Radziszewski Andrzej, pseud. później nazwisko: R. Arski (1886–1934), działacz ruchu robotniczego, ekonomista, publicysta, krytyk literacki. Ur. 7 XI w Grodnie, był synem Teofila, inżyniera, leśniczego w gub. woroneskiej. Wcześnie straciwszy ojca pozostawał na utrzymaniu matki, nauczycielki domowej.
R. uczęszczał do gimnazjum w Grodnie. Od 4 klasy gimnazjum zarabiał udzielaniem korepetycji. W 5 klasie był członkiem kółka patriotycznego. Jeszcze jako uczeń gimnazjum, w kwietniu lub maju 1905, wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W PPS prowadził działalność agitacyjną. Po ukończeniu gimnazjum w Grodnie w r. 1905 rozpoczął studia na politechnice w Warszawie. Zbliżył się wówczas do Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Dn. 1 XI 1905 podczas demonstracji na placu Teatralnym został ciężko ranny przez szarżujących kawalerzystów. Przebywał 4 miesiące w szpitalu. Po rekonwalescencji powrócił do Grodna, działał jeszcze w PPS. Prowadził agitację w pobliskich wsiach Łosośno i Adamowicze. Jesienią 1906 wziął udział w konferencji grodzieńskiej organizacji PPS, opowiadał się za bojkotem wyborów do II Dumy Państwowej. Wkrótce podjął studia w petersburskim Instytucie Górniczym. Był sekretarzem, następnie przewodniczącym funduszu studenckiego oraz członkiem organizacji socjaldemokratycznej w Instytucie. Jednocześnie w l. 1906–8 z ramienia Komitetu Petersburskiego partii bolszewików (staż partyjny zaliczono mu później od r. 1905) działał jako agitator kierujący kółkami w Kołpino i Petersburgu, próbował też organizować koła robotników polskich. Przez pewien czas był w r. 1907 w Komitecie Grodzieńskim PPS, który opowiedział się (po rozłamie w partii w listopadzie 1906) po stronie PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Odszedł jednak wkrótce od PPS. W r. 1907 wziął udział w zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Litwy w Krakowie. W r. 1908 był współoskarżonym w procesie wytoczonym grupie studentów petersburskich z inicjatywy W. Puryszkiewicza. Z uwagi na nadzór policyjny nad uczestnikami procesu zawiesił wówczas nielegalną działalność. W r. 1909 był więziony za udział w demonstracji antycarskiej. W l. 1909–10 należąc do frakcji otzowistów Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewików), (SDPRR[b]) występował jako propagandysta na terenach dzielnic wasileostrowskiej i petersburskiej. Na początku 1910 r. był członkiem Komitetu Petersburskiego partii bolszewickiej, członkiem jego Komisji Wykonawczej oraz jego redakcji. Aresztowany w marcu lub kwietniu 1910 i więziony przez 4 miesiące, został następnie wysłany ze stolicy na okres «ochrony wzmocnionej». Oskarżano go o przynależność do SDPRR(b), lecz sprawę umorzono «z braku dowodów winy».
W grudniu 1910 R. został wykluczony z Instytutu Górniczego w związku z akcjami protestacyjnymi studentów podczas dni tołstojowskich. Z obawy przed ponownym aresztowaniem wyjechał za granicę. Od r. 1911 studiował w Akademii Górniczej we Freibergu (Saksonia), którą ukończył w r. 1914. Współpracował w r. 1911 z legalnym pismem SDKPiL w Warszawie „Wolny Głos”. W Niemczech utrzymywał kontakty z Komitetem Centralnym (KC) SDPRR(b), uzyskiwał od KC literaturę, organizując jednocześnie pomoc materialną dla partii wśród studentów – rewolucyjnych socjaldemokratów. Powiązany z SDKPiL, w czasie rozłamu w r. 1911 opowiedział się po stronie frakcji «zarządowców» w SDKPiL. W r. 1914 powrócił do Petersburga i rozpoczął we wrześniu t. r. pracę jako inżynier w zakładach Siemensa-Schuckerta na Wasilewskim Ostrowie. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej współpracował z legalnym dziennikiem bolszewickim „Pravda”. Po wybuchu wojny brał udział w przygotowaniu przez frakcję bolszewicką IV Dumy Państwowej deklaracji antywojennej oraz w ułożeniu przez Biuro Rosyjskie KC SDPRR(b) odpowiedzi na telegram E. Vanderveldego proponujący rosyjskim socjaldemokratom zawieszenie walki z caratem na czas wojny. Od jesieni 1914 należał do czołowych działaczy SDKPiL w stolicy Rosji, występował na wielu legalnych zebraniach polskich uchodźców. W r. 1915 wchodził w skład redakcji legalnego pisma bolszewickiego „Voprosy Strachovanija”. Zebrania redakcji odbywały się w mieszkaniu R-ego. W końcu 1915 r. wraz z M. Gorkim należał do wydawców miesięcznika „Letopis”, którego był oficjalnym redaktorem do końca 1916 r. W pracach publicystycznych używał pseud. R. Arski, którym zaczął się następnie posługiwać jako nazwiskiem. Od r. 1916 był aktywny w polskim Stowarzyszeniu Robotniczym «Promień», a od połowy 1916 r. rozpoczął (poczynając od filii «Promienia» w dzielnicy wyborskiej) cykl prelekcji propagujących otwarcie założenia programowe SDPRR(b) i SDKPiL. W r. 1916 należał także do współwydawców i współredaktorów polskiego pisma socjaldemokratycznego „Życie” (zamkniętego przez władze po 2 numerach).
Podczas rewolucji lutowej R. brał udział w zajęciu drukarni bulwarowej gazety „Kopejka” i utworzeniu pierwszej redakcji „Izvestija”. Na zorganizowanym w kilka dni po rewolucji lutowej zebraniu w Centralnym Domu Polskim wystąpił jako jedyny mówca w duchu bolszewickim. W r. 1917 wznowił współpracę z dziennikiem „Pravda”, jak też współpracował z dziennikiem „Izvestija” (Rady Piotrogrodzkiej, później Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego – WCIK). Po lutym 1917 był członkiem Centralnego Kolegium Wykładowców Komitetu Piotrogrodzkiego SDPRR(b). Latem 1917 przeszedł z zakładów Siemensa do Min. Pracy (Rządu Tymczasowego). Współpracował też z pismem „Novaja Žizn” Gorkiego. W środowisku polskim na terenie «Promienia» propagował hasła SDPRR(b) i SDKPiL, zwalczał orientację PPS-Frakcji i plany tworzenia odrębnych polskich jednostek wojskowych.
W czasie powstania październikowego 1917 r. w Piotrogrodzie R. był komisarzem Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego przy Nikołajewowskiej Szkole Kawalerii. Od listopada 1917 do maja 1918 był sekretarzem Komisariatu Ludowego Pracy Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR). Wygłosił referat na II Ogólnorosyjskim Zjeździe Komisarzy Pracy w Moskwie 18 V 1918. W tym okresie współdziałał też z organem grup SDKPiL w Rosji „Trybuna”. Od maja 1918 do listopada 1919 był w Moskwie kierownikiem Wydziału Rozdziału Metali Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej RFSRR, a następnie redaktorem jej organu „Ekonomičeskaja Žizn”. Jednocześnie był kierownikiem działu ekonomicznego dziennika „Izvestija VCIK”. W listopadzie 1918 wziął udział w III Konferencji grup SDKPiL w Rosji, obradującej w Moskwie. Działał też jako instruktor KC Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji (RKP[b]) i Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW) grup Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) w Rosji. Współdziałał jako propagandysta z Zachodnią Dywizją Strzelców w r. 1919. Pisywał do polskich pism komunistycznych w Rosji Radzieckiej: „Trybuna Komunistyczna” i „Głos Komunisty”. Od listopada 1919 do lutego 1920 był pełnomocnikiem WCIK RFSRR do spraw aprowizacji w Tule. W grudniu 1919 wybrany został jako delegat z pow. krapiwieńskiego gub. tulskiej na VII Ogólnorosyjski Zjazd Rad. Uczestniczył w wyprawach statku agitacyjnego «Krasnaja Zvezda» na Wołdze w okresie lipiec–wrzesień 1920. Dlatego informacje o udziale R-ego w pracach Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w Białymstoku w sierpniu t. r. wypada uznać za nieścisłe. Od października 1920 do marca (?) 1921 był w Rostowie nad Donem redaktorem pisma „Sovetskij Jug”. Decyzją Dońskiego Komitetu RKP(b) z 11 III 1921 został zatwierdzony na stanowisko redaktora odpowiedzialnego gazety „Stanok”. Następnie w czasie ryskich rokowań z Polską był ekspertem strony radzieckiej.
W czerwcu 1921 R. powrócił do Piotrogrodu, gdzie aż do lipca 1925 był członkiem kolegium dziennika „Petrogradskaja Pravda”. W dn. 15–16 XI 1921 uczestniczył tu w IV Gubernialnej Konferencji Komunistów-Polaków.
Dn. 27 I 1924 był referentem na zebraniu robotników Polaków w Leningradzie, poświęconym uczczeniu pamięci W. Lenina. W r. 1926 uczestniczył kilkakrotnie w zebraniach «aktywnych pracowników komunistów Polaków» w Leningradzie. Od lipca 1925 do marca 1927 kierował Instytutem Badań Ekonomicznych i Kursami Komisariatu Ludowego Finansów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Leningradzie. Od r. 1928 do r. 1931 wykładał w Instytucie Górnictwa w Leningradzie, mianowany w r. 1928 profesorem ekonomiki górnictwa. Od marca 1927 do marca 1928 był kierownikiem działu ekonomicznego w Wydawnictwie Państwowym w Leningradzie, zaś od marca 1928 do maja 1929 zastępcą kierownika leningradzkiego obwodowego oddziału cenzury. W okresie poprzedzającym XIV Zjazd Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (WKP[b]) w r. 1925 był krótko powiązany z tzw. nową opozycją. Od r. 1925 do r. 1933 pełnił obowiązki konsultanta do spraw ekonomicznych w Ogólnozwiązkowym Centralnym Państwowym Instytucie Projektowania Kopalń w Leningradzie, współpracował również z Państwowym Instytutem Projektowania Przedsiębiorstw Niemetalurgicznych. We wrześniu 1933 został mianowany przewodniczącym Rady Naukowo-Technicznej przy Radzie Komisarzy Ludowych Jakuckiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (ASRR). Był również zastępcą członka Jakuckiego Komitetu Obwodowego WKP(b).
R. był autorem licznych prac (jak sam podawał, napisał 70–80 broszur i artykułów), m. in. Pol’ša i ee ekonomičeskie resursy (Pet. 1920), Rewolucja Październikowa i kościół katolicki (Leningrad 1924), Belyj terror v Pol’še (Leningrad 1925). Na łamach piotrogrodzkiego czasopisma historycznego „Krasnaja Letopis’” ogłosił cenny źródłowo artykuł Iz istorii social’no-revoljucionnoj partii Proletariat (1923 nr 8 s. 50–67), w którym znalazł się m. in. po raz pierwszy w druku tekst umowy między I Proletariatem a Narodną Wolą z r. 1884. Przy jego kierowniczym udziale redaktorskim i najprawdopodobniej autorskim ukazał się zbiór artykułów Dziesięć lat 1917–1927. Udział Polaków w Rewolucji Październikowej w Leningradzie (Moskwa 1928). W rękopisie w Archiwum Instytutu Marksizmu-Leninizmu w Moskwie pozostały jego dalsze rozprawy: Z życia dzielnicy polskiej SDPRR w Petersburgu i Leningradzie (wersje rosyjska i polska) z r. 1928 i Historia II Proletariatu (na podstawie materiałów oficjalnych) z r. 1929. Ogłosił również wstępy do rosyjskich wydań: „Przedwiośnie” S. Żeromskiego (Moskva–Leningrad 1925), M. Dąbrowskiej „Ludzie stamtąd” (Moskva–Leningrad 1928), A. Struga „Pokolenie Marka Świdy” (Leningrad 1926), „Mogiła nieznanego żołnierza” (tytuł rosyjski „Kapitan Lozovskij”, Leningrad 1928), „Fortuna kasjera Śpiewankiewicza” (Leningrad 1929). Wydał także po rosyjsku powieści: Balety (Leningrad 1930) i Leninskaja šachta (Leningrad 1931). R. zmarł 28 XI 1934 w Jakucku i tam został pochowany. Po jego śmierci Prezydium CKW i Rada Komisarzy Ludowych Jakuckiej ASRR ustanowiły dwa stypendia jego imienia.
O żonie R-ego Ninie Siergiejewnie Arskiej brak bliższych danych, brak również informacji o potomstwie.
Fot. w zbiorach Centr. Arch. KC PZPR; – Bol’šaja Sovetskaja Enciklopedija, Moskva 1926 III; Kopanev G., Arskij-Radziševskij, w: Geroi Oktjabrja, Leningrad 1967 s. 109–11 I; Księga Polaków uczestników rewolucji paźdz.; – Manusiewicz A., Polacy w Rewolucji Październikowej, W. 1967 s. 49, 205–8, 334; Najdus W., Polacy w rewolucji 1917 r., W. 1967; Očerki po istorii Leningradskoj organizacji KPSS, Leningrad 1980 I–II; Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, W. 1966; Stępień M., Zagadnienia literackie w publicystyce Polonii radzieckiej 1918–1939, Wr. 1968; Ślisz A., Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji 1915–1919, W. 1968; – Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1965 IV; – „Niepodległość” T. 9: 1934, T. 16: 1937; „Z Pola Walki” 1958, 1970; – Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa 12302 (Arski-Radziszewski), 446/I/3319; Institut Marksizma-Leninizma w Moskwie: 17/4/1248 k. 208, 17/9/1221, 70/2/551, 70/2/552; Leningradskij Partarchiv: 4000/5/1477 k. 35, 16/11/652/11056 k. 2 i 7, 16/11/671/11507 k. 1.
Aleksander Kochański