Małecki Aleksander, pierwotne nazwisko Rubinstein, pseud. am, Ksiądz, Mikisch, Rabin (1879–1940?), działacz polskiego ruchu robotniczego, radziecki działacz państwowy, publicysta i pedagog. Ur. 6 IV w okolicach Częstochowy, był synem kierownika tartaku Maurycego Rubinsteina. Ukończył szkołę realną i gimnazjum najprawdopodobniej w Krakowie. W r. 1904 związał się z Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Działał w Łodzi w l. 1904–5, następnie w Warszawie. W okresie rewolucji 1905–7 stał się jednym z czołowych działaczy SDKPiL. W końcu 1905 r. został członkiem Komitetu Warszawskiego tej partii. W listopadzie 1905 brał udział w jej konferencji krajowej w Warszawie (jego pióra była uchwała konferencji w sprawie związków zawodowych). Od stycznia do czerwca 1906 wchodził w skład Centralnej Komisji Socjaldemokratycznych Związków Zawodowych. Na V Zjeździe SDKPiL (Zakopane 18–24 VI 1906), w którym uczestniczył jako delegat dzielnicy Wola w Warszawie, wybrano go do Zarządu Głównego (ZG) SDKPiL. Na Zjeździe tym referował sprawy związków zawodowych, występował też kilkakrotnie w dyskusji we wszystkich kluczowych sprawach, będących przedmiotem obrad. Od końca grudnia 1906 do lipca 1907 był skarbnikiem ZG SDKPiL. Z mandatem łódzkiej organizacji SDKPiL uczestniczył 13 V – 1 VI 1907 w V (londyńskim) Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), występując w dyskusji nad sprawozdaniem Komitetu Centralnego (KC) SDPRR. Wchodził w skład komisji zjazdowej dla opracowania uchwały w sprawie frakcji socjaldemokratycznej w Dumie, przemawiał też w tej sprawie na plenum Zjazdu.

 

M. był jednym z reprezentantów SDKPiL na kongresie II Międzynarodówki w Stuttgarcie (18–24 VIII 1907). Dn. 24 X 1907 został w Warszawie aresztowany; na początku 1908 uzyskał prawo wyjazdu za granicę. 1 III 1908 był już w Berlinie, gdzie przebywał co najmniej do marca 1909. Zarówno wówczas (1908), jak i później (1910) na łamach organu SDKPiL „Czerwony Sztandar” występował z artykułami w sprawie związków zawodowych. Wchodził wtedy w skład redakcji organu teoretycznego SDKPiL „Przegląd Socjaldemokratyczny”. Zamieszczony tu jego artykuł Kilka uwag w sprawie rozwoju naszej partii (wrzesień 1908 nr 7 s. 640–9) stanowi jedną z nielicznych w SDKPiL prób teoretycznego ujęcia problemów pracy partyjnej. Ważnym jego publicznym wystąpieniem była przeprowadzona na łamach organu teoretycznego niemieckiej socjaldemokracji „Die Neue Zeit” (17 VII 1908 nr 42 s. 551–7) polemika z oceną rewolucji 1905–7 r. przedstawioną przez mienszewika Fiodora Dana. Na VI Zjeździe SDKPiL (obradującym w Pradze czeskiej 5–13 XII 1908) z ramienia ZG wygłosił referat sprawozdawczy; był również referentem w sprawach związków zawodowych, jak też dyskutantem w czasie obrad nad sytuacją polityczną w Król. Pol. i w Rosji, nad działalnością frakcji socjaldemokratycznej w Dumie, w kwestii autonomii Król. Pol. oraz stosunku do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS)-Lewicy i PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Zjazd wybrał go na zastępcę członka ZG, lecz M. wyboru nie przyjął; począwszy od r. 1909 nie brał udziału w kierowniczej pracy organizacyjnej. W t. r. ukończył Akademię Handlową w Lipsku i przeniósł się do Paryża. Tu występował kilkakrotnie z odczytami dla środowiska emigrantów politycznych (m. in. 23 IV 1910 miał odczyt o książce S. Brzozowskiego „Legenda Młodej Polski”). Nadal współpracował z „Przeglądem Socjaldemokratycznym” jako recenzent prac filozoficznych i ekonomicznych. W związku z toczonymi wówczas w międzynarodowym ruchu socjalistycznym dyskusjami o partyjnym charakterze filozofii M. zbliżył się pod tym względem do stanowiska W. Lenina i opowiedział się za uznaniem partyjnego charakteru filozofii. Spotkało się to z krytyką ze strony przywódców SDKPiL, przede wszystkim Leona Jogichesa (Jana Tyszki) i Róży Luksemburg, która starała się (bezskutecznie) nakłonić Karola Kautskiego do polemiki z M-m.

 

M. należał do czołowych działaczy opozycji wobec metod kierowania partią przez Tyszkę. Wyrazem tego był m. in. memoriał opracowany w październiku 1909 przez niego, wraz z Jakubem Haneckim i Wincentym Raabem, krytykujący metody pracy organizacyjnej ZG SDKPiL. Swe opozycyjne stanowisko zaznaczył M. również w kwestii związków zawodowych, przesyłając na konferencję krajową SDKPiL w sierpniu 1910 wniosek stwierdzający nierealność postulatu legalizacji związków zawodowych. Po rozłamie w SDKPiL w r. 1911 został jednym z przywódców opozycyjnej wobec ZG frakcji «rozłamowców». Po utworzeniu w marcu 1914 jej kierownictwa – Zarządu Krajowego (ZK) SDKPiL – został jego członkiem. Wchodził do komitetu redakcyjnego wydawanej przez «rozłamowców» „Gazety Robotniczej”. Był też w r. 1912 współpracownikiem legalnego pisma bolszewickiego „Prosveščenie” wychodzącego w Petersburgu. Z ramienia frakcji «rozłamowców» uczestniczył w bazylejskim kongresie II Międzynarodówki (24–25 XI 1912). O udział M-ego w obradach tego kongresu zabiegał W. Lenin. W lecie t. r. M. przetłumaczył na prośbę Lenina jego artykuł dla socjaldemokratycznej „Bremer Bürger-Zeitung” polemizujący z ZG SDKPiL pt. „Róża Luksemburg i polski «Partei-Vorstand» śladami Martowa” (ogłoszony dopiero w r. 1964). W lipcu 1914 reprezentował ZK SDKPiL na naradzie przedstawicieli SDPRR w Brukseli. Zajął wówczas stanowisko opozycyjne wobec Lenina. Lata wojny światowej spędził w Paryżu. Z momentem wybuchu wojny opowiedział się jako zwolennik udziału w niej socjaldemokratów po stronie Ententy, uważając, że prowadzi ona wojnę obronną. To odosobnione w nastawionej antywojennie SDKPiL stanowisko spotkało się z krytyką jego współtowarzyszy i było źródłem jego późniejszego upadku w hierarchii partyjnej. Powrócił do kraju w r. 1919, lecz zachorował i wyjechał w r. 1920 do Berlina, gdzie był tłumaczem przy berlińskim ośrodku KC Komunistycznej Partii Robotniczej Polski.

 

W r. 1921 przyjechał do Rosji radzieckiej. Został członkiem Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (WKP) ze stażem zaliczanym od r. 1904; w r. 1936 w okresie czystek partyjnych, z uwagi na stanowisko zajęte w latach wojny, staż w WKP uznano mu dopiero od r. 1920. Jego pierwszym zajęciem była praca tłumacza (przy grupie obserwatorów zagranicznych) na procesie socjalistów-rewolucjonistów w Moskwie latem 1921. W październiku 1921 rozpoczął pracę w Komisariacie Ludowym Spraw Zagranicznych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej jako kierownik Biura Informacyjnego i redaktor pisma „Vestnik Narodnogo Kommisariata Innostrannych Del”. We wrześniu 1922 przeszedł do pracy w Międzynarodówce Komunistycznej (MK), był do czerwca 1925 sekretarzem redakcji jej organu „Kommunističeskij Internacional”. Od czerwca 1925 kierował Biurem Ekonomicznym Wydziału Zagranicznego Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej Związku Radzieckiego. Obok innych zajęć wykładał od r. 1926 historię partii w Komunistycznym Uniwersytecie Mniejszości Narodowościowych Zachodu oraz program i taktykę MK w Komunistycznym Uniwersytecie Pracujących Wschodu. W r. 1930 przeszedł całkowicie do pracy pedagogicznej. W Międzynarodowej Szkole Leninowskiej, Instytucie Ekonomicznym im. Rykowa, Instytucie Lotniczym, Konserwatorium Moskiewskim, Instytucie do Spraw Sanitarnych i Higieny, w Akademii Pedagogicznej wykładał materializm dialektyczny i historyczny oraz historię MK. W r. 1931 wchodził w skład redakcji wydawanego w Moskwie polskiego pisma „Bezbożnik Wojujący”. Na I Zjeździe polskich pisarzy proletariackich w Mińsku w r. 1931 wygłosił referat (19 VIII) w sprawie krytycznych wydań spuścizny polskiej literatury burżuazyjnej i szlacheckiej. W l. 1929–32 był członkiem zarządu Centralnej Sekcji Polskiej Wszechzwiązkowego Zjednoczenia Pisarzy Proletariackich i członkiem kolegium redakcyjnego wydawanego w języku polskim organu Sekcji „Kultura Mas”.

 

W objętościowo niewielkim dorobku pisarskim M-ego na wymienienie zasługuje jego rozprawa o G. Sorelu („Kommunističeskij Internacional” 1923 nr 24–5 łam 6635–80 i 6999–7027), wstęp do jednego z rosyjskich wydań „Przedwiośnia” Żeromskiego (Moskwa 1925), artykuł Czym powinien był dla nas Pan Tadeusz („Trybuna Radziecka” 1934 nr 289–90). Pod redakcją M-ego ukazał się wydany po polsku zbiór artykułów J. Stalina „O Leninie i leninizmie” (Moskwa 1925). Ważna rozprawa M-ego o Róży Luksemburg i Tyszce (W dziesiątą rocznicę, „Z Pola Walki”, Moskwa 1929 nr 7–8 s. 5–32) została w sierpniu 1932, pod wpływem niedawnego (1931) potępienia przez Stalina poglądów Róży Luksemburg, uznana przez kolegium redakcyjne wydawnictw polskich Instytutu Marksa-Engelsa-Lenina przy KCWKP za «antyleninowską» i «luksemburgistowską» (uchwała w sprawie pisma „Z Pola Walki). W r. 1936 M. zachorował i przeszedł do pracy w Bibliotece im. Lenina jako konsultant naukowy oddziału bibliografii. Dn. 28 II 1938 został wykluczony z WKP, a następnie aresztowany; wg dostępnych danych jego śmierć nastąpiła 28 II 1940. Pośmiertnie 15 V 1956 został zrehabilitowany.

 

Pierwszą żoną M-ego była siostra znanego działacza SDKPiL Wincentego Raabe, Eleonora, z którą rozszedł się w r. 1920. Po raz drugi ożenił się w Związku Radzieckim w r. 1922 z Marią Kurojedową (ur. 1901), z którą miał syna Władymira (ur. 1923) mieszkającego w Moskwie.

 

 

 

Fot. w Centr. Arch. KC PZPR; – Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; – Ermolaeva R. A., Manusevič A. Ja., Lenin i pol’skoe rabočee dviženie, Moskva 1971; Kochański A., Działalność ZG SDKPiL 1907–1910, „Z Pola Walki” 1971 nr 3; tenże, SDKPiL 1907–1910, W. 1971; Lenin W. I., Dzieła, W. 1957 XVIII 272–3, 488, 491; tenże, Polnoe sobranie sočinenij, Moskva 1961–5 XXV 428, XLVIII 92, 111, LIV 362, 682–3; Orzechowski I., Kochański A., Zarys dziejów ruchu zawodowego w Królestwie Polskim, W. 1964; Sierocka K., Polonia radziecka 1917–1939, W. 1968; – Luksemburg R., Listy do Leona Jogichesa-Tyszki, W. 1971 III; Pestkowski S., Wspomnienia rewolucjonisty, Ł. 1961 s. 27, 39, 100, 167; Sprawozdanie z VI Zjazdu SDKPiL, Kr. 1910; – „Czerwony Sztandar” 1908 nr 160 s. 1–2, 1910 nr 177 s. 2–3, 1913 nr 190 s. 4, 5; „Robotnik” [PPS-Lewicy] 1908 nr 215 s. 3; – Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa 11636 (A. M.), 9/I/13–20 (zapisy wystąpień M-ego na Zjeździe i konferencjach SDKPiL), 9/II (liczne fotokopie listów M-a); Centr. Gosud. Arch. Oktjabr’skoj Revolucii SSSR: Departament Policji 1907 nr 26.