Szembek Aleksander Maria (1886–1928), działacz społeczny i gospodarczy, dyplomata.
Ur. 12 I w Siemianicach (pow. ostrzeszowski), był wnukiem Jana Aleksandra Fredry (zob.), synem Piotra (1843–1896, zob.) i Marii z Fredrów (zob. Szembekowa Maria). Miał siostry Jadwigę (zob. Szeptycka Jadwiga) i Zofię (zob. Szembek Zofia Teodora Maria, w zgromadzeniu Maria Krysta), bratankiem Stanisława Feliksa Szembeka (zob.) i siostrzeńcem Andrzeja Maksymiliana Marii Fredry (zob.).
Nauki początkowe pobierał S. w domu rodzinnym pod kierunkiem matki. W l. 1901–5 uczył się w Królewskim Katolickim Gimnazjum Męskim w Ostrowie (Wpol.), gdzie był członkiem tajnego Tow. Tomasza Zana. W pałacu w Siemianicach prowadził w l. gimnazjalnych razem z siostrą Zofią tajne nauczanie języka polskiego oraz literatury i historii Polski. Oskarżony jesienią 1904 o nielegalną działalność, nie został dopuszczony do matury. Po umorzeniu sprawy zdał egzamin dojrzałości jesienią 1905 przed szesnastoosobową komisją szkolną i otrzymał świadectwo z adnotacją o «niedojrzałości politycznej». Podjął studia na uniw. w Lipsku (był tam w r. 1907 członkiem polskiego stow. naukowego «Unitas»), po czym studiował kolejno w Szkole Nauk Politycznych w Paryżu oraz Szkole Nauk Społecznych i Politycznych w Louvain, gdzie uzyskał doktorat praw z zakresu ekonomii na podstawie dysertacji Les associations économiques des paysans polonais sous la domination prussienne (Lille–Paris–Louvain 1909; wyd. osobne Paryż 1911, z przedmową Louis de Vogué, wiceprezydenta Zjednoczenia Syndykatów Rolniczych we Francji).
Ok. r. 1910 wrócił S. do kraju i objął w zarząd siemianicki majątek, obejmujący m.in. Józefówkę, Mariankę Siemiańską, Raków i Wesołą, w którym prowadził gorzelnię, tartak parowy, młyn wodny, owczarnię i hodowlę bydła holenderskiego. Razem z matką kontynuował rozpoczęte pod koniec XIX w. prace melioracyjne, zwłaszcza w Rakowie, i wprowadzał nowoczesne metody gospodarowania. Dbał też o rozwój rodzinnej biblioteki i archiwum. Prawdopodobnie był członkiem oddz. kępińsko-ostrzeszowskiego Centralnego Tow. Gospodarczego w Poznaniu. Jako zwolennik teorii ekonomicznej Karola Libelta, opowiadał się za utworzeniem rolniczych spółek konsolidacyjnych w miejsce majątków dominialnych i w r. 1913 wygłosił w Poznaniu w lokalu Centralnego Tow. Gospodarczego referat Stowarzyszenia rolnicze mieszane złożone z właścicieli ziemskich i robotników („Roczn. Centr. Tow. Gosp.” 1913 s. 11–13). W r. 1914 został członkiem zarządu poznańskiej firmy «H. Cegielski. Towarzystwo Akcyjne», a od r.n. wchodził w skład pierwszego zarządu «Spółki dla popierania przemysłu w Poznaniu». W okresie pierwszej wojny światowej organizował w Poznańskiem pomoc dla jeńców francuskich; był nazywany przyjacielem Francuzów. Na ręce francuskiego ambasadora w Piotrogrodzie Josepha Noulensa składał materiały w sprawach polskości Śląska oraz przyszłej granicy polsko-niemieckiej.
Po zakończeniu wojny był S. jednym z delegatów pow. kępińskiego do Polskiego Sejmu Dzielnicowego obradującego 3–5 XII 1918 w Poznaniu. Zaangażował się w powołanie tamże uniwersytetu i na posiedzeniu komisji uniwersyteckiej złożył 10 XII t.r. memoriał w sprawie utworzenia Wydz. Ekonomiczno-Społecznego. W dworze w Siemianicach zorganizował skład broni, a po przyjeździe do Poznania Ignacego Paderewskiego uczestniczył 26 XII w spotkaniu z nim w tamtejszym Bazarze. W trakcie powstania wielkopolskiego na sejmiku powiatowym w Kępnie złożył 11 I 1919 oświadczenie o nieuznawaniu rządu pruskiego. Ponieważ powstania nie udało się rozszerzyć na Kępno i okolice, przybył do Poznania, gdzie został mianowany kierownikiem decernatu rolnictwa w Komisariacie Naczelnej Rady Ludowej. Przyczynił się do utworzenia 6 II t.r. Narodowego Stronnictwa Ludowego. Jako przedstawiciel PCK udał się do Paryża, gdzie 22 II przyjął od przedstawicieli Amerykańskiego Czerwonego Krzyża pierwszy kontyngent pomocy charytatywnej dla Polski. W poznańskim Bazarze wydał 4 III uroczyste śniadanie dla wizytujących Polskę członków Komisji Międzysojuszniczej pod przewodnictwem Noulensa.
W imieniu Naczelnej Rady Ludowej opowiadał się S. za likwidacją powstałego w kwietniu 1919 Związku Zawodowego Robotników Rolnych RP. W „Dzienniku Poznańskim” (1919 nr 108) opublikował artykuł W sprawie reformy rolnej, postulując rozpatrywanie reformy agrarnej z uwzględnieniem rozwoju przemysłu. Był współorganizatorem, a potem członkiem władz, powołanego 10 IV t.r. w Poznaniu Związku Zawodowego Producentów Rolnych, przekształconego następnie w Zjednoczenie Producentów Rolnych. Od czerwca 1919 do grudnia 1920 pełnił jako pierwszy Polak funkcję komisarycznego prezydenta Wielkopolskiej Izby Rolniczej w Poznaniu, a od grudnia 1920 członka jej Nadzwycz. Rady. Był też członkiem komisji przygotowującej od 17 IV 1919 do 30 VII 1920 podstawy działania Wyższej Szkoły Rolniczej przy Wszechnicy Piastowskiej (od 10 IV 1920 Uniw. Pozn.). Wspierał finansowo Kuratorium opieki nad młodzieżą akademicką Uniw. Pozn. Równocześnie jako pełnomocnik rządu RP wchodził w skład komisji gen. Charlesa Duponta ds. wytyczenia granicy polsko-niemieckiej zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego; 6 VI 1921 podpisał w Poznaniu w imieniu Polski układ w sprawie korzystania z dworca w Gardei na linii kolejowej Grudziądz–Kwidzyń. Od 3 V t.r. był członkiem loży masońskiej «Cosmos».
Dn. 1 III 1920 został S. tymczasowym sekretarzem Poselstwa I kl. RP w Paryżu w charakterze radcy, a po mianowaniu 19 I 1924 dotychczasowego posła Maurycego Zamoyskiego ministrem spraw zagranicznych objął jako chargé d’affaires ad interim kierownictwo tej placówki. Gdy 22 III t.r. nowym posłem w Paryżu został Alfred Chłapowski, S. pod koniec marca został odwołany z Paryża i mianowany 15 V naczelnikiem jednego z Wydziałów (D III) w centrali MSZ w Warszawie. Jednak już 20 VIII wrócił do Paryża jako chargé d’affaires, z tytułem radcy. W zastępstwie przebywającego w Warszawie Chłapowskiego prowadził od października rozmowy z władzami francuskimi o podniesieniu przedstawicielstw dyplomatycznych obu krajów do rangi ambasad, które zakończyły się sukcesem.
Po przewrocie majowym S. został 30 VI 1926 odwołany do Warszawy. Wrócił wtedy do Siemianic, gdzie zajął się m.in. pracą na rzecz poprawy warunków życia tamtejszych chłopów. Był współwłaścicielem Polskiej Fabryki Wyrobów Papierowych «POL» w Poznaniu, należał do Tow. Gimnastycznego «Sokół» i Wielkopolskiego Tow. Tatrzańskiego oraz był członkiem honorowym założonej 2 I 1922 w Poznaniu Polskiej Korporacji Akademickiej «Silesia». Ok. r. 1927 przebywał przez pewien czas w Davos, gdzie leczyła się jego żona. Na zaproszenie ambasadora Chłapowskiego przybył na początku r. 1928 do Paryża, by w Stow. Polsko-Francuskim wygłosić odczyt o polskiej gospodarce. Odczytu nie zdążył wygłosić. Zmarł nagle 2 II 1928 w Paryżu, został pochowany w krypcie rodzinnej kościoła w Siemianicach. Stow. Polsko-Francuskie opublikowało jego niewygłoszony referat pt. Les forces productives de la Pologne (Paris 1928). Był odznaczony francuską Komandorią Legii Honorowej oraz Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Na mocy zapisu testamentowego majątek Siemianice został przekazany jego matce.
S. był żonaty (ślub 27 VI 1916 w Krakowie) z Jadwigą Marią z Sapiehów (1886–1973), córką Leona Pawła Adama, skarbnika generalnego powstałego w r. 1919 Komitetu Obrony Górnego Śląska w Poznaniu, i Teresy Elżbiety Marii z Sanguszków. Po śmierci męża żona S-a osiadła w Krakowie, gdzie została wiceprezeską Katolickiego Stow. Kobiet oraz przewodniczącą Tow. «Ratujmy matki i niemowlęta»; przyczyniła się do utworzenia w styczniu 1931 przytułku przy ul. Królowej Jadwigi 103. Po drugiej wojnie światowej mieszkała we Włoszech, w Meranie, a potem w Rzymie, gdzie pomagała siostrom zmartwychwstankom przyjmować pielgrzymów. Małżeństwo S-a było bezdzietne.
Mieszkańcy Rakowa ufundowali 27 V 2001 tablicę pamiątkową poświęconą S-owi i jego matce, a Wielkopolska Izba Przemysłowa ustanowiła w r. 2009 Medal «Zasłużony dla Rolnictwa im. Dr. Aleksandra hr. Szembeka». Imię S-a nadano Liceum Rolniczemu w Jakubowicach koło Oławy.
Enc. powstań śląskich (Delegacja pol. na konferencję pokojową); Hass, Wolnomularze; Oracki T., Wielkopolanie i Pomorzanie w Towarzystwie Tatrzańskim w latach 1874–1920, Gd. 2010; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., II; – Downar-Zapolska A., Poglądy ziemiaństwa polskiego Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Pomorza Gdańskiego na prace w rolnictwie w latach 1871–1914, P. 1990 s. 54–5; Dzieje Krakowa, Red. J. Bieniarzówna, J. M. Małecki, Kr. 1997 IV (dot. żony S-a); Ergetowski R., Studenckie organizacje w uniwersytecie lipskim w latach 1872–1919, Wr.–Ł. 1982 s. 196; Fiedler L. K., Przemysł wielkopolski, P. 1923 s. 93; Grot Z., 100 lat zakładów H. Cegielski 1846–1946, P. 1946 s. 120; Grzesiak P., Hrabia Aleksander Szembek z Siemianic – delegat na Polski Sejm Dzielnicowy z powiatu kępińskiego, „Przegl. Wpol.” R. 20: 2006 z. 3 s. 109–11 (fot.); Halczak B., Towarzystwo Tomasza Zana w latach 1899–1914, Zielona Góra 1996 s. 486; Krasuski J., Stosunki polsko-niemieckie 1919–1932, P. 1975; Kwilecki A., Szembekowie herbu Szembek, w: Ziemiaństwo wielkopolskie w kręgu arystokracji, Red. tenże, P. 2004 (fot.); Łaptos J., Dyplomaci II RP w świetle raportów Quai d’Orsay, W. 1993 s. 129; Łoś P. S., Szkic do portretów ziemian polskich XX wieku, W. 2005; Okoniewska B., Polscy ziemianie i chłopi Wielkopolski i Pomorza w latach II Rzeczypospolitej. Ich aktywność gospodarcza i polityczna, Gd. 1991; Pietrzak J., Fredrowska krew w Wielkopolsce, „Kierunki” 1974 nr 30 (fot.); Rogala W., Organizacje społeczne i gospodarcze wsi wielkopolskiej terenem walk klasowych w latach 1919–1923, „Studia i Mater. do Dziej. Wpol.” T. 1: 1956 z. 2 s. 19; Skałkowski A. M., Bazar poznański. Zarys stuletnich dziejów 1838–1938, P. 1938; Szulc-Golska B., Wielkopolskie biblioteki prywatne, P. 1929 s. 33; Wołos M., Alfred Chłapowski (1874–1940). Biografia ambasadora Polski we Francji, W. 1999; tenże, Francja – ZSRR. Stosunki polityczne w latach 1924–1932, Tor. 2004; – Bniński W. H., Fragmenty wspomnień z lat 1945–1948, „Zesz. Hist. WIN-u” R. 6: 1997 nr 10 s. 167–8 (fot.); Jackowski G. T., W walce o polskość, Kr. 1972 s. 36, 285; Pietrzak J., Poradzewska-Pietrzak J., Lista absolwentów z lat 1849–1969, w: Wielkopolska szkoła edukacji narodowej. Studia i wspomnienia z dziejów gimnazjum męskiego (Obecnie I Liceum Ogólnokształcącego) w Ostrowie Wielkopolskim w 125-lecie jego założenia 1845–1970, Wr. 1970 s. 195; Spółka dla popierania przemysłu w Poznaniu. Referat dr. Józefa Englicha wygłoszony na pierwszym posiedzeniu Rady Nadzorczej w dniu 2 września 1915, P. 1919 s. 23; 1861–1911. Księga jubileuszowa wydana w 50-tą rocznicę założenia Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Wielkim Księstwie Poznańskim, P. 1911 s. 309; Uniw. Pozn. Księga pamiątkowa; Wysocka B., Komisja Międzysojusznicza pod kierunkiem Josepha Noulens w Poznaniu w marcu 1919. Fragmenty „Dzienników” Janiny Żółtowskiej, „Kron. M. Poznania” R. 66: 1998 nr 4 s. 69, 74, 78; Źródła do dziejów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Organizacja i rozwój uczelni od listopada 1918 roku do inauguracji w maju 1919 roku, Oprac. M. Banasiewicz, A. Czubiński, P. 1973 I; – „Dzien. Urzęd. MSZ” 1920 nr 1 s. 33, 1923 nr 8 s. 174, nr 12 s. 246, 1926 nr 5 s. 62; „Tyg. Powsz.” 1974 nr 13 (nekrolog żony S-a); „Wielkopolanin Ilustr.” 1925 nr 27; – Nekrologi z r. 1928: „Dzien. Pozn.” nr 31, „Kur. Pozn.” nr 58, 62, 64, 68; – AAN: Ambasada w Paryżu, sygn. 111; B. Ossol.: sygn. 14473/II (Z dziejów Siemianic. Wspomnienia o rodzinie Szembeków, Fredrów i Szeptyckich, fot.); CAW: E. Piechocki, MN z 27 VI 1938 (fot.), NAC, sygn. 1–K–1983, 1–D–5; MSZ w W.: sygn. 3677.
Przemysław Marcin Żukowski