Stpiczyński Aleksander pseud.: Klara, Wilski, Jerzy Wilski, Aleksander Starzyński, Feliks Cieszkowski, Jan Nowak, Arnold von Lückner, André Luckner, Jacques Fourdan, Jan Górski, Janusz Zalewski (1898–1987), major Wojska Polskiego i Armii Krajowej, emisariusz rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Paryżu, cichociemny.
Ur. 7 IV we Włocławku, był synem Bolesława (zm. 1938), włocławskiego sędziego, i Antoniny Marii z Górskich.
S. ukończył Szkołę Handlową we Włocławku, a następnie od r. 1913 uczył się w Polskiej Centralnej Szkole Komitetu Obywatelskiego w Mohylowie, gdzie w maju 1917 zdał maturę. T.r. wstąpił do armii rosyjskiej, a pod koniec roku przeszedł do 1. Pułku Ułanów Krechowieckich w I Korpusie Polskim gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. Po rozwiązaniu Korpusu w maju 1918 wrócił 5 VII t.r. do rodziców, mieszkających wówczas w Warszawie. Dn. 4 XI wstąpił jako ochotnik w stopniu szeregowego do WP i rozpoczął służbę w szwadronie zapasowym 4. p. ułanów. W czasie walk polsko-ukraińskich, od stycznia do przełomu maja i czerwca 1919, dowodził plutonem wydzielonym ze szwadronu do obrony Lwowa. Potem uczył się w Oficerskiej Szkole Piechoty w Warszawie; po jej ukończeniu we wrześniu t.r. został mianowany podporucznikiem i przydzielony do 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich, w którym pełnił funkcję dowódcy plutonu i szwadronu. W r. 1920 awansował do stopnia porucznika. Urlopowany z wojska, wstąpił t.r. na Wydz. Architektury Politechn. Warsz.; studia przerwał po zdaniu tzw. egzaminu półdyplomowego. W r. 1924 ukończył kurs dowódców szwadronów w Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu, a w r. 1926 sześciomiesięczny kurs łączności w Zegrzu. Dn. 1 I 1928 awansował do stopnia rotmistrza. Od września do listopada 1934 uczęszczał na kurs radiowo-szyfrowy przy Oddz. II Sztabu Głównego WP (wywiad i kontrwywiad). Następnie do marca 1935 uczestniczył w kursie informacyjnym, po czym został oddelegowany do Oddz. II Sztabu Głównego i przydzielony do Wydz. «Wschód». W maju 1939 został na krótko kierownikiem Placówki Oddz. II Sztabu Głównego w Bratysławie. Od czerwca do sierpnia t.r. przebywał na kursie unifikacyjnym dla kapitanów w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie.
Pod koniec sierpnia 1939 został S. mianowany delegatem Sztabu Głównego WP przy mającym się formować Korpusie Czeskim w Polsce. Dn. 31 VIII t.r. przybył z gen. L. Prchalą do Brześcia nad Bugiem, ale 1 IX wrócił do Warszawy. Dn. 5 IX ewakuował się z Oddz. II Sztabu Naczelnego Wodza (NW) na południowy wschód; 18 IX przekroczył w Kutach granicę rumuńską. Przez Jugosławię i Włochy przybył 22 I 1940 do Paryża (koszary Bessières) i wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych (PSZ) we Francji. W lutym t.r. przydzielono go do obozu w Luçon i Vale André, a 13 IV oddano do dyspozycji Biura Personalnego Sztabu NW PSZ. Skierowany 19 IV do Komendy Głównej (KG) ZWZ w Angers, został 21 IV zaprzysiężony na rotę ZWZ, a następnie wyznaczony na emisariusza Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego do kraju z materiałami dla komendanta Okupacji Niemieckiej ZWZ gen. Stefana Roweckiego (pseud. Rakoń, Grot). Zawierały one zaszyfrowaną „Instrukcję Nr 4 dla Obywatela Rakonia” komendanta głównego ZWZ od gen. Kazimierza Sosnkowskiego z 11 V, wraz z załącznikami (m.in.: „Zasady organizacji pracy w Kraju”, „Wytyczne współpracy Del. Rządu ze stronnictwami politycznymi”). Dn. 19 V wyruszył koleją z Angers do Paryża, następnie przez Jugosławię dotarł do Budapesztu, skąd z przewodnikiem przybył do Koszyc. Używał wtedy dokumentów na nazwisko Jan Nowak. Dn. 31 V dotarł do Krakowa, a 1 VI do Warszawy, gdzie zameldował się u Roweckiego, przekazał dokumenty i szyfr opanowany pamięciowo, a także poinformował o sytuacji w Obszarze Nr 3 Lwów oraz o zakopanej broni w rejonie Warszawy i Garwolina. Po wykonaniu zadania pozostawał w dyspozycji Roweckiego. W lipcu był kurierem Komendy Głównej ZWZ do Budapesztu.
Po powrocie do Warszawy został S. przydzielony do Wydz. Wywiadu Ofensywnego Oddz. II KG ZWZ. Organizował tam sieć wywiadowczą «Wschód» (następnie referat wschodni, krypt. WW–72) i do lipca 1941 sprawował jej kierownictwo. Sieć obejmowała Litwę i Wileńszczyznę oraz Łotwę i Białoruś aż po Smoleńsk. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, w celu prowadzenia rozpoznania zaplecza frontu wschodniego oraz przegrupowań na nim Werhmachtu, organizował S. Ośrodek OII w Wilnie i kierował nim z Warszawy do kwietnia 1942. Pod koniec t.r. został przydzielony do podporządkowanej bezpośrednio szefowi Oddz. II KG AK, ppłk. Marianowi Drobikowi (pseud. Dzięcioł), a kierowanej przez por. inż. Kazimierza Leskiego (pseud. Bradl) komórki przerzutowo-wywiadowczej na Zachód (krypt. 666). Równocześnie współpracował z Działem Łączności Zagranicznej Oddz. V KG AK przy organizacji tras przerzutowych przez Niemcy, Francję i Hiszpanię. Pierwszym jego zadaniem było wspólne z Leskim zmontowanie przejścia przez Pireneje do Hiszpanii. Dn. 26 XII 1942, będąc jednocześnie kurierem Komendanta Głównego AK gen. Roweckiego do Naczelnego Wodza gen. Sikorskiego w Londynie, wyruszył z Warszawy jako urlopowany z frontu wschodniego płk baron Arnold von Lückner. Bez przeszkód dotarł do Wiednia, Monachium i Strasburga oraz granicy niemiecko-francuskiej w Elfringen. Wobec braku przepustki granicznej skierowano go do komendy alzackiego okręgu wojskowego w Strasburgu, gdzie został przyjęty przed feldmarszałka W. Lista i odesłany jego służbowym samochodem na dworzec. Po przybyciu do Paryża spotkał się z przybyłym z Warszawy Leskim (występującym dotąd jako gen. wojsk technicznych von Hallmann) i razem z nim przekroczył nielegalnie linię demarkacyjną do nieokupowanej części Francji; następnie przez Bordeaux i Mont-de-Marsan przybyli obaj do Pau w strefie przygranicznej z Hiszpanią. Po nieudanej próbie przejścia granicy przez Pireneje wrócili tą samą trasą do Paryża.
W lutym 1943, korzystając z pomocy francuskiego Ruchu Oporu, ponownie wyruszył S. w kierunku granicy hiszpańskiej. Występował wtedy jako André Luckner. Część drogi odbył ukryty w tendrze lokomotywy pociągu premiera rządu Vichy, P. Lavala. W nocy 6 II t.r. w strefie przygranicznej w Amélie-les-Bains został aresztowany przez Niemców i odstawiony do strażnicy granicznej w Arles, a następnie osadzony w cytadeli w Perpignan, gdzie był wielokrotnie przesłuchiwany. Dn. 17 II przewieziono go wraz z innymi więźniami do Paryża, a stamtąd do obozu w Compiègne. Po kilkakrotnych próbach ucieczki, m.in. podkopem, został wysłany 26 IV do obozu koncentracyjnego w głąb Niemiec. W czasie transportu polskich więźniów wyskoczył z pociągu w okolicach Metzu, doznając ciężkiego uszkodzenia kolana. Aresztowany w Falkenbergu, został przewieziony do szpitala więziennego w Metzu, gdzie 11 V był operowany. Dn. 22 VII uciekł ze szpitala i ukrywał się w Metzu dzięki pomocy miejscowych Polaków: Stefana Sikorskiego i rodziny Wiktorii Glinowej. Nawiązał łączność konspiracyjną z Paryżem, a pod koniec września przyjechał do miejscowości przygranicznej Moyeuvre-Grande, gdzie znalazł opiekę u Michaliny Jastrzębskiej, kierującej konspiracyjnym ośrodkiem harcerskim. Po przekroczeniu granicy niemiecko-francuskiej spotkał się z ppor. Andrzejem Kopyto (pseud. Andrzej), zastępcą kierownika paryskiej placówki łączności (krypt. Janka). Przybrał wówczas nowe nazwisko: Jacques Fourdan. Dn. 17 X odleciał z konspiracyjnego lądowiska w rejonie Tours angielskim samolotem do Londynu. Tam, po załatwieniu spraw służbowych w Oddz. VI Sztabu NW, ponownie zoperowano mu kolano. W Anglii pozostawał w dyspozycji Oddz. Personalnego Sztabu NW PSZ. Dn. 24 I 1944 odznaczony został osobiście przez Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego Orderem Virtuti Militari V kl.
Skierowany do działalności w kraju, ukończył S. kurs spadochronowy; 1 III 1944 awansował na majora. Jako cichociemny został przerzucony do Głównej Bazy we Włoszech. Dwukrotnie startował z Brindisi w nieudanych lotach do Polski (pilotowi nie udało się odnaleźć placówki odbiorczej). W nocy z 21 na 22 IX t.r. (operacja lotnicza o krypt. Przemek) został zrzucony razem z płk. Przemysławem Nakoniecznikoffem (pseud. Kruk 2), por. Tadeuszem Sokołem (pseud. Bug 2), ppor. Zenonem Sikorskim (pseud. Pożar), ppor. Marianem Leśkiewiczem (pseud. Wygoda) i plutonowym Kazimierzem Śliwą (pseud. Strażak 2) na placówkę odbiorczą o krypt. Rozmaryn pod Czaryżem (6 km na południowy wschód od Secymina), w rejonie działania 2. pp 2. DP Legionów AK. Do czasu nawiązania kontaktu z Komendą Główną AK pozostawał przy dowódcy 1. baonu 2. pp kpt. Eugeniuszu Kaszyńskim (pseud. Nurt) i wziął udział w walkach korpusu kieleckiego AK (nosił wówczas pseud. Klara, posługiwał się nazwiskiem Jerzy Wilski). Pozostając w dyspozycji szefa Oddz. II KG AK płk. Kazimierza Iranka-Osmeckiego (pseud. Antoni), opuścił w listopadzie lasy Kielecczyzny i przybył do Częstochowy, a w grudniu do Krakowa (występował wówczas pod nazwiskiem Janusz Zalewski).
Dn. 23 XII 1944, po spotkaniu z żoną, został S. aresztowany przez Gestapo w Krakowie i przewieziony do więzienia przy ul. Montelupich, gdzie był przesłuchiwany i torturowany przez funkcjonariuszy Gestapo i Abwehry. Dn. 16 I 1945 wywieziono go w transporcie do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen (Rogoźnica); przebywał tam do 13 II t.r. Następnie był więziony w obozach koncentracyjnych kolejno w: Mittelbau, Sachsenhausen, Dora oraz Mauthausen, gdzie 5 V 1945 wyzwoliła go armia amerykańska. Ciężko chory, leczył się początkowo w szpitalu we Francji, a od 4 VIII t.r. w Wielkiej Brytanii. Dn. 14 IX został przydzielony do Centrum Wyszkolenia Piechoty PSZ. Od 13 X 1946 służył przez dwa lata w Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia (zwolniony 13 X 1948). Podczas pobytu w Wielkiej Brytanii publikował artykuły m.in. na łamach „Orła Białego”, „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza” oraz w ukazującym się w Detroit (USA) „Dzienniku Polskim”.
W styczniu 1949 wyjechał S. z żoną i synem do Ekwadoru. Osiedlił się w Andach, w dżungli nad Pastazą, dopływem Amazonki. Karczował dżunglę pod plantację kawy i bananów oraz eksploatował drzewa cedru w górach Rio Verde. Następnie przeprowadził się do Quito, gdzie kupił bar «Cafe Central» i założył garbarnię skór. Od r. 1969 administrował Kolegium Salezjanów w San Cristobal. W r. 1972 doznał udaru mózgu. Dn. 29 IX 1974, częściowo sparaliżowany, wrócił z rodziną do Polski i zamieszkał w Warszawie. Pisał opowiadania. W r. 1981 ukazały się jego wspomnienia z czasów wojny pt. Wbrew wyrokowi losu (W., wyd. 2, W. 1988). Zmarł 21 IX 1987 w Warszawie, został pochowany 28 IX na cmentarzu Powązkowskim. Odznaczony był także m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, Brązowym i Srebrnym Medalami «Za Długoletnią Służbę» oraz Medalem Pamiątkowym «za wojnę lat 1918–1921».
W małżeństwie zawartym w r. 1920 z Anną z Mireckich (1901–1981), porucznikiem AK, która pod pseud. Elżbieta kierowała w Wydz. Legalizacji Oddz. I KG AK pracownią wyrabiającą dokumenty podróżne na Wschód, miał S. syna Andrzeja (1921–1993), więźnia obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.
Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy; Tucholski J., Cichociemni, W. 1988 (fot.); tenże, Cichociemni, 1941–1945, Sylwetki spadochroniarzy, W. 1984; – Bieniecki K., Lotnicze wsparcie Armii Krajowej, Kr. 1994; Borzobohaty W., „Jodła” Okręg Radomsko-Kielecki ZWZ-AK 1939–1945, W. 1988 (fot.); Bystrzycki P., Znak cichociemnych, P. 1991; Drogi cichociemnych, Londyn 1972 (fot.); Gondek L., Wywiad polski w III Rzeszy 1933–1939, W. 1978 s. 163; Latkowska-Rudzińska H., Łączność zagraniczna Komendy Głównej Armii Krajowej 1939–1944. Odcinek „Południe”, L. 1985; Lisiewicz P. M., Bezimienni. Z dziejów wywiadu Armii Krajowej, W. 1987 s. 113; Matusak P., Wywiad Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej 1939–1944, W. 2002; Nakielski H., Biret i rogatywka, W. 1985; Ney-Krwawicz M., Biuro Generała Sosnkowskiego, W. 1996; tenże, Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, W. 1990; Pepłoński A., Wywiad Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939–1945, W. 1995; Szatsznajder J., Nie ma sytuacji bez wyjścia, w: Cichociemni. Z Polski do Polski, Wr. 1990 (fot.); Tomaszawski L., Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945, W. 2001; – AK w dokumentach, I; Jankowski S. „Agaton”, Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie, W. 1988; Klotz A., Zapiski konspiratora, 1939–1945, Kr. 2001; Leski K., Aleksander Stpiczyński, „Tyg. Powsz.” 1987 nr 51–52; tenże, Życie niewłaściwie urozmaicone. Wspomnienia oficera wywiadu i kontrwywiadu AK, W. 1989 (fot.); Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Ropelewski A., W jędrzejowskim obwodzie AK, W. 1986 (fot.); Zakrzewska «Beda» H., Niepodległość będzie twoją nagrodą. t. 1: W konspiracji 1939–1945, W. 1994; – „Więź” 1988 nr 4 s. 156; „Życie Warszawy” 1987 nr 224, 225 (nekrologi); – Arch. Politechn. Warsz.: Akta studenckie S-ego, nr 3063; Arch. Zakł. Ubezpieczeń Społ., Oddz. II w W.: Dok. nr 387762 30; Ministry of Defence w Londynie: Dok. S-ego; Studium Polski Podziemnej w Londynie: Dok. osobowe i weryfikacyjne; – Informacje Oddz. Ewidencji Ludności i Dowodów Osobistych Wydz. Spraw Obywatelskich w W.; Informacje (z r. 1989) syna S-ego, Andrzeja z W.
Krzysztof A. Tochman