Szmelowski (Schmellowski, Szmellowski) Alojzy (Aloys) (1789 lub 1790–1843), kupiec, fabrykant.
Ur. we wsi Falkenau (Falknov) w północnych Czechach, pochodził z czeskiej rodziny, był synem Antoniego i Elżbiety.
Dzieciństwo i młodość spędził S. w Falkenau; 3 IX 1816 ożenił się tam z Ludmiłą, córką Benedykta Knaute, kupca, prowadzącego od r. 1811 w Warszawie firmę «Benedykt Knaute i Kompania». Po ślubie S. przyjechał z żoną do Warszawy i zamieszkał z nią w pałacu Olbromskich przy ul. Senatorskiej 460. W mieszczącym się w tym budynku sklepie teścia prowadził handel szkła, porcelany, fajansu i zwierciadeł, sprowadzanych przeważnie z fabryk czeskich (m.in. z Falkenau). W l. 1819–21 należał do loży masońskiej «Göttin von Eleusis». W celu zapewnienia stałej dostawy towarów, Knaute i S. zawarli 8 VII 1823 z Hilarym Tyborowskim, dziedzicem Barczącej pod Warszawą, kontrakt na piętnastoletnią dzierżawę znajdujących się tam fabryki szkła, młyna i tartaku, a także sprowadzili z Czech rzemieślników, m.in. szlifierzy. Wkrótce potem barczącka fabryka została uznana w Król. Pol. za «jedną z najwytworniejszych» (J. Kołaczkowski) i na wystawach płodów krajowego przemysłu jej wyroby nagrodzono złotym medalem w r. 1823 oraz dwoma medalami srebrnymi w r. 1825. Dn. 22 V 1824 kapitał spółki podwoił Ignacy Hordliczka, czeski kupiec zajmujący się sprzedażą octu i odtąd firma nosiła nazwę «B. Knaute, Hordliczka et comp.»
Po wycofaniu się teścia z działalności handlowej S. został 20 I 1827 właścicielem sklepu przy ul. Senatorskiej 460; od tego czasu prowadził go pod własną firmą «Alojzy Schmellowski». Dn. 19 IV t.r. zawarł z Hordliczką nowy kontrakt, w którym obaj zobowiązali się do spłacenia rządowi 30 tys. złp. pożyczki, przyznanej na nowe inwestycje, a S. otrzymał wyłączność na sprzedaż wyrobów pochodzących z barcząckiej fabryki. Dzięki zwiększającym się zyskom otworzył w Warszawie w kwietniu 1828 drugi sklep ze szkłem, fajansem, porcelaną i towarami galanteryjnymi przy ul. Senatorskiej 496 (róg Miodowej). Car Mikołaj I w dowód uznania zasług S-ego i Hordliczki dla rozwoju przemysłu Król. Pol. wyróżnił ich kosztownymi pierścieniami pamiątkowymi. Pożar fabryki w Barczącej oraz działania wojenne powstania listopadowego zmniejszyły w r. 1831 dochody w sklepach S-ego, jednak dzięki umorzeniu przez rząd Król. Pol. pożyczki 30 tys. złp. oraz zapewnieniu o udzieleniu następnej, S. z Hordliczką już w r. 1832 odbudowali barczącką fabrykę; zatrudniając specjalistów z Falkenau uruchomili jej nowy oddział z produkcją szkła malowanego. Wobec wyczerpywania się zasobów drewna opałowego w okolicach Barczącej, postanowiono przenieść fabrykę do Trąbek (pow. garwoliński), gdzie Hordliczka zakupił w r. 1835 majątek, a S. współfinansował prace budowlane. Ponadto po upadku konkurencyjnej firmy W. Gottlieba i F. Wajsa przejął S. sprzedaż wyrobów fajansowych z Ćmielowa. W tym czasie zaczął używać spolonizowanej formy swego nazwiska: Szmelowski.
Od 17 V 1834 pełnił S. przez dwa lata funkcję zastępcy sędziego tryb. handlowego w Warszawie. Dn. 23 VI 1836 złożył w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego deklarację w sprawie założenia w Ćmielowie fabryki porcelany, by nie sprowadzać jej z zagranicy. Już 6 VII t.r. otrzymał zgodę («patent swobody») na prowadzenie fabryki porcelany przez dziewięć lat oraz sprzedawanie jej wyrobów na terenie województw: mazowieckiego, sandomierskiego i krakowskiego, pod warunkiem uruchomienia zakładu w ciągu roku oraz osiągnięcia produkcji za 40 tys. złp. rocznie. Dn. 1 III 1837 zawarł S. spółkę z Beniaminem Weinbergerem, któremu przekazał zgromadzony fundusz (ok. 300 tys. złp.) na prowadzenie ćmielowskiej fabryki fajansu. Jednak Weinberger samowolnie zainwestował pieniądze w spekulacje gruntowe i w rezultacie S., by spłacić wierzycieli, musiał wycofać się z finansowania fabryki w Trąbkach, a także ze spółki z Hordliczką. Natomiast w uruchomieniu produkcji porcelany pomogła S-emu właścicielka Ćmielowa, Teresa Scipionowa, która sfinansowała budowę oddziału porcelany w tamtejszej fabryce fajansu. S. sprowadził z Czech specjalistów do wyrobu porcelany, m.in. Gabriela Weissa z Falkenau, który został pierwszym dyrektorem fabryki fajansu i porcelany w Ćmielowie; produkcję rozpoczęto w r. 1838. T.r. zawarł S. ugodę z Weinbergerem w sprawie dzierżawy fabryki na sześć lat. Dn. 22 X wierzyciele S-ego ustanowili nadzór nad całym jego majątkiem, a zniesiono go 5 XI 1840, m.in. dzięki odzyskaniu od Weinbergera części pieniędzy. Mimo trudności finansowych firma «Handel Szkła, Fajansu i Porcelany Alojzego Szmelowskiego» z roku na rok powiększała asortyment. Obok porcelany i wyrobów kamionkowych z Ćmielowa, S. sprzedawał szkło ozdobne, stołowe, gospodarcze i aptekarskie oraz szkło w taflach, a także termometry i alkohometry, wyroby z brązu i blachy lakierowanej, wreszcie niewielkie ilości towarów komisowych. Warszawski sklep przy ul. Senatorskiej 496 oferował też szkło optyczne do okularów, które odpowiednio do oczu dobierała specjalnie zatrudniona osoba. S. zmarł nagle 6 VII 1843 w Warszawie.
W małżeństwie z Ludmiłą z Knautów (1799 lub 1800 – przed 1864), córką Benedykta (1775–1843), miał S. dwanaścioro dzieci: Ludwikę (1818–1852), żonę Krystiana Ludwika Trompetera, aptekarza wojskowego w Ujazdowie, Emilię Rozalię (ur. 1825), Michalinę (ur. 1829), Józefa (ur. 1832), czeladnika brązowniczego, Władysława (ur. 1834) i Emmę Karolinę (1836–1901), krawcową, oraz zmarłych w niemowlęctwie lub dzieciństwie: Aleksandra (1823–1831), Marcjannę (ur. i zm. 1827), syna nieznanego imienia (ur. i zm. 1828), Karola (1831–1835), Franciszkę (ur. i zm. 1833) i Kazimierza (1838–1844).
Majątek z dwóch sklepów S-ego wyceniony na ponad 27 tys. rbs. oraz wyroby porcelanowe, fajansowe i kamienne w fabryce ćmielowskiej, wobec braku testamentu, odziedziczyły w połowie dzieci, a w połowie żona, która kontynuowała handel pod firmą «A. Szmelowski – wdowa i sukcesorowie» do r. 1849.
Bibliogr. Warszawy, VII; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich (pod: Schmellowski); – Kołaczkowski J., Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kr.–W. 1888 s. 578; Kossowska K., Fabryka szkła, kryształów i szyb do okien firmy „Ignacy Hordliczka”, „Kwart. Hist. Kult. Materialnej” 1981 nr 3 s. 365–7; Kowecka E., Wytwórnie i produkcja ceramiki szlachetnej w regionie sandomiersko-kieleckim w XIX w., Wr. 1968; Kraushar A., Kupiectwo warszawskie, W. 1929; Moniewski J., Alojzy Szmelowski. Kupiec warszawski i jego inicjatywy przemysłowe w Barczącej i Ćmielowie, Radom 2007; – „Gaz. Warsz.” 1823 nr 190 s. 2591–4, 1826 nr 47 s. 673–7, nr 149 s. 1431, 1834 nr 136 s. 1372–3; „Kur. Warsz.” 1842 nr 11 s. 54, nr 92 dod. s. 1, 1843 nr 324, 1846 nr 127, 1847 nr 123, 1849 nr 183, 220, 278, 332, 1852 nr 227 (nekrolog córki S-ego, Ludwiki Trompeter); „Tyg. Ilustr.” 1868 nr 20; „Wiad. Handl. i Przem.” 1836 nr 10 s. 37; „Wiek” 1901 nr 148 s. 3 (nekrolog córki S-ego, Emmy Karoliny).
Elżbieta Orman