Nagłowski Antoni Felicjan, krypt. A. N., An. Nag., Ant. Nagł., F. A. N., F. N. (1742–1809), konfederat barski, pisarz, urzędnik policji, wolnomularz. Ur. w Kościanie ok. 24 VI (data chrztu), był synem Ludwika, regenta grodzkiego kościańskiego, i pierwszej jego żony Heleny z Leśniewskich. Z domu wyniósł N. «doskonałą edukacją” (dobrą znajomość łaciny, języka niemieckiego i francuskiego), nie wiadomo wszakże, gdzie pobieraną, zapis 24 000 złp. «ex bonis paternis et maternis» oraz pociąg do pióra. Regent kościański bowiem, wg świadectwa własnego testamentu (z 28 III 1768), całe swe życie strawił «na lekturze i pisaniu ksiąg pobożnych», był autorem nie dokończonej «książki na oświecenie dysydentów pisanej» i książki «na oświecenie Żydów już dawno dokończonej» i przepisanej «in octavo», w młodości zaś pisywał także «polityczne i periodyczne lukubracje». Pod patronatem ojca wszedł nadto N. na wokandę trybunalską, występując parokrotnie od r. 1765 począwszy przed trybunałem poznańskim pozywany przez sąsiadów w drobnych sprawach. Życie polityczne rozpoczął w r. 1764, podpisując wraz z woj. poznańskim elekcję Stanisława Augusta, następnie uczestniczył czynnie w wypadkach l. 1768–72. W r. 1768, obecny tylko jako arbiter, na sejmiku generalnym poznańskim odbytym 10 X obrany został bezprawnie i wbrew swej woli na posłannika do prymasa Gabriela Podoskiego. Tłumaczył się z tego zawile w oświadczeniu złożonym 9 VIII 1769 przed księgami grodzkimi kościańskimi. Wkrótce potem – w listopadzie t. r. – był już w szeregach konfederacji barskiej jako pisarz pułkowy przy Ignacym Malczewskim, ówczesnym marszałku konfederacji wielkopolskiej. W marcu 1772 pełnił analogiczną funkcję w regimencie Antoniego Sieroszewskiego; w maju t. r. znajdował się w Warszawie wśród oficerów towarzyszących komendantowi konfederacji wielkopolskiej Józefowi Zarembie, przybyłemu tam w celu podpisania kapitulacji. W czasie Sejmu Delegacyjnego przebywał głównie w Warszawie, trudniąc się pisaniem gazetek politycznych rozsyłanych w formie imiennych korespondencji zleceniodawcom. W r. 1773 należał do nich ks. Michał Lipski, pisarz w. kor. i opat komandatoryjny lubiński, w r. 1774 i w l. n. Franciszek Sułkowski, generał lejtnant infanterii kor., oraz Antoni Sułkowski, woj. gnieźnieński. Równocześnie pisał N. podobne doniesienia dla Joachima Potockiego, podczaszego lit., byłego regimentarza generalnego Baru, i Tomasza Ignacego Łopacińskiego, wojewodzica brzeskolitewskiego. Zachowało się zaledwie 10 listów-gazetek (8 pisanych w l. 1777–86 do A. Sułkowskiego, wydanych w „Archiwum Literackim”), ich lektura ujawnia nieprzeciętny talent gazeciarski pisarza, przejawiający się w ciętym, ironicznym komentarzu i w pełnej swady i swobody narracji. Na uwagę zasługuje też czystość i precyzja języka tej korespondencji, a jej treść, czerpana z plotki gazeciarskiej («co na dorędziu języka»), gazet zagranicznych i krajowych, a także – zapewne – z dyplomatycznej poczty, posiada wartość dokumentalną. Działalność gazeciarska N-ego zajmuje w jego pisarstwie miejsce poczesne.
W l. 1773–4 N. występował nadto parokrotnie na terenie Wielkopolski – w Kościanie, Rawiczu i Lesznie – jako plenipotent prawny J. Zaremby i Sułkowskich. Dn. 24 VI 1775 otrzymał za poparciem Antoniego Sułkowskiego posadę subalterna w Departamencie Policji Rady Nieustającej; był wówczas stanu wolnego i mieszkał w klasztorze karmelitów na Krakowskim Przedmieściu. Początkowo pracował jako kopista (kolegował z Józefem Świętorzeckim), a od r. 1779 jako drugi sekretarz, z pensją 3 000 złp. rocznie. Aż do wyznaczenia stałego funduszu na opłacenie urzędników policji w styczniu 1778 subalterni pracowali często na kredyt, posyłając do władz liczne memoriały i supliki, które niewiele jednak skutkowały, zwłaszcza po wyjeździe za granicę marszałka Rady Augusta Sułkowskiego, «mocnego i ochoczego popieracza». W tej sytuacji N. napisał i «rozrzucił» «pismo pt. Pobudka do radzenia publicznego o już nie mogących dać sobie rady subalternach Rady Nieustającej» (niezachowane). Po rozszerzeniu władzy policji o nadzór nad miastami królewskimi (1776) N. kierowany był wielokrotnie do przeprowadzania lustracji miast wielkopolskich.
Równocześnie z podjęciem pracy urzędniczej rozpoczął N. działalność literacką na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, w ostatnim roczniku pisma (1777), wysuwając się ilością swego wkładu autorskiego (21 utworów) na pozycję czołową. Ten jedyny publikowany ówcześnie dorobek literacki N-ego stanowią utwory poetyckie (powieści, bajki, ody, listy, erotyki) wartości artystycznej na ogół miernej, w większości przekłady lub parafrazy z literatury niemieckiej (Ch. F. Gellert) i francuskiej (Wolter, A. Houdar de La Motte, J. Delille, A. G. de Chaulieu, A. Piron). Znany był wszakże przede wszystkim jako «tlumacz cnego Woltera» (epitet udzielony mu przez S. Trembeckiego w przyjacielskim wierszu „Do Nagłowskiego”). W r. 1776 odbył N. paromiesięczną podróż do Włoch (przez Czechy i Austrię), towarzysząc zabiegającemu o poselstwo polskie przy Watykanie Antoniemu Sułkowskiemu, i spisał diariusz tej podróży (niezachowany). Nadto na bieżąco informował o przebiegu wojażu Augusta Sułkowskiego.
Po zakończeniu działalności Departamentu Policji Rady Nieustającej w początkach Sejmu Czteroletniego (1 X 1788) byli jego subalterni pobierali pensje ze Skarbu Obojga Narodów i używani byli do różnych prac sejmowych. N. w l. 1790–1 pracował przy «robotach koekwacyjnych i rysie ksiąg ziemiańskich». Po ogłoszeniu Konstytucji 3 maja i ukazaniu się prawa o Komisji Policji Obojga Narodów (24 VI 1791) N. wszedł do ukonstytuowanej 4 VII Komisji, otrzymując w niej – za przyczyną samego króla – stanowisko regenta ekonomicznego Wielkopolski. Jednak już w sierpniu r. n. organ ten został zlikwidowany przez władze targowickie, a wśród urzędników wskrzeszonego przez Targowicę Departamentu Policji N-ego nie było; jako zwolennik konstytucji dał wyraz swemu stanowisku w przesłanych królowi 3 VIII 1791 entuzjastycznych wobec 3 Maja hasłach łacińskich, ułożonych «w chronostycznej sztuki obrządku». W insurekcji kościuszkowskiej działał natomiast jako asesor powołanej 27 IV 1794 Dyrekcji Wykonawczej Departamentu Policji.
Popowstańcze dzieje N-ego nie są znane. Jeśli to on był autorem ody Do Pawła I-go Cesarza Rosji («Pawle! cóż słyszy Europa zdziwiona? / Do Petersburga ludzkość wprowadzona…»), co przypisuje mu współczesny odpis Biblioteki Narodowej nr 6716 (za świadectwem innego wiersz ten ogłosił pod nazwiskiem J. U. Niemcewicza Z. Kamykowski), wnosić można, że przebywał czas pewien (może więziony?) w Petersburgu. Odnajdujemy go dopiero w r. 1809 w szeregach wskrzeszonej 9 I t. r. loży wolnomularskiej «Świątynia Izis na Wschodzie Warszawy», do której członków należał już w r. 1787, piastując od r. 1788 urząd sekretarza, a w l. 1789–93 wysoką godność archiwisty Wielkiego Wschodu Narodowego. Zmarł N. najprawdopodobniej w Warszawie w r. 1809. Na obchodzonych 16 XII 1811 uroczystościach żałobnych, poświęconych pamięci zmarłych w l. 1809–11 «znakomitych patriotów i mularzy», czczono m. in. pamięć N-ego, sekretarza loży, od r. 1810 nie figurującego już w spisach wysokich urzędników wolnomularskich. Na liście «braci, którzy się do wiecznej światłości przenieśli i których imiona w księgę pamięci… wpisane zostały» nazwisko N-ego figurowało na miejscu trzecim, tuż po nazwisku «wskrzesiciela masonii w 1783 r.» Ignacego Potockiego i Ignacego Tańskiego, mistrza katedralnego (również byłego kancelisty Departamentu Policji Rady Nieustającej).
O związkach małżeńskich N-ego brak wszelkich danych. Figurujący w herbarzu Uruskiego «Stanisław N., syn Antoniego, zasiadający w sądach gubernii wileńskiej 1855 r.» wydaje się wszakże być jego synem lub wnukiem.
Nowy Korbut, V, VI/2 (tu bibliogr.); Uruski; – Aleksandrowska E., Materiały do życia i twórczości A. F. N-ego, w: Miscellanea z doby Oświecenia, Wr. 1960, Arch. Liter., V; taż, Varia literackie. I. Nagłowski o Węgierskim. Suplement do korespondencji Nagłowskiego, w: Miscellanea z doby Oświecenia, 5, Wr. 1978, Arch. Liter., (w druku); – Akty powstania Kościuszki, I; Trembecki S., Pisma wszystkie, W. 1953 I; Vol. leg., VII 108.
Elżbieta Aleksandrowska