Starczewski Albert (Wojciech, Adalbertus), pseud.: A.S., A-rej, C-, S., St., Ad. (1818–1901), publicysta, wydawca, literat rosyjski.
Ur. 29 IV we wsi Iwki niedaleko Bohusławia (pow. kaniowski) w polskiej rodzinie szlacheckiej, która w poł. XVIII w. przeniosła się z ziemi sieradzkiej na Ukrainę, był synem Wincentego. Nie udało się ustalić, czy ojciec S-ego był tożsamy z Wincentym Leonem Starczewskim, wylegitymowanym 16 VI 1849 ze szlachectwa w gub. wołyńskiej wraz z synami (S. nie został wśród nich wymieniony).
W l. 1827–31 uczył się S. w szkole przy parafii unickiej w miasteczku Koszowata (pow. taraszczański). Po jej ukończeniu trafił do szkoły powiatowej prowadzonej przez bazylianów w Kaniowie, która jednak została w r. 1831 czasowo zamknięta z powodu epidemii cholery, a w r.n., w ramach represji popowstaniowych, zupełnie zlikwidowana. Prawie rok przebywał w domu byłego marszałka szlachty pow. żytomierskiego Antoniego Hołowińskiego w Mikołajówce (pow. kaniowski), gdzie nauczył się m.in. języka francuskiego. W r. 1833 rozpoczął naukę w gimnazjum w Kijowie. Jeszcze jako uczeń gimnazjalny zdał w r. 1835 egzamin wstępny na niedawno otwarty Uniw. Kijowski, ale nie został przyjęty. Dopiero po ukończeniu klasy siódmej i ponownym zdaniu egzaminów w r.n. rozpoczął studia na Wydz. Prawa. Od r. 1838 kontynuował je na Uniw. Petersburskim. Od czerwca do października 1840 zwiedzał Włochy, Francję, Szwajcarię i Austrię. W grudniu t.r. otrzymał propozycję ponownego wyjazdu, tym razem do Berlina, w charakterze nauczyciela języka rosyjskiego synów tamtejszego posła rosyjskiego, P. Meyendorfa. W jego salonie zetknął się m.in. z podróżnikiem i geografem A. Humboldtem oraz historykiem L. Rankem. Uczęszczał w tym czasie na wykłady z historii i prawa na Uniw. Berlińskim. Przygotował edycję łacińskojęzycznych relacji o szesnastowiecznej Rosji pt. „Historiae Ruthenicae scriptores exteri saeculi XVI” (Berolini–Petropoli 1841–2 I–II), którą zadedykował rosyjskiemu ministrowi oświaty, S. Uwarowowi, oraz wybór praw rosyjskich dotyczących cudzoziemców w przekładzie na język niemiecki „Die russischen Gesätze Ausländer betreffend” (Berlin 1841). Korzystając z informacji A. I. Turgieniewa na temat materiałów cudzoziemskich i rosyjskich do historii Rosji, przechowywanych w archiwach i bibliotekach Europy Zachodniej, sporządził ich szczegółowy katalog (nieopublikowany, przechowywany potem w bibliotece P. P. Demidowa). Z kolekcji portretów i autografów, znalezionej w berlińskiej bibliotece publicznej, wybrał te, które dotyczyły osobistości świata słowiańskiego i wydał je wraz z krótkimi życiorysami w języku francuskim pt. Galerie Slave (Berlin 1842); import tej książki do Rosji został zakazany przez cenzurę państwową. Po powrocie do Petersburga w sierpniu 1842 otrzymał S., dzięki protekcji Uwarowa, członkostwo Cesarskiej Komisji Archeograftcznej. Uwarow chciał go również uczynić wykładowcą historii Rosji w Rzymskokatolickiej Akad. Duchownej, ale sprzeciwił się temu jej rektor ks. Ignacy Hołowiński.
W maju 1843 uzyskał S. stopień kandydata praw na Uniw. Petersburskim, lecz jako katolik nie mógł początkowo dostać w Petersburgu posady, m.in. władze nie zgodziły się na objęcie przezeń stanowiska w Muz. Rumiancewa (Rumjancewskij muzej). W tej sytuacji przyjął propozycję J. I. Berednikowa, bibliotekarza Cesarskiej Akad. Nauk, i podjął się opracowania biblioteki Radziwiłłów wywiezionej z Nieświeża po pierwszym rozbiorze Rzpltej. Potem zajął się uporządkowaniem biblioteki i archiwum ks. P. A. Wiazemskiego, pomagał też w przygotowywaniu do druku jego wierszy oraz udzielał korepetycji z zakresu języków słowiańskich A. N. Karamzinowi, synowi znanego historyka i pisarza rosyjskiego (polskiego uczył na przykładach poezji Adama Mickiewicza). T.r., dzięki rekomendacji Wiazemskiego, podjął stałą współpracę z czasopismem rządowym „Žurnal Ministerstva narodnago prosveščenija” („ZMNP”), w którym zamieszczał omówienia prac historycznych, etnograficznych i filologicznych oraz tłumaczenia (np. z czeskiego „O halickoj i vengerskoj Rusi v statističeskom otnošenii” 1844 nr 41–42), opatrzone własnymi objaśnieniami. Opracował też katalog biblioteki Min. Oświecenia Narodowego i przygotował zestawienie gramatyk dziesięciu języków słowiańskich (1844, pozostało w rękopisie). Opublikował w tym czasie kilka prac historycznych: Literatura russkoj istorii s Nestora do Karamzina („Finskij vestnik” 18451. 2,3, osobno pt. Očerk literatury russkoj istorii do Karamzina, Pet. 1845), O zaslugach grafa N. P. Rumianceva, okazannych otečestvennoj istorii („ŽMNP” 1846 nr 1), Očerk istoričeskoj dejatelnosti v Pol’še („ŽMNP” 1847 nr 2–3), Žizn’ Nikołaja Michajloviča Karamzina („Biblioteka dlja čtenija” 1847 t. 92–4, osobno Pet. 1849). Očerk literatury russkoj istorii przychylnie zrecenzował W. Bieliński w czasopiśmie „Otečestvennye zapiski” (1845 nr 6), które od r. 1846 powierzyło S-emu redakcję swego działu historycznego. W r.n. zajął się S. także redagowaniem wydawnictwa encyklopedycznego, finansowanego przez bogatego kupca A. Wargulina, pt. „Spravočnyj enciklopedičeskij slovar’”, którego dwa pierwsze wydane wcześniej przez K. Krajła tomy ocenił M. Czernyszewski na łamach „Otečestvennych zapisek” jako kompilatorskie i powierzchowne. S. zredagował tomy 3, 4, 7 i 8; było to pierwsze tego typu przedsięwzięcie w Rosji doprowadzone do końca (t. 12, Pet. 1855). Również w r. 1847 Józef Sękowski przyjął S-ego do redakcji „Biblioteki dlja čtenija”. Choć S. występował jako drugi redaktor, faktycznie kierował czasopismem. Opublikował w nim też własną pracę pt. Russkaja istoričeskaja literatura v pervoj polovinie XIX veka (1852 nr 1, 3), poświęconą głównie N. Murawiowowi i N. Karamzinowi. Barwna osobowość Sękowskiego wywarła spory wpływ na S-ego, na nim wzorował on swe ambicje filologiczne, a także styl życia. W r. 1855 doszło jednak do konfliktu między nimi, Sękowski zarzucał S-emu chęć usunięcia go z redakcji, ostatecznie obaj zrezygnowali z wydawania czasopisma. W kwietniu r.n. wznowił S. wydawanie innego tytułu – „Syn otečestva” (do r. 1852 ukazywał się pod innym kierownictwem), w którym oddał Sękowskiemu dział felietonowy. Liberalny charakter oraz wysoki poziom merytoryczny przyniósł szybko temu periodykowi wielką popularność (ok. 20 tys. prenumeratorów) oraz sukces finansowy. Od r. 1861 wydawał go S. z większą częstotliwością, jako tygodnik. Zyski zainwestował w kupno dwóch pałaców w Petersburgu, co jednak nie okazało się dobrym pomysłem. S., zadłużony finansowo, musiał sprzedać czasopismo N. Petrowowi, choć jeszcze redagował je przez pewien czas (1868 nr 97–249). W czerwcu 1869 podjął próbę wznowienia kolejnego czasopisma „Severnaja pčela”, najpierw jako półtygodnika (ukazało się 78 numerów), w r. 1870 już tylko tygodnika (nr 1–34). Kiedy i to przedsięwzięcie okazało się deficytowe, przyjął propozycję I. I. Uspienskiego, kupca zbożowego, a zarazem nowego właściciela „Syna otečestva”, i powrócił do redakcji tego czasopisma. Pracował tam jeszcze ponad siedem lat, bezskutecznie próbując mu przywrócić jego dawną świetność. Od lutego 1879 do maja 1881 redagował „Sovremennost”‘ (i dodatek do niej „Semejnoe čtenije”), jesienią 1881 – „Ulej”, a potem kontynuacje „Sovremennosti”: „Echo gazet” (1881) i „Echo” (1882–3). W poł. r. 1884 objął redakcję ilustrowanego miesięcznika „Rodina” (od nr 18), ale w maju r.n. wyrzucił go wydawca I. N. Ponomariew.
Po rozstaniu się z dziennikarstwem podjął S. próbę powrotu do pracy historyka, m.in. w „Istoričeskim vestniku” zamieścił artykuł Velikaja mysl’ Ekateriny II (1885 nr 7), jednak przede wszystkim spisywał wspomnienia oraz opracowywał słowniki językowe. Efektem pierwszej z tych pasji były liczne publikacje, wzbudzające czasem głosy polemiczne, m.in.: Moi vospominanija o K. Ušynskim („Narodnaja škola” 1885 nr 1), A. V. Družynin (iz vospominanii starago žurnalista) („Nabljudatel”‘ 1885 nr 4–5, polemikę z tym wspomnieniem opublikowała „Russkaja starina” 1887 nr 6), Zabytyj literator (iz vospominanij o V. D. Jakovleve) („Nabljudatel”‘ 1886 nr 4), Roman odnoj zabytoj romanistki („Istoričeskij vestnik” 1886 nr 8–9, ten artykuł o H. Gan , przyjaciółce Sękowskiego, wywołał reakcję E. Achmatowej, W. P. Żelichowskiej i N. A. Fadejewej, tamże nr 11), Odin iz zabytych žurnalistov (tamże 1886 nr 2, o S. Dudyszkinie, nr 3, o I. Gonczarowie), a przede wszystkim obszerne Vospominanija starogo literatora, obejmujące l. 1840–56, opublikowane w czterech częściach: Vstreči i znakomstva (tamże 1886 nr 10), Moje sotrudničestvo v žurnalach v 1844–1846 godach (tamże 1888 nr 10), Istorija „Spravočnogo enciklopedičeskago slovarja” 1845–1855 gg. (tamże 1890 nr 9), Istorija „Biblioteki dlja čtenija” 1848–1856 gg. (tamże 1891 nr 8–9). Prace lingwistyczne (słowniki, rozmówki, poradniki językowe) wydawał S. częściowo dzięki pomocy finansowej Komitetu Wojskowo-Naukowego rosyjskiego Sztabu Głównego i Wydz. Morskiego Min. Wojny. Największym powodzeniem cieszyły się: Russkij Meccofanti. Rukovodstvo kak naučitsja govorit na inostrannom jazykie w 2–3 nedeli. Sostavleno dlja jazykov francuzskogo, nemeckogo i anglijskogo (Pet. 1886, trzy kolejne wyd. rozeszły się w nakładzie ok. 80 tys. egzemplarzy), Perevodčik s russkago jazyka na tureckij (Pet. 1886), Naši sosedi. Spravočnaja knižka zaklučajuščaja podrobnyja svedenija o sosednich s nami gosudarstvach (Šveciji, Prussii, Avstro-Vengrii, Rumynii, Azjatskoj Turcii, Persii, Afganistane, Kitae i Korei) (Pet. 1887), Kavkazkij tolmač. Perevodčik z russkogo na glavnejšie kavkazkie jazyki (Pet. 1891), Russkij morskij perevodčik po vsech portach Azii na 25 jazykach. Vostočnyje jazyki (Pet. 1892), Russkij morskij perevodčik po vsiech portach Evropy i severnoj Afriki na 25 jazykach (Pet. 1893). Przydatność tych książek do nauki języków obcych była ograniczona, zawierały one głównie zwroty potoczne, czasem wręcz wulgaryzmy, niewątpliwie jednak świadczyły o talentach lingwistycznych S-ego. W r. 1891 obchodził S. jubileusz 50-lecia działalności literackiej. W l. dziewięćdziesiątych skompilował jeszcze słownik języka starosłowiańskiego Slovar’ drevnjago slavjanskago jazyka, sostavlennyj po Ostromirovu Evangeliju, Miklosiču, Vostokovu i Berednikovu (Pet. 1899). Nadal pracował zawodowo jako korektor wydawnictwa „Enciklopedičeskij slovar’ Brokhausa i Efrona”. Choć do końca życia pozostał katolikiem, a jego polskość była znana powszechnie współczesnym, nie utrzymywał kontaktów z Polonią petersburską. Zmarł w Petersburgu 20 (7 st.st.) X 1901.
S. był żonaty od r. 1848 i miał syna Alfreda, dziennikarza i bibliografa.
Fot. w B. Jag., sygn. IF 3146 (ze zbiorów A. H. Kirkora); – Estreicher w. XIX; Istorija dorevoljucionnoj Rossii v dnevnikach i vospominanijach 1857–1894, Moskva 1980–2 III cz. 2, 4; Istorija istoričeskoj nauki v SSSR. Dooktjabr’skij period. Bibliografija, Moskva 1965; Istorija russkoj literatury XIX veka. Bibliografičeskij ukazatel’, Red. K. D. Muratova, Moskva 1962; Kaufman I. M., Russkie biografičeskie i biobibliografičeskie slovari, Moskva 1955; Lisovskij N. M., Russkaja periodičeskaja pečat’ 1703–1900 gg., Petrograd 1915; – Ličnye archivnye fondy v gasudarstvennych chraniliščach SSSR. Ukazatel’, Moskva 1963 II; – Enc. Org.; Kijas A., Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, W.–P. 2000; Kononov A. N., Biobibliografičeskij slovar’ otečestvennych tjurkologov. Dooktjabr’skij period, Moskva 1989; Enciklopedičeskij slovar’, Pet 1900 XXXI; Ottův slovník naucný, Praha 1905 XXIII; – Masanov I. F., Slovar’ psevdonimov russkich pisatelej, učenych i obščestvennych dejatelej, Moskva 1956–60; – Baskakov N. A., Vvedenie v izučenie tjurskich jazykov, Moskva 1962; Grigorev V. V., Imperatorskij S. Peterburskij universitet v tečenie pervych pjatidesjati let ego suščestvovanija, Pet. 1870 s. LXXXI; Bazylow L., Polacy w Petersburgu, Wr. 1984; Kaverin V., Baron Brambeus. Istorija Osipa Senkovskogo, žurnalista, redaktora «Biblioteki dlja čtenija», Leningrad 1929; Pančenko N. T., „Biblioteka dlja čtenija”, w: Očerki po istorii russkoj žurnalistyki i kritiki, Leningrad 1965 II 183, 185; Voprosy izučenija russkoj literatury XI–XX w., Moskva–Leningrad 1958; Zajončkovskij P. A., Rossijskie samoderžavie v końce XIX stoletija (političeskaja reakcija 80-ch – načala 90-ch godov), Moskva 1970; Zotov V. R., Pjatidesatiletie literaturnoj dejatel’nosti A. V. Starčevskago, „Istoričeskij vestnik” 1891t. 46 (fot.); [Zotov V. R.] Staryj bibliograf, Naši enciklopedičeskie slovari, „Istoričeskij vestnik” 1888 t. 32 s. 443–4; – I. S. Nikitin. Stati i materialy o žizni i tvorčestve, Red. V. A. Tonkova, Voronež 1952; Lebedev V., Neizdannye materialy, prinadležaščie I. S. Nikitinu, Voronež 1952; Pis’ma k A. V. Družyninu, Red. P. S. Popova, Moskva 1948; Voprosy izučenija russkoj literatury XI–XX v.v., Moskva–Leningrad 1958; – „Nabljudatel” 1884 nr 7, 8 (listy I. Nikitina do S-ego); „Novosti” 1884 nr 347 (listy N. S. Kochanowskiej do S-ego); „Ogni” Pet. 1916 kn. 1 (listy I. A. Gonczarowa do S-ego); – Wspomnienia pośmiertne z r. 1902: „Istoričeskij vestnik” R. 23 nr 11 s. 809–10; „ŽMNP” nr 1 s. 54–6 (V. Rudakov); – Centralnyj gosudarstvennyj archiv literatury i iskusstva w Moskwie: F. 1157, 9 ed. chr. F. 1157, 9 ed. chr. (niewykorzystane); Institut russkoj literatury (Puškinskij dom) w Pet.: F. 583, 869 ed. chr. (niewykorzystane).
Artur Kijas