Pomarański Zygmunt (1898–1941), księgarz, nakładca, kompozytor. Ur. 20 I w Zamościu, był synem Józefa (zob.) i Marii z Doranttów, młodszym bratem Stefana (zob.). Uczęszczał do szkoły Mariana Rychłowskiego w Warszawie, już jako uczeń był (od r. 1912) członkiem «Zarzewia» i pierwszej w Warszawie tajnej drużyny skautowej im. Romualda Traugutta, od r. 1913 należał do Polskich Drużyn Strzeleckich (pseud. Brzózka). Wybuch wojny zastał go w Nowym Sączu, gdzie wraz z bratem Stefanem brał udział w kursie strzeleckim, obaj weszli w skład I Kompanii Kadrowej Legionów Polskich. P. był ranny pod Kielcami i Konarami. W grudniu 1915 został przydzielony do okręgu piotrkowskiego Polskiej Organizacji Wojskowej, był następnie kolejno komendantem jej obwodów: radomskiego, iłżeckiego, koneckiego i (w l. 1917–18) zamojskiego. Wraz z bratem Stefanem założył w grudniu 1917 w Zamościu «Księgarnię Polską», którą następnie prowadził pod firmą Z. Pomarański i Spółka. Księgarnia była zarazem – do listopada 1918 – ośrodkiem konspiracyjnej pracy niepodległościowej. Od kwietnia t. r. obaj bracia wydawali dwutygodnik (a następnie dekadę) „Kronika Powiatu Zamojskiego”, który w l. 1919–21 wychodził jako „Teka Zamojska”, poświęcona głównie historii Zamojszczyzny. Większe artykuły z obu tych pism publikowali bracia oddzielnie w serii „Biblioteczka Kroniki Powiatu Zamojskiego” (1918–20). W listopadzie 1918 P. uczestniczył w rozbrajaniu wojsk austriackich, następnie służył (1919–21) w Wojsku Polskim, przechodząc potem do rezerwy w stopniu porucznika.

Zagadnieniom techniki wojskowej poświęcona była wydawana nakładem braci, a redagowana przez P-ego „Biblioteczka Żołnierza” (od przełomu 1918/19, m. in. prace J. Gąsiorowskiego, J. Grzędzińskiego, B. Pawłowskiego, S. Pomarańskiego, S. Roweckiego, J. Jagmina-Sadowskiego). Prowadzone przez P-ego, a inspirowane przez jego brata wydawnictwo miało jednakże profil przede wszystkim naukowy, a zwłaszcza historyczny. P. pozyskał rychło współpracę wielu wybitnych przedstawicieli polskiej humanistyki, wydawali u niego swe prace m. in.: Stanisław Arnold, Franciszek Bujak, Marian Dubiecki, Marceli Handelsman („Historyka” 1921), Józef Kallenbach, Jan Karol Kochanowski, Władysław Konopczyński, Michał Kreczmar, Stanisław Łempicki, Stanisław Łoza, Edward Maliszewski, Kazimierz Moszyński, Józef Siemieński, Władysław Smoleński, Wacław Sobieski, Stanisław Tomkowicz, Władysław Witwicki, Stanisław Zakrzewski i Tadeusz Zieliński. Dziejom Zamojszczyzny poświęcona była seria „Książnica Zamojska” (od r. 1919 do 1921 lub 1922, ukazywało się w niej oddzielnie wiele artykułów z „Teki Zamojskiej”), również tematykę historyczną poruszała głównie popularna seria „Czytajmy” (od r. 1918), a wyłącznie – „Biblioteczka Historyczna” (1921–2) oraz „Obrona Kresów” (1918). Potrzeby nauczycieli miała zaspokajać „Biblioteczka Dydaktyczna” (1918–22, pod redakcją Ludwika Kobierzyckiego), wiązała się z nią seria „Swoi i Obcy. Wydawnictwo polskich i obcych pisarzy oraz charakterystyk literackich na użytek szkolny” (od r. 1919). Wznowienia broszur wydanych poprzednio w ramach innych serii zawierała na ogół „Biblioteczka im. Ks. S. Staszica” (do r. 1921). Inną specjalistyczną serią była „Książnica Lasowa” (po r. 1920) redagowana przez drugiego brata P-ego, inżyniera leśnika Józefa. Już w znacznie mniejszym stopniu interesował się P. literaturą piękną, choć i z tego zakresu nie brakło wśród jego wydawnictw nazwisk wybitnych (J. Kaden-Bandrowski, W. Rzymowski, W. Sieroszewski, J. Wittlin) lub tylko popularnych (A. Marczyński), oraz nieco tłumaczeń. Firma wydawała też podręczniki szkolne i książki dla młodzieży. W sumie wyszło jej nakładem ok. 180 tytułów książek i broszur oznaczanych z reguły własnym sygnetem wydawniczym. P. usiłował rozszerzyć jej działalność poprzez zakładanie krótko zresztą istniejących księgarni-filii: w Hrubieszowie (1923–4), Krasnymstawie (1924–5) i Włodzimierzu Wołyńskim (1924–8), w r. 1925 otworzył oddział swej księgarni w Warszawie. Swoje wydawnictwa reklamował także za pomocą własnych katalogów księgarskich. Po wyjeździe P-ego w r. 1931 do Kraśnika księgarnię prowadziła jego żona. W r. 1936 zakupił księgarnię Lucjan Kąpicki. W r. 1922 P. kierował także (przez krótki czas) założoną w roku poprzednim Drukarnię Sejmikową w Zamościu.

Twórczość muzyczna P-ego była związana przede wszystkim z jego służbą w Legionach. Był autorem melodii piosenki O mój rozmarynie (do słów E. Słońskiego), skomponował fanfarę 1 p. Legionów, oddzielnie ogłosił Na śmierć kapitana brygady Piłsudskiego Franciszka Grudzińskiego-Pękeszyca. Marsz żałobny… (L. 1915). Komponował następnie melodie do wierszy poetów legionowych, piosenki dla czasopisma „Wiarus” (1920), mazurki, polonezy. Oddzielnie wydał m. in. Pieśni o wojnie i na wojnie pisane (W. 1934–8 cz. 1–2), O Józefie Piłsudskim. Dwie pieśni na jeden głos i fortepian (do słów K. Biernackiego i K. Iłłakowiczówny, W. 1936).

Od r. 1931 był P. komornikiem Sądu Grodzkiego w Kraśniku, a następnie w Hrubieszowie i Włodzimierzu Wołyńskim, od r. 1933 – notariuszem w Kozienicach, od r. 1938 – w Zamościu. Kilkuletnie doświadczenie w tym zawodzie pozwoliło mu opracować Praktyczne wskazówki dla urzędników zarządów gmin wiejskich i niewydzielonych gmin miejskich, dotyczące zaopatrywania interesantów udających się do notariuszów w dokumenty… (W. 1939, wespół z B. Bazylewiczem). W r. 1939 objął także funkcję sekretarza ukazującego się od 15 V w Zamościu organu miejscowego Związku Strzeleckiego, miesięcznika „Gromada Strzelecka”. Podczas okupacji niemieckiej P. utrzymywał się z handlu (prowadził sklep i hurtownię artykułów gospodarstwa domowego, odkupiony od poprzedniego właściciela, Żyda); nie dostał zgody na prowadzenie notariatu, ponieważ odmówił podpisania deklaracji lojalności wobec okupanta. Działał jako kapitan rez. WP pod pseud. «Brzózka» od jesieni 1939 w Służbie Zwycięstwu Polski, a następnie w Związku Walki Zbrojnej w Zamościu, był pierwszym komendantem rejonu I Zamość-Miasto (do maja 1940) oraz oficerem organizacyjnym obwodu Zamość (do dnia aresztowania). Aresztowany 12 II 1941 przez gestapo, został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie zmarł 29 IX t. r.

P. był żonaty (od 12 IV 1920) z Jadwigą Milanowską. Pozostawił syna Ziemowita (ur. 1920), inżyniera mechanika, oraz córki: Danutę (ur. 1922), zamężną Stankiewiczową, Wisławę (ur. 1925), magistra farmacji, zamężną Drzymuchowską, i Mirosławę (ur. 1929), technika budowlanego, zamężną Leszczyńską.

Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słown. Pracowników Książki Pol., (J. Starnawski, bibliogr.); – Caban I., Ludzie lubelskiego okręgu Armii Krajowej, L. 1995; Caban I., Mańkowski Z., Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w okręgu lubelskim 1939–1944, L. 1971; 25 lat Zarzewia, W. 1936 s. 150; Garlicka A., Zarzewie 1909–1920, W. 1973; Gembarzewski M,, Muzyk spośród ludu, Zamość 1937 (fot.); Kołodziejczyk J., Zamość jako ośrodek wydawniczy, w: Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej Wyd. zbiorowe, Zamość 1969 s. 329–42; Królikowski B., Jeszcze o Pomarańskich, „Tyg. Powsz.” 1975 nr 20; tenże, Pomarańscy, tamże nr 12; tenże, Wiadomość o braciach Pomarańskich, zamojskich księgarzach i wydawcach, „Roczn. B. Narod.” R. 14: 1978 s. 151–79; – Słoński E., Idzie żołnierz borem, lasem… 1914–15, Wyd. 3, W. 1916 s. 61 (mylny inicjał imienia P-ego); Klukowski Z., Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny (1939–1944). L. 1958; Lista drużyniaków w Kadrówce, „Zarzewie. Jednodniówka…” W. 1934 s. 27; Pomarański S., W awangardzie, Wyd. 2, W. 1934 (fot.); tenże, Wspomnienie sprzed lat dwudziestu, „Teka Zamojska” 1938 nr 1; Pomarański Z., Pierwszy ranny żołnierz Komendanta, „Zarzewie. Jednodniówka…” W. 1934 s. 28; – „Tyg. Powsz.” 1975 nr 14 (J. Rzepecki); – B. PAN w Kr.: rkp. 3727 k. 77–78 (listy P-ego); – Informacje Ziemowita Pomarańskiego.

Red.