie jako technik na kolejkach dojazdowych, działając przy tym w warszawskiej organizacji KPRP i na Uniwersytecie Ludowym. Aresztowany w Warszawie w kwietniu 1923, zbiegł 28 IV na dworcu w Lublinie w drodze do tamtejszego więzienia. Komitet Centralny (KC) KPRP wysłał wówczas M-ego do Berlina, a następnie do Paryża.
Działając wśród polskiej emigracji zarobkowej we Francji był M. sekretarzem Centralnej Sekcji Polskiej Francuskiej Partii Komunistycznej (FPK). W styczniu 1924 został wybrany do KC FPK. W październiku 1925 powrócił do kraju. Pracował w Centralnej Technice Partyjnej Komunistycznej Partii Polski (KPP), następnie był sekretarzem Obwodu Węglowego KPP. W styczniu 1926 z uwagi na stan zdrowia i grożące mu represje wrócił do pracy we Francji w Centralnej Sekcji Polskiej FPK. Był w l. 1928–30 redaktorem jej wydawnictw, kierownikiem pracy w związkach zawodowych, zajmował się też organizowaniem pracy kulturalno-oświatowej. Jednocześnie od lutego 1926 do lutego 1928 pracował zarobkowo w radzieckim przedstawicielstwie handlowym w Paryżu jako konsultant finansowy oraz w l. 1931–7 jako konsultant w sprawach polityki handlowej. Dn. 2 VII 1928 uzyskał dyplom w sekcji ekonomicznej i socjalnej École Libre des Sciences Politiques w Paryżu. Studiował również w Instytucie Statystycznym przy Sorbonie, lecz tej uczelni nie skończył. Współpracował także z organem teoretycznym KPP „Nowy Przegląd”, z polską prasą komunistyczną we Francji („Dziennik Ludowy”, „Myśl Wolna”) i w Związku Radzieckim („Trybuna Radziecka”). We wrześniu 1937 został wezwany do Moskwy i 1 X aresztowany na podstawie bezzasadnych oskarżeń. W lipcu 1939 został zwolniony i zrehabilitowany.
Od października 1939 do maja 1943 pracował w Moskwie jako redaktor i tłumacz dzieł klasyków marksizmu-leninizmu w Wydawnictwie Literatury w Językach Obcych. W kwietniu 1943 ukazała się jego broszura Antyhitlerowski front narodów słowiańskich (Moskwa 1943), która stanowiła jeden z dokumentów charakteryzujących stanowisko polityczne twórców Związku Patriotów Polskich (ZPP) w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Do współzałożycieli ZPP i Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR należał również M., który obok 5 innych pierwszych organizatorów 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki był już 14 V 1943 w Sielcach nad Oką i wchodził do Komisji Przyjęć ochotników. Od 1 VI, w stopniu kapitana, był lektorem w Sekcji Politycznej Dywizji, później szefem IV Oddziału Sztabu Dywizji, a od sierpnia t. r. Sztabu 1 Korpusu. W lutym–marcu 1944 był prokuratorem wojskowym. Od marca 1944 pełnił funkcję zastępcy kierownika Wydziału Prasy i Informacji Zarządu Głównego ZPP. Wykładał też w Wyższej Szkole Oficerów Polityczno-Wychowawczych 1 Armii Polskiej, współpracował z pismami ZPP „Wolna Polska” i „Nowe Widnokręgi” (m. in. ogłosił w nrze 18 wspomnienie: Kartki z pobytu w Lublinie), należał w r. 1944 do działaczy Centralnego Biura Komunistów Polski w ZSRR. Był też współorganizatorem, a od lipca 1944 kierownikiem Agencji Polpress (późniejszej Polskiej Agencji Prasowej). Dn. 1 X wszedł w Moskwie do działającego wśród tamtejszej Polonii Komitetu Pomocy Ludności Warszawy. W dn. 2 I 1945 został mianowany ambasadorem RP w Moskwie. Jako pierwszy ambasador Polski Ludowej złożył listy uwierzytelniające 26 I t. r. Odegrał dużą rolę w przygotowaniu polsko-radzieckiego układu o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej, podpisanego 21 IV 1945. Od r. 1944 był działaczem Polskiej Partii Robotniczej, a od 21 V 1945 członkiem jej KC. Dn. 28 VI 1945 został wiceministrem spraw zagranicznych (ministrem był Wincenty Rzymowski) i powrócił na stałe do kraju.
M. był członkiem delegacji polskiej na konferencji w Poczdamie (24 VII – 1 VIII 1945). Był także delegatem Polski na sesji Komisji Przygotowawczej Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ); sesja wybrała go na przewodniczącego Komitetu d/s Rady Bezpieczeństwa. Powołany 29 XII 1945 do Krajowej Rady Narodowej przedstawił na jej IX Sesji (28 IV 1946) polską politykę zagraniczną. Jako delegat Polski uczestniczył w paryskiej konferencji pokojowej (29 VII – 15 X 1946). W wyborach do Sejmu Ustawodawczego 19 I 1947 został wybrany na posła z listy państwowej. Dn. 8 II t. r. w nowo powołanej Radzie Ministrów został ministrem spraw zagranicznych. Sprawy polskiej polityki zagranicznej omawiał m. in. w wystąpieniach na forum Sejmu Ustawodawczego 16 IV 1947, 24 II i 26 VI 1948 oraz 31 III 1949. M. przewodniczył delegacji polskiej na II (16 IX – 29 XI 1947) i III (21 XI – 12 XII 1948) Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W dn. 23–24 VI 1948 był w Warszawie gospodarzem podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych 8 krajów Europy wschodniej w sprawie niemieckiej. Stanowisko ministra zajmował do 20 III 1951, gdy ciężka choroba uniemożliwiła mu dalszą pracę w dyplomacji.
M. był delegatem na I Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), na którym 21 XII 1948 został wybrany do KC partii (ponownie wybrano go na II Zjeździe PZPR 17 III 1954). W dn. 1 II 1951 powierzono mu stanowisko rektora Instytutu Kształcenia Kadr Naukowych (później przemianowanego na Instytut Nauk Społecznych) przy KC PZPR. Na tym stanowisku włożył wiele pracy w wychowanie młodych partyjnych kadr naukowych. W dn. 26 V 1951 Sejm powołał go do Komisji Konstytucyjnej. Wybrany 26 X 1952 w okręgu częstochowskim na posła do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) I kadencji, został wybrany przez Sejm do Rady Państwa PRL. Dn. 10 IV 1952 został członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk (PAN) i jego Prezydium. Był jednym z współtwórców PAN i sieci jej instytutów. Szczególnie dużo uwagi poświęcał dziejom nauki polskiej (był przewodniczącym Komitetu Historii Nauki PAN), zwłaszcza w dobie Odrodzenia. Wchodził też od stycznia 1953 do Komitetu Redakcyjnego „Nauki Polskiej”. Rozpoczął pracę nad historią nauki polskiej. Jego publikacje (m. in. o Komunie Paryskiej), choć nieliczne, miały wartość jako syntetyczne ujęcia, umiejętnie stosujące metodologię marksistowską. Ukazały się dwa zbiory jego prac: Wybór pism. Pisma naukowe (W. 1956) oraz Polityka zagraniczna Polski (W. 1960).
Zmarł M. 18 VI 1954 w Warszawie i tu został pochowany w Alei Zasłużonych Cmentarza Komunalnego na Powązkach. Pośmiertnie (18 VI 1954) został odznaczony Orderem Budowniczych Polski Ludowej. Imieniem M-ego nazwano Liceum w Warszawie, a także Częstochowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego (dawniej «Częstochowianka»). Pierwszą żoną M-ego była Jadwiga Brum (1898–1970), członek KPRP i FPK, uczestniczka ruchu oporu we Francji, członek PPR i PZPR. Drugą jego żoną była Natalia Wilder, krytyk literacki i tłumacz literatury rosyjskiej, członek Związku Literatów Polskich. M. miał przybranego syna Karola.
W. Enc. Powsz. (PWN); Bolšaja Sovetskaja Enciklopedija, Moskva 1954 XXVIII; Mołdawa T., Skład osobowy naczelnych organów państwowych Polski Ludowej, W. 1971; – Arnold S., Wspomnienie o Z. M-m, „Kwart. Hist.” 1954 nr 3 s. 469–71 (fot.); Basiński E., Polska – ZSRR. Kronika faktów i wydarzeń, W. 1973; Kowalski W. T., Polityka zagraniczna RP 1944–1947, W. 1971; Lachs M., Z. Modzelewski, „Życie Warsz.” 1954 nr 145 s. 3; Maj K., Polscy komuniści we Francji 1919–1946, W. 1971; Polski ruch robotniczy w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej, W. 1964 (fot.); Zbiniewicz F., Armia Polska w ZSRR, W. 1963; – Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1975 II; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1974 VIII–IX; Drobner B., Bezustanna walka, W. 1967 III (tylko s. 201); Drohojowski J., Wspomnienia dyplomatyczne, Kr. 1969; Komuniści, W. 1969; Krajowa Rada Narodowa. Spraw. stenogr. IX Sesja łam 11, 17, X Sesja łam 361–73, 403–5; Naszkowski M., Lata próby, W. 1965 s. 273, 276, 280, 368; Olszański T., Życie tułacze, W. 1957 s. 192–3; Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943–1945, W. 1958 I; Publicystyka ZPP 1943–1944, W. 1967; Putrament J., Pół wieku. T. 4: Literaci, W. 1970 s. 232–3; Spraw. stenogr. Sejmu Ustawodawczego pos. 10 łam 15–23, pos. 38 łam 87–96, pos. 47 łam 10–18, pos. 61 łam 128–34, pos. 96 łam 21; Sprawozdania stenograficzne posiedzeń Sejmu PRL I kadencji 1954 pos. 11 łam 9–10; Takie były początki, W. 1965; – „Goniec Częstochowski” 1915 nr 213; „Myśl Filoz.” 1954 nr 2 s. 1–2; „Naprzód” 1921 nr 236 s. 6; „Nowe Widnokręgi” (Moskwa) 1944 nr 19 s. 2, nr 20 s. 2–3, nr 23–24 s. 12–14; „Nowy Przegl.” 1922 (reedycja), W. 1957 s. 516–8; „Nowy Przegl.” R. 8: 1935 nr 6 (89) s. 614–22; „Tryb. Ludu” 1952 nr 102, 1954 nr 169 (nekrolog, fot.), nr 171, nr 172; „Tryb. Radziecka” (Moskwa) 1932 nr 35, 108; „Z Pola Walki” 1959, 1963; – Centr. Arch. KC PZPR: Zespół 258 (akta osobowe, spuścizna), Teczka osobowa 7933 (Z. Modzelewski); – Informacje Urzędu Rady Ministrów.
Aleksander Kochański