Rewkowski Zygmunt (1807–1893), matematyk, profesor Uniw. Wil. Ur. 24 VI w Wilnie w rodzinie pochodzenia szlacheckiego, był synem urzędnika magistrackiego i właściciela kamienicy przy ul. Handlowej, miał ok. dziesięcioro rodzeństwa.
Po ukończeniu gimnazjum w Wilnie studiował R. w l. 1822–7 nauki matematyczno-fizyczne na Uniw. Wil., w tym astronomię, chemię, nawet zoologię u Edwarda Eichwalda, ale pod wpływem Michała Polińskiego poświęcił się wyższej matematyce. W r. 1825 stanął – bez efektu – do konkursu na katedrę wyższej matematyki Uniw. Warsz., potem skupił swoje zainteresowania na rachunku prawdopodobieństwa, którego katedrę przewidziano w Wilnie. W r. 1827 uzyskał magisterium matematyki na podstawie pracy O początkach i wzroście rachunków prawdopodobieństw (Wil. 1828); zwróciło to na niego uwagę N. N. Nowosilcowa, który wyrobił mu roczne stypendium (1827–8) w Akademii Nauk w Petersburgu i w Uniwersytecie w Dorpacie. Specjalizował się w wyższej matematyce ponadto związał się z astronomem P. Tarchanowem i geodetą gen. I. Swobodzkim, pilnie studiował w blibliotekach i muzeach Petersburga i Dorpatu, zdobył dla Polińskiego kalendarz Jana III z 1683 r. z własnoręcznymi dopiskami. W l. 1828–9 brał udział w pomiarach Kraju Północno-Zachodniego (gub. wileńska, grodzieńska, mińska, witebska) pod kierunkiem geodety gen. Karla I. Tennera i astronoma W. J. Struvego. W r. 1828 opracował program wykładów ze swej specjalności, który Nowosilcow przesłał do oceny Akademii Nauk w Petersburgu i gdzie spotkał się z życzliwą oceną wybitnego matematyka M. W. Ostrogradzkiego. Wtedy wysłał Nowosilcow R-ego do Warszawy do w. księcia Konstantego, który z kolei zaproponował mu wykłady z rachunku różniczkowego w warszawskiej szkole wojskowej. W listopadzie 1829 otrzymał R. jednak katedrę rachunku prawdopodobieństwa (ad personam) na Uniw. Wil., którą zajmował do zamknięcia uczelni w r. 1831. Na jego wykłady uczęszczano początkowo bardzo licznie, potem w związku z powstaniem mniej, ale wykształcił kilku uczniów, m. in. autora dalszych prac z tej dziedziny Antoniego Sokołowskiego.
W l. 1831–2 R. pracował jako guwerner u gen. gubernatora wileńskiego Matwieja J. Chrapowickiego w jego dobrach na Witebszczyźnie, w l. 1832–3 studiował medycynę we właśnie otwartej Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie. W marcu 1833 ukrył u siebie przyjaciela H. Szymańskiego, emisariusza z Paryża, ale rzecz się wydała, w maju 1833 aresztowano R-ego, 2 XII 1833 zasądzono go na 25 lat służby wojskowej na Kaukazie; tam w l. 1833–41 walczył w wielu bitwach jako szeregowiec apszerońskiego pułku piechoty. Potem wykorzystano jego wszechstronne wykształcenie – wcielono go do kaukaskiego korpusu inżynierów wojskowych jako oficera i powierzono mu budowę dróg i mostów w wojskowej dyrekcji dróg komunikacyjnych, kierowanie pomiarami geodezyjnymi, nadzór nad pracami leśnymi. Osobista kultura i znajomość obcych języków spowodowały dodatkowe zatrudnienie go jako guwernera u generała dywizji; niezależnie od tego opanował język perski i turecki oraz narzecza kaukaskie. Po pełnym odbyciu kary Aleksander II przywrócił mu w r. 1858 prawa cywilne, R. opuścił armię w randze kapitana i pracował dalej – prawdopodobnie na Kaukazie – jako rządowy inżynier cywilny. Już wtedy usiłował zainteresować Akademię Nauk w Petersburgu swoimi pionierskimi pracami matematyzacji procesów produkcyjnych i ich kontroli, które mu sporadycznie drukował ,,Žurnal Voennych Inženerov”, potem petersburski cywilny „Inženeryjnyj Žurnal”, w Kazaniu opublikował w r. 1866 książkę o liczbach średnich.
W r. 1882 ze względu na wiek i stan zdrowia przeszedł R. na emeryturę i osiadł w Wilnie, z zapałem podejmując działalność naukową. Opublikował wtedy m. in. Badania analityczne o cenach robót w ogólności (Wil. 1882), Początki ekonomii analitycznej (Wil. 1887) – termin podsunął mu Ignacy Domejko. Po rosyjsku ogłosił R. w Wilnie w r. 1885 pracę o zastosowaniu metod matematycznych w bankowości, w Petersburgu w ,,Inženeryjnym Žurnale” w r. 1888 Analitičeskaja teorija robot voobšče v samom obširnom značenii etogo slova (s. 971–1007) oraz w r. 1893 o dziejach epidemii cholery w Rosji w r. 1892, gdzie na podstawie oficjalnych danych prasowych, stosując metody statystyczne, wyprowadził konkretne wnioski co do zaraźliwości, śmiertelności i uleczalności – przy pomocy medycznej – tej choroby. Prace te stanowiły niewątpliwie nowość jako zapowiedź matematyzacji procesów produkcyjnych, ekonomicznych, społecznych. Wykraczały one jednak poza przygotowanie matematyczne najbliższego otoczenia, dla którego był on wprawdzie wybitnym matematykiem, ale przede wszystkim żywym reliktem dawnego Uniw. Wil.
Powrót do Wilna po 50 latach wywołał zrozumiałe poruszenie, 24 IV 1889 w 60-tą rocznicę mianowania R-ego profesorem uczczono go z inicjatywy dr. Szeligi (Józefa Bielińskiego) jubileuszem w prasie (m. in. „Kraj”, „Kłosy”), wierszami na jego cześć (Maria Konopnicka, Antoni Pilecki), listami gratulacyjnymi (Ludwik Jenike, Michał Andrioli, Adrian Baraniecki). Józef Bieliński poświęcił mu książkę pt. „Stan nauk matematyczno-fizycznych za czasów wszechnicy wileńskiej”, ale w samym Wilnie odwiedzili go w skromnym domku nieliczni, m. in. J. Bieliński, który przy tej okazji prosił go o porzucenie prac matematycznych a skoncentrowanie się na pamiętnikach, które rzeczywiście w dwóch tomach (ponad 500 stron) ukończył w rękopisie i które znalazły się potem w Bibliotece im. Wróblewskich w Wilnie; częściowo korzystał z nich Adam Wrzosek, który 10 VI 1939 na posiedzeniu Komisji Historii Medycyny i Nauk Matematyczno-przyrodniczych PAU zreferował „Pamiętniki Zygmunta Rewkowskiego i wiadomości w nich zawarte o Uniwersytecie Wileńskim i Akademii Medyko-Chirurgicznej Wileńskiej”. R. zmarł już jako ostatni profesor wszechnicy wileńskiej 25 XII 1893 w Wilnie i pochowany został na cmentarzu na Rossie.
R. rodziny nie założył. Prawdopodobnie jego bratankami byli ślusarz Aleksander i stolarz Józef – Rewkowscy, powieszeni 5 VIII 1863 z rozkazu M. N. Murawjowa w Wilnie za przynależność do Komitetu Rewolucyjnego i jako egzekutorzy wyroków na zdrajcach powstania i agentach policyjnych.
Bieliński, Stan nauk mat.-fiz.; Ilustr. Enc. Trzaski; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Rok 1863. Wyroki śmierci, Wil. 1923 s. 39–40; – [Bieliński J.], Pamięci Rewkowskiego, „Kraj” 1894 nr 13 s. 12; [tenże] dr Szeliga, Profesor Zygmunt Rewkowski, „Kłosy” 1889 nr 1243 s. 257–8 (fot.); tenże, Uniw. Wil., II 194, III 304–7; Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, W. 1963; Hist. Nauki Pol., III; Jelski A., Wiadomość o pracach socjologiczno-analitycznych profesora Rewkowskiego, „Wiek” (W.) 1886 nr 158; Stadelninkas A., Los uczonego, „Czerwony Sztandar” (Wil.) 1968 nr z 15 X; Tokarzewicz J., Jedno z zagadnień społecznych, „Kłosy” 1886 nr 1106 s. 175–6; Uziębło L., Nowa praca profesora Rewkowskiego, „Kraj” 1893 nr 5 s. 9; – Karpowicz A., Wspomnienie, w: Z nad Wilii i Niemna, Wil. 1906 s. 35–7; Letuwisław, Listy z prowincji, „Kraj” 1889 nr 16 s. 16; – „Bulletin Polonais, Littéraire, Scientifique et Artistique” 1894 s. 71; „Tyg. Ilustr.” 1894 nr 210 s. 15; – Śnieżko A., Cmentarze wileńskie. Rossa… cz. 3, Wr. 1970 (mszp. w Red. PSB).
Stanisław Marian Brzozowski