Lewicki Anatol (1841–1899), historyk, profesor UJ. Ur. 4 IV w Prysowcach pod Zborowem; syn Grzegorza, greckokatolickiego proboszcza tamże, później proboszcza i dziekana w Złoczowie. Po ukończeniu gimnazjum w Tarnopolu (1861) studiował na Uniw. Lwow. (1862–6), głównie pod kierunkiem Antoniego Małeckiego i Henryka Zeissberga, który uważał go za najwybitniejszego pośród swych lwowskich uczniów. Jako nauczyciel gimnazjalny w Przemyślu (28 III 1867 – sierpień 1879), napisał kilka prac (Mieszko II, Rozpr. Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1876 V 87–208, rozprawa doktorska; Wratysław II czeski królem polskim, Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum w Przemyślu, 1876; Obrazki z najdawniejszych dziejów Przemyśla, Przemyśl 1881) oraz zdobył stopień doktora filozofii (1875). Należał do Tow. Pedagogicznego i był członkiem Wydziału Powiatowego Przemyskiego (1875–9).
L., przeniesiony do Lwowa, uczył historii i geografii w IV Gimnazjum (8 VI 1879, nominacja w sierpniu 1883), należał do Grona Komisji Historycznej Akademii Umiejętności we Lwowie (1879–83), ogłaszając równocześnie sporo recenzji i przyczynków z okresu wczesnopiastowskiego na temat Kazimierza Odnowiciela, testamentu Krzywoustego, kroniki o Piotrze Właście, oraz Mieszka Starego, drukowanych w „Przewodniku Naukowo-Literackim” (1879, 1881–2), w „Muzeum” (1881). Przede wszystkim zaś opracował na zlecenie Rady Szkolnej Krajowej podręcznik historii Polski dla szkolnictwa średniego galicyjskiego, pt. Zarys historii Polski i krajów ruskich z nią połączonych (wyd. 1. Kr. 1884). Podręcznik ten, ujęty poprawnie pod względem naukowym, a bardzo dobrze dostosowany do wymagań dydaktycznych, rozwinął autor i uzupełnił dziejami lat 1795–1897 w wydaniu 3. (1897), równocześnie zaś przygotował skróconą wersję szkolną. Za życia L-ego ukazało się siedem wydań jego podręcznika, dalszych pięć wydał z uzupełnieniami Henryk Mościcki w l. 1908–17 (Wyd. 4.–7., w tym 4. podwójne, W. i Kijów). W początkowym okresie dwudziestolecia międzywojennego podręcznik L-ego, uzupełniony i zaktualizowany przez Jana Friedberga, był używany w szkołach średnich w całym ówczesnym państwie polskim (wydania 8.–13., 1920–9). Powodzeniem cieszył się nawet skrót podręcznika L-ego, sporządzony przez H. Goldrynga (wyd. 3. L. 1928 ss. 96), a całość, uzupełniona przez J. Jasnowskiego i F. Lenczowskiego, wyszła jeszcze raz w Londynie (1947).
Ostatnią część życia spędził L. w Krakowie (1883–99), jako profesor nadzwycz. (24 VIII 1883), a później zwycz. (12 IV 1887) na katedrze historii Austrii UJ. W wykładach swych uwzględniał szeroko tło powszechnodziejowe, a także wiele uwagi poświęcał dziejom Polski. Piastował godność dziekana Wydziału Filozoficznego UJ w r. akad. 1894/5. Powołany został na członka Komisji Egzaminacyjnej dla kandydatów na nauczycieli w gimnazjach i szkołach realnych (1888–99) oraz na Korespondenta Komisji Centralnej dla badania i zachowania zabytków sztuki i pomników historycznych (1889–99). Najsilniejsze więzy łączyły go z Akademią Umiejętności. Był członkiem jej Komisji Historycznej (1883–99), następnie sekretarzem tejże komisji (1889–99), wreszcie członkiem korespondentem AU (wybrany 30 XI 1889). Przesunąwszy swe zainteresowania na wiek XV przygotował wydawnictwa źródłowe o fundamentalnym dla nauki polskiej znaczeniu. Przeszukał w związku z tym także archiwa Wrocławia, Drezna, Gdańska i Królewca (1891). Powstały w wyniku tych badań prace wydane w „Monumenta Medii Aevi”: Index actorum saeculi XV (Kr. 1888), zawierający ponad 5 000 pozycji, do dziś cenny przewodnik dla badaczy XV stulecia, oraz dwa okazałe tomy Codex epistolaris saeculi XV (t. 2 Kr. 1891, t. 3 Kr. 1894), które w istotny sposób poszerzyły bazę źródłową dla okresu 1382–1501, przynosząc blisko 800 nie znanych dotąd tekstów. Nie zaniedbywał wszakże i opracowań o charakterze konstrukcyjnym czy krytycznym. Dziesiątki jego przyczynków, artykułów i recenzji, dotyczących głównie wieku XIV i XV, publikowały czasopisma naukowe, zwłaszcza „Kwartalnik Historyczny” i „Przegląd Polski”. Nie brakło i poważniejszych, większych rozmiarami rozpraw, jak Wstąpienie na tron Kazimierza Jagiellończyka (Rozpr. Wydz. Hist.-Filoz. AU, Kr. 1886 XX), Król Zygmunt Luksemburski a Polska 1420–1436 („Kwart. Hist.” T. 10: 1896 s. 67–91), Przymierze Zygmunta W. Ks. Litewskiego z królem rzymskim Albrechtem II (Rozpr. Wydz. Hist.-Filoz. AU, 1899 XXXVII 292–319), przede wszystkim Powstanie Świdrygiełły (Rozpr. Wydz. Hist.-Filoz. AU, 1892 XXIX 128–516), praca nagrodzona przez Tow. Historyczno-Literackie w Paryżu.
Zamiłowania pedagogiczne, a także konieczność zadbania o podstawy bytu licznej rodziny popchnęły L-ego jeszcze także do pracy szkolnej. Prowadził równolegle cztery kursy z historii Polski w dwóch krakowskich zakładach szkolnych, stanowiących namiastkę szkół wyższych dla kobiet: w Wyższej Szkole Żeńskiej im. Św. Scholastyki, Kursa Dopełniające (1886–97), oraz na Kursach im. Adriana Baranieckiego (1885–96). Wytężona praca nadszarpnęła wreszcie jego zdrowy i mocny organizm. Po ataku sercowym podczas posiedzenia Rady Wydziału Filozoficznego UJ (1895) zapadał coraz bardziej na zdrowiu i mimo wysiłków lekarzy zmarł 25 IV 1899, pozostawiając niewykończone prace naukowe. Był skromny, życzliwy, towarzyski. W mowie pogrzebowej (27 IV) nazwał go Stanisław Smolka uosobieniem zanikającego typu «gente Ruthenus, natione Polonus». Pogrzebany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie w grobowcu rodzinnym, gdzie spoczywa także jego żona Anna z Meklerów (14 IX 1855 – 9 IX 1919) i syn Anatol (6 IV 1881 – 11 X 1950), inżynier.
Bibliografia Historii Polski, Pod red. H. Madurowicz-Urbańskiej, W. 1965 I; Finkel, Bibliografia; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Cyrankiewicz S., Przewodnik rzeczowo spisany po cmentarzach krakowskich, Kr. 1908 s. 197; – Czermak W., A. L. (1841–1899). Wspomnienie pośmiertne, Kr. 1899; Papée F., A. L., „Kwart. Hist.” T. 13: 1899 s. 426–33; Smolka S., Śp. A. L., „Roczn. AU” (Kr.) 1898/9 s. 53–4; – Skład UJ w latach szk. 1887/8–1898/9; Spis wykładów UJ za lata 1883/4–1898/9; – „Czas” R. 52: 1899 nr 95 s. 2, nr 98 s. 3; Kalendarz Krak. J. Czecha, za lata 1884–1900; „Roczn. AU” (Kr.) 1879 [druk.] 1880 s. 33, 1882 [druk.] 1883 s. 40, 1883 [druk.] 1884 s. 44, 1889 [druk.] 1890 s. 35, 45, 1897/8 [druk.] 1898 s. 27, 38, 1898/9 [druk.] 1899 s. 53–4. (W tych miejscach podstawowa dokumentacja członkostwa AU, jej Komisji Historycznej i sekretariatu komisji); – AGAD: 5–67 u L. A. (Akta b. Ministerium für Kultus und Unterricht); Arch. PAN Oddz. w Kr.: PAU W II-20 s. 66–204, W II-10 (Przedstawienia na członków), PAU I-2 (Protokoły posiedzeń walnych AU 1873–99) s. 124 (30 XI 1889), PAU W II-1 s. 101; Arch. UJ: S. II 619 (Senat, Personalia L-ego), W. F. II 136, S. II 857 (Historia); – Kartoteka cmentarza Rakowickiego w Krakowie.
Józef Mitkowski