Szarłowski Alojzy, pseud.: A.S., A. Sulima (1845–1911), powstaniec styczniowy, nauczyciel, historyk.

Ur. 2 XII w majątku rodzinnym Żwirgżdyn (pow. kowieński) w rodzinie szlacheckiej, był synem Ignacego, autora tomiku wierszy „Cząstka naszego społeczeństwa” (Wil. 1860), dzierżawcy majątku Wandopol (pow. trocki), i Anny z Ginetów.

Początkowo S. uczył się w gimnazjum w Kiejdanach; wydalony z powodu uczestnictwa w manifestacjach patriotycznych, kontynuował naukę od grudnia 1862 w gimnazjum w Kownie, gdzie zdał maturę. W związku z planem rozpoczęcia powstania na Litwie zorganizował z młodzieży gimnazjalnej tzw. dziesiątkę i 18 III 1863 wyruszył do walki. Walczył w partii Bolesława Kołyszki na Żmudzi, ale po klęsce 10 IV t.r. pod Wysokim Dworem (pow. kowieński) i rozproszeniu oddziału ukrył się u rodziny w Wandopolu. Na początku maja zgłosił się do oddziału Feliksa Wisłoucha, stacjonującego pod Zubiszkami (pow. trocki) nad Wicią. Ranny 31 V w bitwie pod Okienikami, wrócił do Wandopola; tu jednak w wyniku donosu został wraz z ojcem aresztowany. Uwięziony w Trokach, został po czterech miesiącach zwolniony, otrzymując nakaz opuszczenia Litwy.

Od r. 1864 przebywał S. w Moskwie, gdzie w l. 1865–9 studiował historię na tamtejszym uniwersytecie; był dwukrotnie przesłuchiwany przez komisję śledczą i objęty dozorem policyjnym. Następnie kontynuował studia historyczne od r. 1869 na Wydz. Filozoficznym UJ; uczęszczał na seminarium z historii krajowej Józefa Szujskiego oraz historii powszechnej Leona Wachholza. Przez trzy lata współpracował z krakowskim dziennikiem „Kraj”, publikując artykuły o Król. Pol., Rosji i Słowiańszczyźnie. W r. 1872 pisywał recenzje do założonego wówczas w Krakowie przez Adama Honorego Kirkora pisma „Na dziś”. T.r. ukończył studia. Po zdaniu 22 VI 1874 egzaminu nauczycielskiego, uprawniającego do nauczania historii i geografii w gimnazjach z polskim językiem wykładowym, przeniósł się do Lwowa, gdzie w r. szk. 1874/5 pracował jako nauczyciel w Wyższej Szkole Realnej. Współpracował tam z dziennikiem „Przegląd” oraz dwutygodnikiem „Przegląd Lwowski”. Dn. 16 X 1875 uzyskał status nauczyciela rzeczywistego i odtąd uczył języka polskiego, historii, geografii i przedmiotów nadobowiązkowych w Gimnazjum Klasycznym w Stanisławowie. Publikował artykuły w krakowskim „Przeglądzie Polskim”, m.in. Czynności komisji i towarzystw historycznych rosyjskich i ich wydawnictwa (R. 10: 1875 t. 1), Archimandria kołożska (R. 13: 1878 t. 4), Kilka słów o kwestii ruskiej (R. 17: 1884 t. 4) oraz Kronika rosyjska (tamże). Od r. 1878 współpracował z krakowskim „Czasem”, w którym ogłosił kilkadziesiąt felietonów poświęconych nauce, literaturze i stosunkom politycznym Rosji i krajów słowiańskich (m.in. cykl dziesięciu felietonów Z Rusi). Pod pseud. A. Sulima opublikował prace ogłoszone wcześniej w czasopismach: Polityka polska a skarga Rusinów (Kr. 1880, przedr. z „Przegl. Lwow.”) oraz Rok 1863. Ze wspomnień Rosjanina (P. 1884, przedr. z „Kur. Pozn.”). Kilka prac poświęcił historii Stanisławowa, m.in. monografię Stanisławów i powiat stanisławowski pod względem historyczno-statystycznym (Stanisławów 1887) oraz Rys historyczny miasta Stanisławowa („Sprawozdanie Dyrekcji gimnazjum w Stanisławowie za r. szk. 1886/7”); opracował też hasło Stanisławów do „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (W. 1890 XI). Wraz z Julianem Sutowiczem opublikował podręcznik Krótki rys dziejów powszechnych Karola Ploetza (Kr. 1886).

Pod koniec l. osiemdziesiątych wrócił S. do Krakowa i na wniosek Stanisława Smolki został w r. 1887 powołany w skład Komisji Historycznej AU. Był też członkiem komisji historycznej, utworzonej w Krakowie 22 X 1889 przez Radę Szkolną Krajową do opracowania podręcznika historii powszechnej dla szkół średnich. Działał również w komisji ds. oceny książek szkolnych i środków dydaktycznych dla szkół średnich, seminariów nauczycielskich i szkół ludowych. Od r. 1890 był członkiem redakcji „Czasu” i równocześnie w l. 1890–4 uczył w szkole realnej. Od r. 1893 wykładał historię powszechną, historię konstytucjonalizmu oraz geografię kolonialną na Wyższych Kursach dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego; przez wiele lat był przewodniczącym ich wydz. literackiego. Wraz z Teresą Wodzicką opublikował Historię polską dla dorastającej młodzieży (Kr. 1891). W r. 1892 ogłosił artykuł Z prasy prawosławno-rosyjskiej („Przegl. Powsz.” T. 36 nr 108), a w r. 1898 szkic Żywot księdza Trapszy, poświęcony bratu swej babki, Ignacemu („Księga pamiątkowa na uczczenie stuletniej rocznicy Adama Mickiewicza” W. I) oraz pracę Z dziejów etnografii rosyjskiej (Kr.). Był członkiem Tow. Historycznego we Lwowie i stałym współpracownikiem jego organu, „Kwartalnika Historycznego”. Dn. 20 V 1901 otrzymał tytuł radcy szkolnego. Został członkiem powstałego w grudniu 1901 Klubu Słowiańskiego i wygłaszał tam odczyty (m.in. 1 III 1903 Z dziejów Państwa Kościelnego 755–1846–1870 ze szczególnym uwzględnieniem zaboru Państwa Kościelnego, Kr. 1903). Od r. 1904 uczył w III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego. Dn. 22 X t.r. obchodził jubileusz 30-lecia pracy nauczycielskiej; z tej okazji uczeń Adam Kietliński wygłosił „Wiersz na cześć radcy szkolnego profesora Alojzego Szarłowskiego...” (Kr. 1904). W r. 1906 opublikował S. pracę Od absolutyzmu do konstytucji w Rosji 1548–1905 (Kr.), będącą poprawionym i uzupełnionym zbiorem felietonów z „Czasu”. T.r. zakończył pracę w III Gimnazjum. Zmarł 31 V 1911 w Krakowie, został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim (kw. hc).

W małżeństwie z Eugenią z Teodorowiczów (1858–1934) miał S. cztery córki: Marię (1880–1948), Ludmiłę (1882–1956), żonę Rudolfa Tchórzewskiego (1884–1954), matkę Tadeusza Tchórzewskiego (1913–1992), inżyniera elektryka, profesora Polskiego Uniw. na Obczyźnie, Helenę (1891–1964), żonę Oskara Haleckiego (1891–1973), historyka, oraz Zofię (1894–1944).

Pośmiertnie w „Czasie” (1911 nr 247) ukazał się fragment wspomnień S-ego. Kolejne fragmenty wspomnień opublikowano w opracowaniu Haleckiego pt. „Z przeżytych dni powstania styczniowego w Kownie i na Żmudzi. Fragment z pamiętników Alojzego Szarłowskiego („Czas” R. 9: 1938 nr 22), a następnie w opracowaniu córki S-ego i Haleckiego pt. „Wspomnienia Alojzego Szarłowskiego” („Teki Hist.” T. 12: 1962–3).

Bibliogr. historii Pol. XIX w., I, II cz. 1; Bibliogr. Warszawy, III; Estreicher w. XIX, IV; Grodziska-Ożóg, Rakowice; Materiały do bibliografii miasta Stanisławowa, Oprac. J. Zieliński, Stanisławów 1939; PSB (Sutowicz Julian); Słown. pseudonimów, IV; Słownik historyków polskich, W. 1994; – Barycz H., Historyk gniewny i niepokorny, Kr. 1978; Białokozowicz B., Z dziejów wzajemnych polsko-rosyjskich związków literackich w XIX wieku, W. 1971; Cisek J., Oskar Halecki. Historyk – szermierz wolności, W. 2009; Fajnhauz D., 1863 Litwa i Białoruś, W. 1999; Grabski A. F., Historiografia i polityka, W. 1979; Kras J., Wyższe Kursy dla Kobiet im. A. Baranieckiego w Krakowie 1868–1924, Kr. 1972; Lechicki C., Krakowski „Kraj” 1869–1874, Wr. 1975; Majorek C., Historia utylitarna i edukacja historyczna w Galicji (1772–1918), W. 1990; Olszewicz B., Wernerowa W., Kartografia polska XIX wieku: przegląd chronologiczno-bibliograficzny, W. 1999 II; Perkowska U., Profesor Józef Szujski i jego uczniowie, „Roczn. Krak.” T. 50: 1994 s. 103; Przelaskowski R., Historiografia Polska w dobie pozytywizmu (1865–1900). Kompendium dokumentacyjne, W. 1968; Puszka A., Nauczyciele historii i geografii państwowych szkół średnich w Galicji, w okresie autonomii 1868–1914, L. 1999; Rederowa D., Materiały do działalności Komisji Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie w latach 1873–1918, Kr. 1974; Szyszko T., Sołtykowa Szczedrin w piśmiennictwie polskim lat 1872–1914, Wr. 1965; Telwak W., Michał Hruszewski – życie i dzieło, „Roczn. B. Nauk. PAU i PAN w Kr.” R. 41: 2006; – Drobner B., Bezustanna walka, W. 1962 I; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 6; Indeks do „Kwartalnika Historycznego” (1887–1896), Oprac. M. Perlbach, Lw. 1899; Padewski J., Poza wczoraj. Wspomnienia, P. 1992; Sprawozdanie dyrekcji gimnazjum III w Krakowie za l. 1895–1906, Kr. 1895–1906; Sprawozdanie dyrekcji gimnazjum III w Stanisławowie za r. szk. 1875, za l. 1876–84, Stanisławów 1875–84; Sprawozdanie dyrekcji kursów wyższych dla kobiet im. A. Baranieckiego za l. 1899/1900–1910/11, Kr. 1900–11; Stankiewicz M., Spis przedmiotów zawartych w stu tomach „Przeglądu Polskiego” 1866–1891, Kr. 1891; – „Świat Słowiański” R. 1: 1905 nr 1 s. 10, 14, 17; – Nekrologi: „Czas” 1911 nr 246, „Dzien. Kijowski” 1911 nr 136, „Gaz. Lwow.” 1911 nr 126, „Gaz. Warsz.” 1911 nr 150, „Kwart. Hist.” 1911 z. 4 s. 601–2, „Teki Hist.” T. 13: 1964–5 s. 209 (dot. córki, Heleny); –Arch. UJ: sygn. PKEN 26, 30, sygn. S II 458 (A–B), sygn. S II 459 (A–B), sygn. S II 460.

Agata Barzycka