Stawar Andrzej, właśc. Edward Janus, pseud. i krypt.: A., Amicus, A.S., as, (as), a.s., A.S-r, A. Stawiarski, Br. Zawadowski, Bronisław Zawadowski, Dr J. P. Zajączkowski, Edward Janicki, ej, I.O., Jan Witkowicz, Jan Zawadowski, K. Zawadzki, P. Treska, Paweł Treska, s., (s), S., Spectator, St., Stanisław Leśniewski, Wł. Zawadzki, Nemo (wspólnie z Januszem Koenigiem), S-z (wspólnie z Mieczysławem Szczuką) (1900–1961), krytyk literacki, publicysta, tłumacz, działacz komunistyczny.

Ur. 30 IV w Warszawie; był synem Antoniego Janusa, bezrolnego chłopa, i Franciszki z Tałajów, którzy do Warszawy przybyli w poszukiwaniu pracy.

Naukę w rosyjskim gimnazjum rządowym w Warszawie S. przerwał wraz z zajęciem miasta przez Niemców w r. 1915; do szkoły nigdy już nie wrócił. Jako niewykwalifikowany robotnik pracował w Warszawie do końca pierwszej wojny światowej. W l. 1919–22 odbył służbę w WP. Braki wynikające z przerwanej edukacji uzupełniał intensywnym samokształceniem, koncentrując się na literaturze polskiej i rosyjskiej oraz teorii marksizmu. Wg Alicji Pacholczykowej ok. r. 1923 związał się z Komunistyczną Partią Robotniczą Polski (KPRP, od r. 1925 – Komunistyczna Partia Polski, KPP), wg Aleksandra Wata i „Słownika współczesnych pisarzy polskich” był członkiem KPRP i KPP. Został zatrudniony w Centralnej Redakcji KC KPRP z zadaniem opracowywania partyjnych ulotek i biuletynów oraz pisania artykułów do prasy legalnej i nielegalnej. Debiutował w r. 1923 w związanym z KPRP tygodniku „Nowa Kultura” (nr 10/11), pod krypt. (s), recenzją książki Tadeusza Szturm de Sztrema „Płace zarobkowe w okresie dewaluacji pieniężnej”. W r. 1924 pracował również w Sejmie, w sekretariacie Komunistycznej Frakcji Poselskiej. Od czerwca 1925 do lutego 1927 był redaktorem odpowiedzialnym „Jednodniówki NPCh” [Niezależnej Partii Chłopskiej]. Zachęcony przez Mieczysława Grydzewskiego podjął współpracę z pismami przez niego redagowanymi: w r. 1925 z „Wiadomościami Literackimi”, a w r. 1926 ze „Skamandrem”. W przeciwieństwie do kierownictwa KPP, przewrót majowy 1926 r. ocenił negatywnie i w konsekwencji wycofał się z bezpośredniej działalności partyjnej. W lipcu t.r. był sygnatariuszem apelu o uwolnienie więźniów politycznych. W sierpniu odrzucił złożoną mu przez Juliusza Kadena-Bandrowskiego propozycję współpracy z piłsudczykowskim „Głosem Prawdy”. W „Skamandrze” (1926 z. 43) ogłosił szkic O duchu literatury polskiej słów kilka, czyli o wszystkim i o niczym (przedr. Szkice literackie, W. 1957), dyskredytujący polski romantyzm oraz negujący wartość «irracjonalnej filozofii tradycjonalno-sarmackiej». W „Wiadomościach Literackich” opublikował m.in. artykuły: Zagadnienia marksizmu (1926 nr 5), Praca... praca (1926 nr 39) oraz kilkadziesiąt recenzji (z reguły podpisanych krypt. ej) ze współczesnej literatury sowieckiej, a także z książek: Jana Nepomucena Millera „Zaraza w Grenadzie” (Zarażona Grenada i romantyczny Almanzor, 1927 nr 4, odpowiedź polemiczna Millera: „Odprawa krytykom na S”, 1927 nr 31) i Wiktora Altera „Socjalizm walczący” (Socjalizm walczący, 1927 nr 30). W marcu 1927 został sekretarzem redakcji „Dźwigni”, powstałego wówczas miesięcznika lewicowej awangardy związanej z KPP. Przybrał pseud. Andrzej Stawar, pod którym ogłosił w nr. 1 artykuł Pomyłki „Przedwiośnia”, polemizujący z książką „Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek” Juliana Bruna Bronowicza, a także dwa szkice: Kryzys prozy (nr 2–3), o konieczności zmiany pokoleniowej, która wyłoni prozaików, pozbawionych obciążeń «sentymentalizmu patriotycznego» oraz Zachód w Polsce (nr 4), podważający przekonanie o przynależności Polski do kultury zachodnioeuropejskiej (oba przedr. w Szkicach literackich). Recenzując w „Dźwigni” „Dymy nad miastem” Władysława Broniewskiego (nr 4), zarzucił poecie «inteligencką miękkość». Przyjaźnił się z twórcami o orientacji lewicowej, redaktorami „Dźwigni”: Szczuką, Teresą Żarnowerówną i Witoldem Wandurskim oraz z Broniewskim, Brunonem Jasieńskim, Aleksanderem Watem, Ireną Krzywicką. Opublikował szkic wspomnieniowy Idee i działalność Mieczysława Szczuki (tamże 1927 nr 5). W dyskusji na temat akademii literatury Bardzo poważna transakcja (tamże 1928 nr 7), sprzeciwił się masowemu subsydiowaniu literatów, w czym upatrywał przyczyny kryzysu słowa. Artykułem Brzozowski (tamże 1928 nr 8, przedr. w Szkicach literackich) rozpoczął serię prac poświęconych twórczości Stanisława Brzozowskiego.

Równocześnie z redagowaniem „Dźwigni” pracował S. w l. 1927–9 w sekretariacie związanego z KPP Klubu Sejmowego «Jedność Robotniczo-Chłopska»; po upadku „Dźwigni”, w sierpniu 1928, było to jego jedyne źródło utrzymania. W l. 1929–33 współpracował z Krajową Redakcją KPP. W r. 1929 opublikował w warszawskim wydawnictwie «Rój» swój pierwszy przekład, powieść F. Dostojewskiego „Biedni ludzie”. T.r. był, wg Wata, pomysłodawcą założenia „Miesięcznika Literackiego”, kolejnego pisma warszawskiego związanego z KPP. Został w nim sekretarzem redakcji i opublikował ponad pięćdziesiąt artykułów, recenzji i przekładów (ok. 20% objętości pisma). Rozpoczął surową oceną „Czarnych skrzydeł” Kadena („Mies. Liter.” 1929 nr 1, 1930 nr 2), pisał o wojnie jako temacie literatury najnowszej (Jeszcze o literaturze wojennej, tamże 1930 nr 2), w Legendach Mickiewiczowskich (tamże 1930 nr 4) podjął polemikę z „Brązownikami” (W. 1929) Tadeusza Żeleńskiego (Boya), zarzucając autorowi oderwanie poezji Mickiewicza od tła historycznego i kulturowego oraz przecenianie roli poetyckiego geniuszu. W szkicu poświęconym Władysławowi Orkanowi wysoko ocenił realizm w jego twórczości (Władysław Orkan, tamże 1930 nr 7). W artykułach teoretycznych (O krytyce, tamże 1930 nr 2, O pojmowanie literatury, tamże 1930 nr 9, W szkole Plechanowa, tamże 1931 nr 21, wszystkie przedr. w Szkicach literackich), postulował powiązanie zjawisk literackich z podłożem społecznym, zwracał uwagę na «odrębne zadania socjalne» spełniane przez literaturę, krytykował poglądy estetyczne Plechanowa. Z artykułami S-a polemizował Stanisław Ryszard Stande (tamże 1931 nr 15). Krytykowany przez Karola Irzykowskiego („Piła marksistyczna”, „Wiad. Liter.” 1930 nr 5), odpowiadał mu m.in. artykułem W lamusie idealizmu (tamże 1930 nr 4). W pomysłowych niekiedy interpretacjach S-a było wiele socjogenetycznych uproszczeń i demaskatorskiej jednostronności. Wraz z Watem i Broniewskim tworzył w redakcji „Miesięcznika Literackiego” frakcję, z biegiem czasu coraz bardziej krytykowaną przez politycznych zwierzchników pisma, Jana Hempla i Standego, którzy zarzucali S-owi m.in. jawne propagowanie ideologii marksistowskiej wbrew postulowanej przez KPP ostrożności w formułowaniu poglądów radykalnych. W styczniu 1931 był S. jednym z sygnatariuszy „Listu otwartego w sprawie torturowania więźniów politycznych w Łucku” (informacja w „Mies. Liter.” 1931 nr 15 – cenzura nie zezwoliła na druk tekstu). Artykuły S-a bywały konfiskowane przez cenzurę, m.in. Pod komendą faszyzmu („Mies. Liter.” 1931 nr 15). Dn. 10 IX t.r. został aresztowany na zebraniu redakcji wraz z całym zespołem „Miesięcznika Literackiego” i przez dwa miesiące przebywał w warszawskim więzieniu Centralnym.

Po zwolnieniu w r. 1931 z więzienia, S. zajął się ponownie działalnością przekładową; przetłumaczył „Krzyczcie Chiny!” S. Trietiakowa (inscenizacja Leona Schillera w Teatrze Wielkim we Lwowie w r. 1932), a wspólnie z Wacławem Rogowiczem także „Cichy Don” M. Szołochowa (wyd. «Rój», W. 1934 I–VII). T.r. opatrzył wstępem przekład na jidysz poezji Broniewskiego „Lider” (W.) oraz okazjonalnie współpracował z „Wiadomościami Literackimi”. Wspólnie z działaczem komunistycznym Romanem Jabłonowskim wydał t.r. w Warszawie tom pierwszy czasopisma „Pod prąd”. W zamieszczonych tu pod pseud. Paweł Treska artykułach: O bonapartyzmie i faszyzmie oraz O biurokracji sowieckiej (przedr. w Pismach ostatnich, Paryż 1961), analizując przemiany polityczne w Europie, charakteryzował bolszewizm (określany przez niego mianem nowego bonapartyzmu) oraz faszyzm jako dwa warianty państwa totalitarnego. Podjęta w tym czasie współpraca z Izaakiem Deutscherem stała się w środowisku komunistycznym powodem oskarżeń S-a o trockizm, chociaż on sam był krytyczny wobec tego nurtu, co udokumentował w powstałej wtedy Historii Trockiego (wyd. w Pismach ostatnich). Skazany po artykułach w „Pod prąd” na towarzyski ostracyzm, w konsekwencji zerwał t.r. z partią. Wycofał się też z działalności politycznej; w r. 1935 odrzucił złożoną mu przez Jerzego Borejszę propozycję współpracy z Klubem Demokratycznym. Zintensyfikował swą działalność przekładową; pod nazwiskiem lub pseud.: E. Janicki, Stanisław Leśniewski, Dr. J. P. Zajączkowski, przetłumaczył dla warszawskiego wydawnictwa «J. Przeworski» „Piotra Pierwszego” A. Tołstoja (W. 1935 I–II, właśc. 1934), a dla wydawnictwa «Rój» „Złodzieja” (W. 1935 I–II) i „Drogę za ocean” L. Leonowa (W. 1936–7 I–II), „Jednym tchem” I. Erenburga (W. 1936), „Puszkina” J. Tynianowa (W. 1937) oraz opowiadania M. Priszwina „Korzeń życia” (W. 1939). W r. 1936, wspólnie z Jabłonowskim wydał drugi tom „Pod prąd”; zamieścił w nim kolejny artykuł rozrachunkowy Planiści i państwowcy na lewicy socjalistycznej (przedr. w Pismach ostatnich). W r. 1937 ogłosił obszerny esej Otello i okopowizny („Skamander” z. 78–80, przedr. w Szkicach literackich) o literaturze sowieckiej, zwracając uwagę na jej tradycjonalizm i schematyzm. Od t.r. wznowił współpracę z „Wiadomościami Literackimi”; zabrał głos w dyskusji „Pisarze polscy o kwestii żydowskiej” (Jeszcze o antysemityzmie, 1937 nr 22) oraz opublikował artykuły o kulturze i literaturze ZSRR: Istota thermidora (1937 nr 35) i Literatura sowiecka na przełomie (1938 nr 26, przedr. pt. Literatura rosyjska na przełomie w Pismach ostatnich), a także Kontrasty społeczne (1938 nr 10), o działalności politycznej i twórczości literackiej Andrzeja Struga. W r. 1937 rozpoczął wydawanie i redagowanie warszawskiego miesięcznika „Nurt” (w kwietniu ukazał się jeden numer). W r. 1938 publikował także na łamach „Dziennika Ludowego”.

Po wybuchu drugiej wojny światowej S. został zmobilizowany i wziął udział w kampanii wrześniowej 1939 r. Po klęsce przedostał się na Węgry; od początku r. 1940 mieszkał w Budapeszcie. Brał udział w pracach Komitetu do Spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami na Węgrzech (delegatura resortu opieki społecznej rządu RP) oraz był doradcą ds. kultury prezesa Komitetu Henryka Sławika. W r. 1941 skrócił i przygotował redakcyjnie „Zarys literatury polskiej” Ignacego Chrzanowskiego (Budapeszt I z. 1–3, Komitet Kulturalno-Oświatowy do Spraw Opieki nad Uchodźcami Polskimi na Węgrzech). W l. 1941–2 zamieszczał różne artykuły w „Naszej Świetlicy – Materiałach Obozowych” (pod krypt. I.O.) oraz w redagowanych przez Józefa Winiewicza „Wieściach Polskich” (m.in. pod pseud. Amicus). Redagował też pismo kulturalno-oświatowe dla świetlic i obozów „Tygodnik Polski. Materiały Obozowe”, przekształcone w r. 1943 w „Tygodnik Polski”. Pozostawał w bliskich kontaktach z Ireną i Stanisławem Vincenzami, u których ukrywał się od marca 1944, podczas niemieckiej okupacji Węgier, a także z Adamem Bahdajem. W kwietniu t.r. został członkiem podlegającego Delegaturze Rządu RP na Kraj przedstawicielstwa «Węgry II». Po wkroczeniu Armii Czerwonej, w porozumieniu z sowieckimi władzami wojskowymi, współorganizował repatriację polskich wychodźców. W tym czasie współtworzył Tymczasowy Komitet Polski na Węgrzech, opowiadający się za Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego.

W czerwcu 1945 wrócił S. do kraju. Na krótko zamieszkał w Łodzi u Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego, potem m.in. w willi Krzywickiej w Podkowie Leśnej pod Warszawą. Z rekomendacji Leona Kruczkowskiego, wówczas członka Krajowej Rady Narodowej (KRN), rozpoczął w lipcu pracę w Min. Kultury i Sztuki (MKiS) na stanowisku dyrektora Gabinetu Ministra; od września był stałym przedstawicielem ministra do komisji poselskich KRN, a od grudnia urzędnikiem w Dep. Literatury, Teatru i Filmu. W październiku t.r. został wybrany do Zarządu Oddziału warszawskiego Związku Literatów Polskich (ZLP). W lutym 1946 zrezygnował z pracy w MKiS (formalnie zwolniony w lipcu t.r.). Rozpoczął t.r. współpracę z łódzkim tygodnikiem społeczno-kulturalnym „Kuźnica”, włączając się artykułem Spór o inteligencję (1946 nr 19, przedr. w O Brzozowskim i inne szkice, Kr. 1961) do dyskusji wywołanej pracą Józefa Chałasińskiego „Inteligencja polska w świetle swej genealogii społecznej” (1946 nr 2). Publikował w „Kuźnicy” liczne szkice literackie, charakteryzujące się szerszym niż w okresie przedwojennym uwzględnieniem kontekstu literackiego, większym umiarem ocen oraz bardziej precyzyjnym aparatem pojęciowym: Dookoła „Elektry” (1946 nr 15), Sienkiewicz (1946 nr 30–33), Żeleński-Boy (1946 nr 50–51, 1947 nr 1, 2, 5, 10), Z zagadnień prozy (1947 nr 50), O „Przedwiośniu” (1948 nr 27), Literat i wieszcz (1948 nr 48, 49). W l. 1947–8 współpracował również z „Odrodzeniem”, gdzie m.in. opublikował artykuł Wiersze Gałczyńskiego (1947 nr 24), Pozytywizm, romantyzm, oświecenie (1947 nr 30, przedr. pt. Romantyzm, pozytywizm, oświecenie w Szkicach literackich), uwydatniający doniosłość oświecenia, a redukujący znaczenie romantyzmu w kulturze polskiej, przychylnie przyjęty przez Kazimierza Wykę (kjw, „Czy byliśmy romantykami”, „Odrodzenie” 1947 nr 32), W sprawie Trylogii (1948 nr 32) i Paradoksy romantyzmu (1948 nr 51–52); wziął tu również w obronę L. Schillera (recenzja łódzkiej inscenizacji „Burzy” W. Shakespeare’a: Teatr „Placówka” – Burza, 1948 nr 8). W r. 1948 opatrzył przedmową pamiętniki Lucjana Rudnickiego „Stare i nowe” (W.) oraz dokonaną przez Stanisława Średnickiego przeróbkę „Szkiców węglem” (W.) Henryka Sienkiewicza; wybrał też i poprzedził przedmową pisma Żeleńskiego (Boya) pt. „Mędrca okiem” (W.).

W dn. 11–17 I 1948, jako jeden z trzynastu zaproszonych wykładowców, wziął S. udział w zorganizowanym przez Dep. Literatury MKiS seminarium dla młodzieży literackiej w Nieborowie; w wygłoszonym referacie o organizacji MKiS sprzeciwił się administrowaniu kulturą, upolitycznianiu literatury oraz poddawaniu pisarzy dyscyplinie ideologicznej i organizacyjnej. Dn. 15 XII t.r. był jednym z 55 sygnatariuszy oświadczenia literatów, entuzjastycznie witających powstanie PZPR; do partii jednak nie wstąpił. Postanowień IV Zjazdu ZLP (styczeń 1949 w Szczecinie), uznających realizm socjalistyczny za główną dyrektywę pisarstwa, nie zaakceptował; na wysuwane m.in. przez Jakuba Bermana żądanie samokrytyki, obejmującej także jego poglądy przedwojenne, odpowiedział odmownie. T.r. wydał kolejny wybór pism Żeleńskiego (Boya) pt. „Boy o Mickiewiczu” (W.), jednak przedmowy do tej książki pt. „Literat i wieszcz”, drukowanej wcześniej w „Kuźnicy”, nie mógł już tu zamieścić. Opatrzył przedmową kolejną przeróbkę sceniczną Struga „Co złe to w gruzy” (W.), dokonaną przez W. Sława [M. Łebkowskiego]. Publikował jeszcze t.r. w „Rzeczpospolitej”, „Echu Tygodnia”, „Ekranie Tygodnia”, „Wiarusie”, „Nowej Wsi” oraz w „Świecie i Życiu” (w nr. 2 artykuł o ideologicznym powołaniu pisarza pt. Bohater naszych czasów). W dalszej fazie zaostrzania polityki kulturalnej został objęty zakazem druku. Utrzymywał się odtąd jedynie z działalności translatorskiej; oprócz wznawianych od r. 1946 tłumaczeń przedwojennych, zwłaszcza „Cichego Donu”, opublikował przekłady „Dersu Uzała” W. Arseniewa (W. 1948), „Wrogów” M. Gorkiego (wyst. w Warszawie w r. 1949, wyd. W. 1950), „Zoranego ugoru” Szołochowa (W. 1949 I), „Szarańczy” (W. 1951) i „Borsuków” Leonowa (W. 1952) oraz „Żurbinów” W. Koczetowa (W. 1954). Napisana w r. 1949 na podstawie artykułów z „Kuźnicy” monografia o Żeleńskim (Boyu) oraz powstałe w r.n. studium monograficzne Bieliński, poświęcone twórczości W. Bielinskiego, pozostały na razie w rękopisie.

W r. 1955 odzyskał S. możliwość publikacji i w „Twórczości” ogłosił artykuły, m.in. O Szołochowie (z. 6, przedr. w Szkicach literackich), Konstanty Ildefons Gałczyński. Początki twórczości (z. 12) oraz O Karolu Irzykowskim (1956 z. 8). Kilkakrotnie wygłaszał prelekcje na zebraniach powstałego w Warszawie w październiku 1955 «Klubu Krzywego Koła». W maju 1956 wszedł do kolegium redakcyjnego nowo powstałego miesięcznika „Dialog”, gdzie opublikował recenzję sztuk B. Shawa i J. Anouilha pt. Dwie Joanny (nr 7), oraz wziął udział w dyskusjach redakcyjnych m.in. „O bohaterze pozytywnym dramatu współczesnego” (nr 4), o filmie Andrzeja Wajdy „Kanał” (1957 nr 8), o dramacie współczesnym, m.in. o S. Beckecie (tamże), „O humorze absurdalnym w teatrze i w życiu” (1958 nr 8). Po sześciu latach wydał studium monograficzne Bieliński (W. 1956, potem włączone do Szkiców literackich). T.r. opatrzył posłowiem wydanie „Zbrodni i kary” Dostojewskiego w przekładzie Czesława Jastrzębca-Kozłowskiego (tekst posłowia włączony tamże). Dn. 2 X wygłosił słowo wstępne na wieczorze w Warszawie pt. Dostojewski w siedemdziesiątą piątą rocznicę śmierci („Nowa Kult.” 1956 nr 19, 21).

Wobec przełomu październikowego 1956 r. zachował S. dystans. Od t.r. był członkiem nowo wybranego Zarządu Głównego ZLP. Dn. 8 VIII 1957 wszedł w skład redakcji kwartalnika „Opinie”, pisma poświęconego kulturze radzieckiej, gdzie ogłosił szkic Dziedzictwo Bielińskiego (nr 1, przedr. w zbiorze O Brzozowskim i inne szkice); pismo zostało jednak zawieszone po dwóch numerach z powodu ataków prasy radzieckiej. Dn. 7 XII t.r. wziął udział w VII Walnym Zjeździe ZLP w Poznaniu, na którym ocenił pozytywnie zmiany w polityce kulturalnej. T.r. opublikował pierwszą swą książkę – Szkice literackie (W.), obszerny wybór przed- i powojennych prac krytycznych, który miał na celu ukazanie ewolucji metodologii marksistowskiej; we wstępie przyznawał, że jego wczesna publicystyka była obarczona «upraszczającym przyspieszeniem wyników rozumowania». T.r. wydał Gałczyńskiego „Poezje” („Dzieła”, W. I), z przedmową i przypisami, oraz wybór prac Irzykowskiego „Cięższy i lżejszy kaliber” (W.); w przedmowie uznał go za największego krytyka swej epoki, zaznaczył jednak, że nie miał on zrozumienia dla procesów społecznych. Opatrzył wstępem pierwszą powojenną edycję „Nienasycenia” Stanisława Ignacego Witkiewicza; usytuował powieść w tradycji literackiej Żeromskiego i Kadena, nazywając autora «epigonem zbuntowanym», który doceniał w powieści metodę realistyczną i groteskowość w ukazaniu świata politycznego; teorię czystej formy określił jako «nadużycie» estetyczne, negujące realizm i poznawczą funkcję sztuki. T.r. rozpoczął współpracę z tygodnikiem „Polityka”, gdzie ogłosił artykuł Przemiany i deformacje (nr 32). W okresie politycznej odwilży usiłował wydać nakładem tygodnika „Po prostu”, a potem Spółdzielni Wydawniczej «Książka i Wiedza» swe szkice przedwojenne, m.in. o charakterze sowietologicznym; zamknięcie „Po prostu” oraz sprzeciw władz partyjnych udaremniły te zamiary. Dn. 27 I 1958 wystąpił z Zarządu Głównego ZLP; w marcu t.r. zrezygnował z pracy w kolegium redakcyjnym „Dialogu”, natomiast wszedł w tym czasie do redakcji „Nowej Kultury” oraz publikował w „Nowinach Literackich i Wydawniczych”. T.r. ogłosił studium Tadeusz Żeleński-Boy (W.). Rozbudowując tezy swego wcześniejszego eseju, rozpatrywał tu pisarstwo Boya w związkach z tradycjami oświeceniowego racjonalizmu, na szerokim tle przemian konwencji literackich i obyczajowych, uwydatnił jego rolę w awansie literatury faktu wypierającej powieść. Książka została wyróżniona nagrodą „Nowej Kultury” i była dobrze przyjęta przez krytykę, choć zarzucano S-owi pominięcie humoru i dowcipu Boya w jego literackim portrecie. W tomie studiów O Gałczyńskim (W. 1959) trafnie scharakteryzował S. główne motywy i synkretyczno-dysonansową poetykę jego twórczości; także i tu pojawiły się szeroko rozbudowane dygresje wiążące ewolucję Gałczyńskiego z przemianami ideowo-politycznymi inteligencji polskiej. W Pisarstwie Henryka Sienkiewicza (W. 1960) potraktował S. jego wizję historii z dużym dystansem, zwracał uwagę na niekonsekwencje i nieprawdopodobieństwa sytuacyjne w jego powieściach; za trwałe ich wartości uważał styl i humor, ale twierdzenia tego nie uzasadniał. Krytyka wytykała autorowi przerost dygresji, nazbyt pochopne uogólnienia, usterki faktograficzne. T.r. opublikował w „Nowej Kulturze” obszerną recenzję polemiczną tomu Artura Sandauera „Bez taryfy ulgowej”: Nieporozumienia taryfowe (nr 30), Nieporozumienia historyczne (nr 32) oraz Młodziakowie i postępowicze (nr 33, przedr. pt. Nieporozumienia taryfowo-historyczne w zbiorze O Brzozowskim i inne szkice); wyraził tu niechęć wobec braku perspektywy społeczno-historycznej i aprobaty kreacjonizmu w krytyce literackiej (odpowiedź Sandauera: „Porozumienia i nieporozumienia”, „Nowa Kult.” nr 40). Publikował w tym okresie dalsze przekłady: „Poszechońskie dawne dzieje” M. Sałtykowa-Szczedrina (W. 1957), „Wojna i pokój” L. Tołstoja (W. 1958 I–IV), „Rozkosze kultury” M. Zoszczenki (W. 1958, wspólnie z Haliną Pilichowską i Leonem Susidem), „Zorany ugór” Szołochowa (W. 1961 II).

W r. 1960 przebywał S. w Moskwie na sesji naukowej zorganizowanej w 50. rocznicę śmierci Tołstoja. W pisanych t.r. bezpośrednio po powrocie Glossach (wyd. pośmiertne w Pismach ostatnich) powrócił do rozpoczętej w l. trzydziestych problematyki sowietologicznej. Potępiając terror stalinowski, dał wyraz przekonaniu o trwałości radzieckiej biurokracji i powierzchowności zmian wprowadzanych przez N. Chruszczowa; pomijał jednak milczeniem sprawy agresji sowieckiej na Polskę w r. 1939, Katynia, czy konferencji w Jałcie. W r. 1961 wydał książkę O Brzozowskim i inne szkice (W.), będącą wyborem jego publicystyki z l. 1946, 1949 i 1956–60, z najważniejszym artykułem O Brzozowskim. Krytyczny wobec Brzozowskiego i jego myślowego eklektyzmu, uważał jego filozofię pracy za zbiór frazesów, a patetyczną stylistykę nazywał «metafizycznym żargonem». W książce zamieścił ponadto m.in. artykuły: Wrażenia ze zjazdu pisarzy w r. 1956, kwestionujący znaczenie odwilży październikowej dla literatury polskiej, Literatura na rozdrożu, traktujący o kryzysie literatury powojennej i konieczności pozyskania czytelnika masowego oraz Użyteczność psychologizmu – o jego ważności jako formy opisu relacji społecznych. W marcu t.r. wyjechał do Francji na leczenie (cierpiał na chorobę nowotworową); z propozycją wydania swych artykułów przedwojennych, niedopuszczonych w PRL do druku, zwrócił się wtedy do Jerzego Giedroycia. Zamieszkał w siedzibie „Kultury” w Maisons-Laffitte, następnie wyjechał do Grenoble, do mieszkających tam Vincenzów. W końcu lipca t.r., ciężko chory, wrócił do Maisons-Laffitte; odwieziony przez Jerzego Stempowskiego do szpitala w Saint-Germain-en-Laye pod Paryżem, zmarł tam 5 VIII 1961. Zwłoki S-a przewieziono do Warszawy i pochowano z honorami 14 VIII w Alei Zasłużonych cmentarza komunalnego Powązki, dawny Wojskowy; na pogrzebie przemawiali S. R. Dobrowolski i Jerzy Putrament. Pośmiertnie S. został odznaczony Orderem Sztandaru Pracy II kl.

Powierzone Giedroyciowi szkice, opatrzone komentarzem autorskim, ukazały się jako Pisma ostatnie we wrześniu 1961 w Bibliotece „Kultury” (w serii „Dokumenty”) ze wstępem Pawła Hostowca [J. Stempowskiego] (przekłady: francuski Libres essais marxistes, Paris 1963, rosyjski Izbrannye stat’i o marksizme, Maryland 1964, hiszpański Libres ensayons marxistas, Mexico 1977). Pozostawione w kraju materiały S-a inwentaryzowali dla Zarządu Głównego ZLP Wanda Leopold i Tadeusz Drewnowski. Powojenne pisarstwo S-a wywoływało rozbieżne oceny. Podnoszono jego sumienność,obiektywizm i kompetencje warsztatowe (Sandauer, Włodzimierz Maciąg), komunikatywność, nieuleganie doktrynerstwu i akademickiej specjalizacji (Drewnowski), konsekwencję w wyznawanych poglądach (Mirosława Puchalska), z drugiej jednak strony zarzucano mu podporządkowywanie wymowy dzieła apriorycznie przyjmowanym założeniom (Jacek Maziarski) oraz przecenianie kryterium zaangażowania społecznego twórcy (Alicja Lisiecka). S. był poważany jako człowiek i pisarz, m.in. przez Marię Dąbrowską i Gałczyńskiego, który w r. 1947 dedykował mu, oraz swej córce Kirze, wiersz „Śpiąca dziewczynka”. We wspomnieniach (m.in. Lesława M. Bartelskiego, Drewnowskiego, Kiry Gałczyńskiej, Jerzego Korczaka, Ryszarda Matuszewskiego, Hieronima Michalskiego, Barbary Seidler, Stefana Żółkiewskiego) charakteryzowany był jako osoba małomówna, ostrożna w wypowiedziach, nieufna, a nawet paraliżowana strachem. Pozbawiony aspiracji materialnych, prowadził ascetyczny tryb życia. Bliższą znajomość utrzymywał z nielicznymi osobami (Edward Ochab, Paweł Hoffman, Romana Granas, Jan Wyka, Mieczysław Bibrowski).

S. nie założył rodziny; od poł. l. pięćdziesiątych był związany z Lilianą Lubińską (zm. 1990), profesorem neurobiologii w Inst. Biologii Doświadczalnej PAN.

Dn. 16 IX 1980 Komitet Porozumiewawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych wystosował do premiera Józefa Pińkowskiego list w sprawie uchylenia zapisów cenzury m.in. na twórczość S-a.

Fot. z r. 1959 J. B. Dorysa w Arch. ZLP w W., reprod. w: Markiewicz H., Boy-Żeleński, Wr. 2001; Fot. w: Dąbrowska M., Dzienniki powojenne 1945–1965, Oprac. T. Drewnowski, W. 1996 II, „Nowa Kult.” 1961 nr 33, „Nowe Książki” 1960 nr 19, „Wiadomości” (Londyn) 1961 nr 48, „Życie Liter.” 1961 nr 33; Fot. pośmiertna w: Pisma ostatnie, Paryż 1961; Fot. zbiorowa, w: „Nowa Kult.” 1959 nr 2; – Czachowski A., „Wiadomości Literackie” 1934–1939. Bibliografia zawartości, Wr. 1999; Nowy Korbut (Słownik pisarzy), III (bibliogr. twórczości i opracowań, błędne miejsce śmierci: Paryż); Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1946 i n.; Toporowski M. J., „Wiadomości Literackie” 1924–1933, W. 1939; – Borzym S., Filozofia polska 1900–1950, Wr. 1991; Literatura Pol. Enc., II (M. Stępień); Literatura polska po roku 1939, W. 1989 ([J. Pluta] jp); Słown. działaczy pol. ruchu robotn. (tu: Edward Janus, A. Pacholczykowa); Współcz. pol. pisarze, VII (J. Czachowska); – Cmentarz komunalny Powązki, dawny Wojskowy w Warszawie, W. 1989; Pisarze polscy. Przewodnik bibliograficzny (mszp. w IBL PAN, J. Kaczyńska); Słown. pseudonimów; – Bednarz A., PPR wobec dorobku i tradycji literatury polskiej, Zesz. Nauk. UJ, 1986 nr 776, Prace z Nauk Polit., z. 25; Bereza H., Stawar o Boyu, „Argumenty” 1959 nr 16; Bieńkowski Z., Boki. Poezja i niepoezja, „Tyg. Kult.” 1989 nr 40; Bujnicki T., O poezji rewolucyjnej, Kat. 1978; tenże, Poszukiwanie pryncypiów (krytyka marksistowska w komunistycznych czasopismach lat dwudziestych), w: tenże, Bunt żywiołów i logika dziejów, Kat. 1984; Bujnicki T., Stępień M., Krytyka poetycka w czasopismach: „Kultura Robotnicza”, „Nowa Kultura”, „Dźwignia”, „Miesięcznik Literacki”, „Ruch Liter.” 1961 nr 2–3; ciż, Kształtowanie się marksistowskiej krytyki literackiej w czasopismach: „Kultura Robotnicza”, „Nowa Kultura”, „Dźwignia”, tamże 1960 nr 1–2; ciż, Rozwój pojęcia „literatura proletariacka” w krytyce dwudziestolecia międzywojennego, Roczn. Kom. Hist.-Liter. PAN w Kr. T. 2: 1964; Ciołkosz A., Testament Stawara, „Orzeł Biały” (Londyn) 1961 nr 47; tenże, Testament Stawara, „Syrena-Orzeł Biały” (Paryż, Londyn) 1967 nr 4; Csorba H. i T., Ziemia węgierska azylem Polaków 1939–1945, W. 1985; Danilewiczowa M., Potrawka marxistowska z Sienkiewicza, „Wiadomości” (Londyn) 1960 nr 43; Drewnowski T., Poza snobizmem i doktrynerstwem, „Polityka” 1960 nr 36; tenże, Próba scalenia, W. 1997; Dymek B., Niezależna Partia Chłopska 1924–1927, W. 1972; Fik M., Kultura polska po Jałcie, Londyn 1989; Górski J., Stawar wobec inteligencji, „Prawo i Życie” 1961 nr 19; [Hempel J.] Szymański J., O marksistowską krytykę literacką, „Mies. Liter.” 1930 nr 11; Herling-Grudziński G., Un eretico di Varsavia, „Tempo Presente” (Rzym) 1961 nr 12; Jackl J., Stawar o Boyu, „Nowe Książki” 1959 nr 4; Jakubowski J. Z., Glosy do literatury współczesnej, „Przegl. Human.” 1960 nr 6; Kijowski A., Nikodem Dyzma literatury międzywojennej, „Przegl. Kult.” 1959 nr 7; Korczak J., Lęki Andrzeja Stawara, „Arkusz” 1998 nr 1; Kott J., Trzy pogrzeby, I, „Zesz. Liter.” (Paryż) 1985 nr 12; Kwiatkowski J., Gałczyński zracjonalizowany, „Twórczość” 1960 nr 6; tenże, Pisarstwo Stawara w pisarstwie Sienkiewicza, „Życie Liter.” 1960 nr 45; Lagzi J., Uchodźcy polscy na Węgrzech w latach drugiej wojny światowej, W. 1980; Lasota G., Andrzej Stawar, krytyk konsekwentny, „Przegl. Kult.” 1961 nr 36; Lisiecka A., Zoil redivivus, „Nowa Kult.” 1960 nr 5; Mach W., Studium o Sienkiewiczu, „Odrodzenie” 1946 nr 36; Maciąg W., Gałczyński jako klasyk, „Życie Liter.” 1960 nr 5; tenże, Stawar i Sienkiewicz, „Twórczość” 1960 nr 10; Markiewicz H., Teoria badań literackich w Polsce. Wypisy, Kr. 1960 II (nota biogr. S-a); Matuszewski R., Dzieło krytyczne Andrzeja Stawara, „Życie Warszawy” 1961 nr 206; Maziarski J., Dlaczego kłócę się ze Stawarem? „Tyg. Powsz.” 1958 nr 10; [Mieroszewski J.] Londyńczyk, Kronika londyńska. Stawar i inni, „Kultura” (Paryż) 1961 nr 11; Międzyrzecki A., Stawar, „Świat” 1961 nr 35; [Naglerowa H.] J. Stycz, W obronie „obywatelskości” naszej literatury, „Echo Warszawy” 1926 nr 54; Ossowski S., Przeciw tyranii kostiumu, „Student” 1978 nr 7; [Pragier A.] Pandora, Komunista myślący, „Wiadomości” (Londyn) 1961 nr 48; Puchalska M., Stawar, „Polityka” 1958 nr 17; Sebesta A., Andrzej Stawar jako ideolog i teoretyk kultury, (mszp. z r. 1995 rozprawy doktorskiej na Wydz. Filozofii UJ, bibliogr. twórczości i opracowań S-a); taż, Ideologiczne determinanty w twórczości Andrzeja Stawara, w: Polska lewica w XX wieku. Historia. Ludzie. Idee, Red. T. Ślęzak, M. Śliwa, Kr. 2004; taż, Nowoczesna i proletariacka, „Zdanie” 1984 nr 11; taż [Ziarkiewicz-Sebesta A.], Poglądy Andrzeja Stawara na światopogląd religijny twórcy, religię, instytucje religijne i sztukę, Roczn. Nauk-Dydaktyczny WSP w Kr. 1985, Prace Ekon.-Społ., z. 99; taż, Publicystyka sowietologiczna Andrzeja Stawara, tamże 1997 z. 185; taż [Ziarkiewicz-Sebesta A.], Tradycja romantyzmu i pozytywizmu w ocenie Andrzeja Stawara, tamże 1985 z. 95; Setnik R., Filozofia kultury Andrzeja Stawara (mszp. z r. 1987 rozprawy doktorskiej na Wydz. Human. UMCS); tenże, Przypomnienie Stawara, „Literatura” 1981 nr 32; Sławiński J., Andrzeja Stawara Szkice krytyczne, „Twórczość” 1958 nr 4; Stande S. R., O marksistowskie pojmowanie literatury, „Mies. Liter.” 1930 nr 12; Stempowski J., Felietony dla Radia Wolna Europa, W. 1965; Stępień M., Polska lewica literacka, W. 1985; tenże, Ze stanowiska lewicy, Kr. 1974; Szymański W., Dwaj panowie S., czyli socjologia „limfatyczna” i sarkastyczna, „Tyg. Powsz.” 1959 nr 51; Treugutt S., Boy i Stawar, „Przegl. Kult.” 1959 nr 4; tenże, Sienkiewicz dla mas i „elita”. Przypis do książki Stawara, „Przegl. Kult.” 1960 nr 38, 46; Żabicki Z., Brzozowski i współczesność, „Nowa Kult.” 1961 nr 33; Żółkiewski S., Stawar o Boyu, „Nowa Kult.” 1959 nr 1; – „Odra” 1985 nr 1 (list S. Vincenza do H. Steinhausa z 26 XI 1961); – Dąbrowska M., Dzienniki powojenne 1945–1965, Oprac. T. Drewnowski, W. 1996 II (fot. na s. 363), IV; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1966 V; Dom otwarty państwa Gałczyńskich. Rozmowa z córką poety Kirą Gałczyńską, „Konspekt” 2003 nr 16/17; Giedroyc J., Autobiografia na cztery ręce, Oprac. K. Pomian, W. 1994; Giedroyc J., Stempowski J., Listy 1946–1969, Oprac. A. S. Kowalczyk, W. 1998 II; Krzywicka I., Wyznania gorszycielki, W. 1995; Matuszewski R., Alfabet. Wybór z pamięci 90-latka, W. 2004; Od bliskich i dalekich. Korespondencja do Władysława Broniewskiego 1915–1939, W. 1981 I–II; Polska krytyka literacka (1918–1939). Materiały. W. 1966; Wat A., Mój wiek. Pamiętnik mówiony, Londyn 1977 I–II; Wygodzki S., Spotkanie z „Miesięcznikiem Literackim”, w: Księga wspomnień 1919–1939, W. 1960; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1961: „Trybuna Ludu” nr 217, 218, 221, „Życie Warszawy” nr 187, 188, 191, 193, „Roczn. Liter.”; – AAN: KG PP, sygn. 230 k. 1, Centr. Arch. KC PZPR, Komisariat Rządu na m. st. Warszawę, 297 (ark. ewidenc. Edward Janus), Więzienie Mokotów, t. 249; MKiS w W.: Arch. Dep. Kadr, teczka osobowa Edward Janus, nr 2992.

Mirosław Wójcik