Spezza (Spacio, Spaz, Spätz) Andrea (Andrzej) (zm. 1628), architekt, budowniczy. Ur. w miejscowości Arogno (Arogna) w dawnej prowincji Lugano (obecnie w kantonie Ticino) w Szwajcarii, pochodził z rodziny budowniczych i architektów, był synem Giovanniego i Cateriny.

Brak informacji na temat edukacji S-y, cechy stylistyczne jego twórczości wskazują, że ukształtował się w środowisku lombardzkim. Ok. r. 1601 wyjechał z Włoch, by podjąć pracę dla władców Oldenburga, lecz zimy często spędzał nadal w domu. Przed r. 1605 został zatrudniony przez bpa Gottfrieda von Aschhausen do prac budowlanych w rezydencji biskupiej w Bambergu. W r. 1608 zawarł S. umowę z Antonem Güntherem hr. Oldenburga na dokończenie prac budowlanych w zamku w Oldenburgu (Dolna Saksonia). Jeszcze w r. 1616 hr. Anton Günther informował korespondencyjnie S. Illigena, swego agenta dyplomatycznego na dworze pruskim, o aktualnych czynnościach S-y. W tym okresie S. zgodnie z zastrzeżeniem w kontrakcie jeździł do rodzinnego Arogno, gdzie pozostawił rodzinę. Na przełomie l. 1615 i 1616 przybył do Pragi, gdzie przebywał już i pracował jego brat Giovanni Battista (zm. w zimie 1630/1 w czeskim Týně). S. podjął pracę na praskim dworze cesarza Rudolfa II, któremu projektował oprawę artystyczną uroczystości dworskich. W r. 1616, wraz z braćmi Giovannim i Rocco, również budowniczymi, pracował w służbie marszałka dworu cesarskiego M. v. Lichtensteina. W l. 1616–18 (wg I. Muchki) uczestniczył w przebudowie katedry w Ołomuńcu.

Na początku r. 1618 podpisał S. z marszałkiem w. kor. Mikołajem Wolskim, umowę na prace przy budowie kościoła Kamedułów na Bielanach koło Krakowa (wznoszony wcześniej zawalił się w r. 1617). W t.r. zawarł S. kontrakty na prace przy budowie fasady bielańskiego kościoła: dn. 6 III z G. Balerino de Ostravia i Janem Kinkowskim, dn. 15 XI z warsztatem Tomasza Mrozka. Wkład S-y w budowę kościoła Kamedułów jest różnie traktowany; najtrafniejszy wydaje się pogląd, że okazała, dwuwieżowa, wczesnobarokowa fasada jest w całości dziełem S-y. Jako jedna z pierwszych tego typu fasad w środkowej Europie wywarła wpływ na inne tego typu realizacje. Możliwe też, że S. projektował odbudowę kościoła w całości, lub prace jego dotyczyły rozbudowy korpusu kościoła w końcowym etapie budowy (A. Małkiewicz).

Oprócz prac przy kościele S. zaprojektował regularne rozplanowanie budynków i dziedzińców klasztornych oraz zewnętrzne dojście do furty klasztornej, w którym zastosował efekty perspektywiczne (J. Gajewski). Podobieństwa architektoniczne kościoła bielańskiego z kościołem paraf. w Nowym Wiśniczu (pow. bocheński), a także z architekturą przebudowanego tam (przed r. 1621) zamku Lubomirskich, skłoniło niektórych badaczy (W. Kret, M. Karpowicz) do uznania S-y za ich projektanta; powszechniej jednak przypisuje się je Maciejowi Trapoli.

Najpóźniej od r. 1623 działał S. na terenie Czech w służbie Albrechta von Waldsteina (Wallensteina, od r. 1624 księcia Friedlandu). S. w znacznej części zaprojektował dla niego pałac pod Hradczanami (Mala Strana) w Pradze, m.in. fasadę, dwukondygnacyjną wielką salę pałacu, pałacową kaplicę św. Wacława, współpracował także (w r. 1627) przy wznoszeniu trójarkadowej loggii tego pałacu. Od r. 1625 był S. naczelnym architektem i kierownikiem kancelarii architektonicznej projektującej budowle fundowane przez Waldsteina, zwłaszcza dla Jičina. Tam (z zespołem budowniczych) prowadził odbudowę zamku (zniszczonego przez wybuch prochu w r. 1620), oraz zaprojektował układ urbanistyczny miasta, kościół św. Jakuba (w r. 1627), gimnazjum jezuickie (1627–8). Po śmierci S-y wedle jego planów realizowano budynek Dziekanii za kościołem św. Jakuba (1628–31) oraz budowę kościoła projektowanego wspólnie z N. Sebregondim p. wezw. NMP (pierwotnie Świętej Trójcy). Wykonał projekt i model zespołu klasztornego kartuzów w Valdicach koło Jičina (erygowany 8 XII 1627). S. zmarł w r. 1628, przed 29 I we Friedlandzie.

Z pierwszego małżeństwa z Elisabettą Bagutti miał S. córkę (ur. 1606 i prawdopodobnie zm. tuż po porodzie). Z drugiej żony, Elisabetty Mazzetti (ok. 1588–1638) miał synów: Giovanniego Antonia (ur. 1611), stiukatora, i Giovanniego Pietra (ur. 1614), architekta, oraz córkę Franceschinę (ur. 1615).

Encyklopedie českého výtvorného uměni, Praha 1975; Lexikon der Kunst, Leipzig 1994 IV; Łoza, Architekci; Poche E., Umělecke památky Čech, Praha 1977 I; Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler (pod Spaz); Toman P., Novy slovnik československych vytvarnych umelcu, Praha 1950 s. 474; – Amerio R., Brevi note biografiche sull’architetto Andrea Spezza, „Arte Lombarda” 1959 IV 288; Bielany krakowskie. Kalendarium, Kr. 1997 s. 6–7, 9; Blažiček O. J., Barockkunst in Böhmen, Prag 1964; Gajewski J., Kościół i klasztor Kamedułów na Bielanach pod Krakowem w świetle materiałów archiwalnych, „Biul. Hist. Sztuki” T. 38: 1976 nr 4 s. 374; Karpowicz M., Andrea Spezza – architekt nadworny Lubomirskich, „Barok” 2002 (w druku), ilustr.; tenże, Artisti ticinesi in Polonia nel’600, Bellinzona 1983; tenże, Barok w Polsce, W. 1988; Krassowski W., Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach polskich, W. 1995 IV 241; Kret W., Problematyka artystyczna kościoła OO. Kamedułów na Bielanach pod Krakowem, „Kwart. Architektury i Urban.” T. 12: 1967 z. 3–4, s. 23, 45–53; Lübbing H., Oldenburgische Landesgeschichte, Oldenburg 1953; Małkiewicz A., Wenanty de Subiaco – Andrea Spezza – Walenty von Säbisch. Z problematyki historycznej kościoła na Bielanach pod Krakowem, „Biul. Hist. Sztuki” T. 33: 1971 s. 202–5; tenże, Theoria et praxis. Studia z dziejów sztuki nowożytnej i jej teorii, Kr. 2000; tenże, Z historycznej i artystycznej problematyki kościoła Kamedułów na Bielanach pod Krakowem, Zesz. Nauk. UJ 1972 nr 32, Prace z Hist. Sztuki, z. 10; tenże, Zespół architektoniczny na Bielanach pod Krakowem (1605–1630), tamże 1962 nr 45 z. 1; Miłobędzki A., Architektura polska w XVII w., W. 1980 I 125, 162, 164–5, 170, 174; Moravek J., Wieth Z., Valdštejnův Jičin. Přispěvek k dějinám barokního stavitelstvi v Čechách, Praha 1946; Muchka I., Dietrichštejnský chór olomouckého dómu, Historicka Olomouc a její současné problemy T. 4: 1983 s. 152; tenże, Křižová, Valdštejnský palac, Praha 1996; Pagaczewski J., Jan Succatori i Andrzej Spezza przy budowie kościoła na Bielanach, Spraw. Kom. Hist. Sztuki T. 6: 1900; Preiss P., Italští umělci v Praze. Renesanse Manýrismus Baroko, Praha 1986; Rożek M., Blaski i cienie baroku, Kr. 1992 s. 8–9; Rudolf II and Prague. The court and the city, Ed. J. M. Bradburne, B. Bukowinska, J. Hausenblasowa, L. Končený, I. Muchka, M. Šronek, London–Prague 1997.

Rafał Róg