Stypułkowski Andrzej Władysław, pseud.: Zbyszek, Mściciel (1929–1981), harcerz, żołnierz Armii Krajowej, inżynier, publicysta, wydawca, działacz społeczny.
Ur. 16 V w Warszawie, był synem Zbigniewa (zob.) i Aleksandry z Rabskich (zob. Stypułkowska Aleksandra).
S. uczył się od r. 1935 w Szkole Powszechnej Anders-Puchaczewskiej przy ul. Nowy Świat; należał tam do Drużyny Zuchów im. Zawiszy Czarnego. W czasie okupacji niemieckiej, od jesieni 1940, uczęszczał do szkoły w Konstancinie-Jeziornej. Od jesieni 1941 ponownie mieszkał z rodziną w Warszawie; uczęszczał wtedy na tajne komplety gimnazjalne przy ul. Marszałkowskiej. W lutym 1943 (wg innej relacji jesienią 1943) wstąpił do Bojowych Szkół Szarych Szeregów. Uczestniczył w akcjach tzw. małego sabotażu, m.in. w akcji «Oktober», a także w służbie wywiadowczej w ramach WISS (Wywiad i Informacja Szarych Szeregów; spisywał niemiecki wojskowy ruch samochodowy na wylotowych arteriach Warszawy). Dn. 17 XI t.r. został aresztowany przez Gestapo wraz ze wszystkimi domownikami w mieszkaniu rodzinnym przy ul. Krakowskie Przedmieście 30 (Niemcy poszukiwali wówczas ojca S-ego) i w charakterze zakładnika osadzony na Pawiaku; zwolniono go dzięki zabiegom ojca w styczniu 1944. Przez pewien czas ukrywał się poza Warszawą. Od 1 V do 1 VII t.r. odbył w Warszawie konspiracyjny kurs łączności. Podczas powstania warszawskiego t.r. był najpierw w drużynie łączności plutonu ochrony dowództwa Warszawa Południe (do 4 VIII), następnie w plutonie żandarmerii dowództwa Warszawa Mokotów (do 9 VIII); brał udział w zabezpieczeniu mieszkań po Niemcach i aresztowaniu osób podejrzewanych o szpiegostwo. Od 9 VIII do 25 IX był w komp. łączności «K4» Zgrupowania Pułku «Baszta» na Mokotowie; obsługiwał aparaty telefoniczne i radiostacje przy oddziałach. W dn. 26–27 VIII, wraz z resztką żołnierzy ze Zgrupowania ppłk./płk. Jana Mazurkiewicza «Radosława», ewakuował się kanałami z Mokotowa do Śródmieścia. Dn. 28 IX został awansowany na starszego strzelca. Po kapitulacji Warszawy, wychodząc z ludnością cywilną, uniknął niewoli i udał się w okolice Sochaczewa. Od stycznia 1945 przebywał w Podkowie Leśnej, gdzie od kwietnia do października t.r. działał w konspiracji, prawdopodobnie harcerskiej. Tam też skończył czwartą klasę gimnazjalną.
Dn. 30 XI 1945, wraz z ojcem, S. potajemnie w transporcie UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) opuścił Polskę. Przez okupowane przez aliantów Niemcy i Austrię dotarł do Włoch, gdzie w lutym 1946 został przyjęty do Polskich Sił Zbrojnych jako kanonier z przydziałem do 4. p. artylerii lekkiej 5. Kresowej DP. W marcu został odkomenderowany do Junackiej Szkoły Kadetów w Barharze (Barbarze) w Palestynie, gdzie w najstarszej 5. komp. zdał maturę. W r. 1947 przybył do Wielkiej Brytanii i rozpoczął studia techniczne w South – West Essex Technical College and School of Arts w Londynie; ukończył je w r. 1951. Od t.r. do r. 1953 studiował na Battersea Politechnic w Londynie, po czym podjął pracę zarobkową: przez rok był zatrudniony w firmie «Beards and Fisher Electronics», a od r. 1955 w firmie «Decca Records». Jednocześnie, w l. 1953–8, był redaktorem w Free Europa Press. W r. 1954 podjął studia humanistyczne w School of Slavonic and East European Studies University of London, które ukończył w r. 1964. Działał w Zrzeszeniu Studentów i Absolwentów Polskich w Wielkiej Brytanii jako przewodniczący Sekcji Radiowej, członek i skarbnik (1950–1) Zarządu Głównego oraz jego wiceprezes ds. międzynarodowych (1960–2). Od sierpnia 1960 był kierownikiem Komitetu Pomocy Studentom i Absolwentom z Kraju; pomagał m.in. w organizowaniu pomocy azylantom, którzy zeszli z m/s «Batory». Stał się wówczas obiektem zainteresowania Służby Bezpieczeństwa. W r. 1953 zainicjował i następnie do r. 1959 prowadził konkurs wiedzy o Polsce dla młodzieży pt. „Do dwudziestu razy sztuka” („Twenty Questions”), nagrywany w Londynie w sali teatralnej Ogniska Polskiego dla Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.
W r. 1959 zorganizował S. w Londynie wydawnictwo «Polonia Book Found Ltd.», podlegające Komitetowi Wolnej Europy w Ameryce, i był jego dyrektorem aż do śmierci. Wydawnictwo publikowało pozycje z zakresu historii, nauk politycznych i literatury współczesnej, które nie mogły ukazywać się wówczas w Polsce ze względu na cenzurę. Wydał m.in.: „Nie ma chleba bez wolności” Lucjana K. Perzanowskiego (1971), „Wandę Wasilewską” Adama Ciołkosza (1977), „Mój wiek” Aleksandra Wata (1977), „Na probostwie w Wyszkowie” Stefana Żeromskiego (1979), „Dziennik 1954” Leopolda Tyrmanda (1980), „Miazgę” Jerzego Andrzejewskiego (1981) oraz książki analizujące sytuację międzynarodową w Europie Środkowo-Wschodniej, m.in. „Polskę i nową Europę” Aleksandra Bregmana (1963), „Zjednoczoną Europę” Piotra Wandycza (1965), „Europę bez podziału” Zbigniewa Brzezińskiego (1966), „Zimną wojnę” pod redakcją Leopolda Łabędzia (1968), „Między Brukselą a Moskwą” Jana Kroka-Paszkowskiego (1975) oraz tom „Szkiców politycznych. Dzieł” Josepha Conrada (1975; zawarł tam teksty pominięte w ocenzurowanym tomie 27. edycji krajowej „Dzieł”). Wydawano również utwory autorów rosyjskich m.in. Roja A. Miedwiediewa, Władimira Bukowskiego, Nadieżdy Mandelsztam, Aleksandra Niekricza, Andrieja Siniawskiego i Andrieja Amalryka. Wszystkie książki «przerzucał» S. różnymi szlakami do Polski, gdzie po r. 1976 były przedrukowywane w «drugim obiegu». W l. sześćdziesiątych uzyskał fundusze na wydawanie „Zeszytów Informacyjno-Politycznych” mających na celu dostarczenie źródłowych tekstów o sytuacji w kraju. Wydano jednak tylko dwa zeszyty (1962, 1964) z przedmową Ciołkosza.
W l. 1963–71 wydawał S. w swej oficynie kwartalnik historyczny „Polemiki” – pismo reagujące na «tendencyjność i schematyzm historiografii krajowej» (R. Habielski) i wszedł obok Pawła Zaremby, Bregmana i Ciołkosza do jego komitetu redakcyjnego. Był też współredaktorem dwóch specjalnych numerów pisma sowietologicznego „Survey” – w r. 1970 i 1975 (wydawanego od poł. l. pięćdziesiątych w Londynie przez Łabędzia) oraz współautorem podręcznika organizowania wolnych związków zawodowych. Publikował artykuły w polskiej prasie emigracyjnej m.in. „Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza”, „Tygodniu Polskim” i „Orle Białym”. Jako członek Komisji Ruchu Europejskiego dla Spraw Europy Środkowo-Wschodniej uczestniczył w międzynarodowej konferencji w Brukseli (10–11 I 1964), poświęconej promocji kontaktów między Europą Wschodnią i Zachodnią. W r. 1964 założył kolejne wydawnictwo «Overseas Publications Interchange Ltd.»; specjalizowało się ono w książkach w języku rosyjskim. Również te pozycje trafiały różnymi drogami do ZSRR i przyczyniły się do powstania tzw. samizdatów. Wraz z P. Raddewayem był współorganizatorem brytyjskiego koła do walki z nadużyciami psychiatrii sowieckiej – Working Group on the Internment of the Centres in the Mental Hospitals (grupa ta wyłoniła się z organizacji Amnesty International). W dn. 19–21 V 1966 uczestniczył w I Światowym Zjeździe Polski Walczącej w Londynie; był sekretarzem jego Komisji Spraw Krajowych. W l. 1966–70 był prezesem Koła Rodzicielskiego Polskiej Sobotniej Szkoły Nauk Macierzystych im. Mikołaja Reja w dzielnicy Chiswick w zachodnim Londynie. Po powstaniu w Polsce Komitetu Obrony Robotników w r. 1976, poprzez wydawnictwo «Polonia Book Found Ltd.», popularyzował wydawnictwa opozycji demokratycznej, m.in. Niekricza „Otrešis’ot straha” (1979), Wiktora Woroszylskiego „Powrót do kraju” (1979), „Gdańsk 1980 oczyma świadków” (1980). Każdego roku wystawiał z sukcesem książki obu swoich oficyn na międzynarodowych targach książek we Frankfurcie nad Menem.
S. był współzałożycielem powstałego 1 II 1980 w Londynie Studium Spraw Polskich (SSP) w Wielkiej Brytanii (Information Centre for Polish Affairs UK); odmówił wejścia do jego zarządu, ale ściśle z nim współpracując, umożliwił przedstawicielom SSP wyjazd na Konferencję Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w Madrycie pod koniec listopada 1980 oraz zaprezentowanie tam w tłumaczeniu angielskim „Raportu Polskiego Komitetu Helsińskiego”. Był też członkiem koła pułkowego «Baszta». W r. 1981 po raz kolejny pojechał do Frankfurtu; zawarł tam umowę z krajowym niezależnym wydawnictwem «NOWA» Mirosława Chojeckiego, zezwalającą na przedruk wszystkich książek «Polonia Book Found Ltd.». S. zmarł 25 XI 1981 w Londynie, został pochowany na cmentarzu Gunnersbury.
S. ożenił się w r. 1954 z Irmą Janiną z Andrychowskich (ur. 1929), przybyłą w r. 1942 do Palestyny z armią gen. Władysława Andersa, harcerką, architektem, pracownikiem m.in. Rady Miejskiej Londynu i amerykańskiego Institute of American Architects Research Corporation; po śmierci męża przez dwa lata prowadziła ona samodzielnie «Polonia Book Found Ltd.», a następnie do r. 1992 była jej dyrektorem. Była także skarbnikiem SSP, członkiem m.in. Zarządu Studium Spraw Polskich, Rady Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego (POSK), Inst. i Muz. im. gen. Sikorskiego, Zjednoczenia Polskiego w Wielkiej Brytanii, Związku Młodszych Ochotniczek i Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. S. miał dwie córki: Hannę (ur. 1956), zamężną Goutierre, adwokata, w r. 1995 współzałożycielkę, a od r. 2003 prezesa Polskiej Izby Przemysłowo-Handlowej w Paryżu, oraz Martę (ur. 1967), zamężną Mauberg, konsultantkę i doradcę w sprawach polityki Wielkiej Brytanii i Unii Europejskiej w Brukseli, doradcę w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej w Warszawie i kierownika Delegacji Komisji Europejskiej w Polsce, następnie dyrektora polskiej firmy dekoratorskiej «Dom i Domek» w Warszawie.
Pamięć S-ego uczczono tablicą pamiątkową w kościele św. Andrzeja Boboli w Londynie.
Kościół św. Andrzeja Boboli. Panteon Narodowy – pomniki, witraże, tablice, Red. R. Juszczak, Londyn 2004; – Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, Tor. 2005 IV 118; Polska emigracja polityczna. Informator Departamentu i Ministerstwa Spraw Zagranicznych Warszawa, sierpień–wrzesień 1962, W. 2004; – Ajewski E., Mokotów walczy 1944, W. 1990 s. 256 (fot.), s. 355; Bromke A., Andrzej Stypułkowski (1929–1981), „Związkowiec” 1981 nr z 29 XII; Danielewicz-Zielińska M., Szkice o literaturze emigracyjnej, Paryż 1978; Głuchowski K., W polskim Londynie 1947–1970, Londyn 1999; Habielski R., Polski Londyn, Wr. 2000; tenże, Życie społeczne i kulturalne emigracji, W. 1999; Heller M., Pamięci Andrzeja, „Kultura” (Paryż) 1982 nr styczeń/luty; Judycki Z. A., Polacy w świecie, „Kwart. Biogr. Polonii” 1994 z. 5; Majewska W., Z Lwowskiej Fali do Radia Wolna Europa, Bytom 2006; Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945–1990, Red. L. Kliszewicz, Londyn 1995; Nowak-Jeziorański J., Placówka Andrzeja Stypułkowskiego, „Rzeczpospolita” 2001 nr 281; tenże, Zapomniany działacz, „Tydzień Pol.” 2000 nr z 5 XI; Szwagrzak B., Polskie emigracyjne organizacje młodzieżowe w Wielkiej Brytanii jako czynnik w formowaniu postawy społeczno-obywatelskiej 1950–2005, Londyn 2007; – Ciołkoszowa L., Spojrzenie wstecz, Paryż 1995; Fibich S., „Rondo” i „Andrzej” (mszp. w posiadaniu rodziny); Krok-Paszkowski J., Wspomnienia o przyjacielu, „Tydzień Pol.” 2001 nr z 24 XI s. 11 (fot.); Makowiecki Z., Słowo o Andrzeju Stypułkowskim 1929–1981, tamże 2007 nr z 15 IV; Nowak-Jeziorański J., Listy 1952–1998. […] Jerzy Giedroyc, Oprac. D. Platt, Wr. 2001; Radomyski J., Andrzej Stypułkowski (16 V 1929 – 25 XI 1981), (mszp. w posiadaniu rodziny); Stypułkowska A., Andrzej Stypułkowski, (Londyn 1981, mszp. w posiadaniu rodziny); Stypułkowski Z., Zaproszenie do Moskwy, Londyn 1991 poza indeksem s. 18, 90, 176, 178, 182–3, 185–6, 208, 327 (fot.); Szwejczewski T., Wspomnienia, czerwiec 1939–1945 (mszp. w posiadaniu rodziny); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1981: „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” nr z 1 XII (E. Smolar), nr z 3 XII (Z. Racięski), nr z 4 XII (A. Polniaszek), „Times” nr z 4 XII, „Tydzień Pol.” nr 48, nr z 5 XII (Łabędź), nr z 19 XII; – Studium Polski Podziemnej w Londynie: sygn. KW1/8267 (teczka weryfikacji służby S-ego w AK); – Informacje żony, Irmy Stypułkowskiej z Londynu.
Andrzej Suchcitz