Mazanowski Antoni Gabriel (1858–1916), pedagog, historyk literatury i krytyk. Ur. 10 VIII we wsi Horostyta koło Włodawy, był jednym z pięciorga dzieci Jana, księdza greckokatolickiego, administratora tamtejszej parafii, i Anny z Szymańskich, bratem Mikołaja (zob.). Ojciec jego otrzymał później parafię w Witorożu (pod Białą na Podlasiu) oraz nabył posiadłość ziemską w pobliskim Burwinie. Gdy odmówił przyjęcia prawosławia, władze rosyjskie odebrały mu probostwo i internowały w Siedlcach, a następnie nakazały osiąść w Radomiu, skąd przez «zieloną granicę» uciekł wraz z rodziną do Galicji. M. uczęszczał do gimnazjów w Białej, Siedlcach i Radomiu, a od r. 1876 do Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, gdzie w r. 1879 zdał maturę. W l. 1879–83 studiował na Wydziale Filozoficznym Uniw. Lwow. polonistykę (u R. Pilata), historię (u K. Liskego), filologię klasyczną i filozofię. Od r. 1881 był stypendystą Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, a w r. 1882 został aplikantem w Krajowym Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich. Uzyskawszy stypendium sapieżyńskie, kontynuował studia na uniwersytetach w Monachium (1884/5) i Bazylei (1885/6), skąd wyjechał do Krakowa. Nie otrzymawszy tutaj posady nauczyciela gimnazjalnego udał się do Warszawy, gdzie w l. 1887–8 utrzymywał się z pracy dziennikarskiej, a następnie pomagał teściowi w gospodarowaniu majątkiem Badów-Mściska (pod Mszczonowem). Działalność naukową zaczął M. rozprawką Balladomania po pierwszym wysiąpieniu Mickiewicza („Ziarno” 1883), w r. n. ogłosił studium Adam Mickiewicz od r. 1829–1832 (Lw.). W prasie warszawskiej (głównie „Przeglądzie Tygodniowym”) i galicyjskiej zamieszczał liczne artykuły o współczesnym malarstwie polskim i niemieckim oraz o wybitnych pisarzach ówczesnej Europy (np. o G. Brandesie, E. Zoli), zajmował się także bieżącą twórczością literacką w Polsce, a zainteresowania romantyzmem kontynuował pracą o Stosunkach i wzajemnych sądach Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego („Dodatek Miesięczny do Przeglądu Tygodniowego” 1888, osobno W. 1890).
W r. 1891 został M. zastępcą nauczyciela w Gimnazjum IV we Lwowie, a w r. 1893 po złożeniu egzaminu nauczycielskiego – nauczycielem gimnazjum w Stryju, skąd po roku przeniósł się do gimnazjum w Podgórzu koło Krakowa, gdzie był profesorem do r. 1901/2, a następnie – do końca życia – pracował w krakowskim Gimnazjum III (J. Sobieskiego). Uczył równocześnie w innych szkołach średnich tego miasta (w l. 1908/9–1913/14 był dyrektorem prywatnego gimnazjum żeńskiego H. Strażyńskiej), wykładał literaturę polską XIX w. na Wyższych Kursach dla Kobiet im. A. Baranieckiego (1901/2–1911/12) i in. Od r. 1897 był członkiem Komisji AU do Badań w Zakresie Historii Literatury i Oświaty w Polsce. W r. 1908 otrzymał tytuł radcy szkolnego. M. miał opinię doskonałego nauczyciela, a jego lekcje «skończonych arcydzieł» (S. Turowski). Młodzież «zaskakiwał […], zaciekawiał, pobudzał do myślenia i dyskusji» (S. Helsztyński). Organizował uczniowskie kółka literackie, popisy deklamacyjne, był inicjatorem i kuratorem wydawanego przez uczniów szkół średnich miesięcznika „Znicz” (1907/8–1912/13), będącego pierwszym i jedynym periodykiem tego typu ukazującym się za wiedzą i zgodą władz szkolnych w Galicji. Założył też pierwszą w Galicji czytelnię dla uczniów (1906), bratnią pomoc, sam również wspierał materialnie swych wychowanków. Wielokrotnie zabierał głos, głównie na łamach „Muzeum”, w sprawach dydaktyki literatury polskiej. Brał czynny udział w dyskusjach nad reformą nauczania tego przedmiotu w galicyjskich szkołach średnich, domagając się przyznania uczniom większej samodzielności w przyswajaniu lektury, wyczulenia ich na kwestie estetyczne oraz wprowadzenia do kursu szkolnego także literatury współczesnej i – w większym niż dotąd stopniu – powszechnej (Uwagi o nauce literatury polskiej w szkole średniej, Kr. 1904). Własne przemyślenia oraz skierowane przeciw encyklopedycznemu kierunkowi w nauczaniu literatury postulaty galicyjskich nauczycieli-polonistów skłoniły M-ego do opracowania Wypisów polskich na VII–VIII klasę gimnazjalną (Kr. 1914, Wyd. 2, w oprac. Mikołaja Mazanowskiego, W.–Kr. 1923–7). Miały one zastąpić przestarzałe podręczniki S. Tarnowskiego. Nowatorskie ujęcie przejawiało się w nich m. in. w starannej selekcji materiału doprowadzonego do współczesności, w dążeniu do wyrobienia w uczniu samodzielności, w silnych akcentach patriotycznych, ale obok zalet Wypisy M-ego posiadały liczne i dotkliwe usterki wynikłe z pośpiechu; braki te spowodowały poważne zastrzeżenia fachowej krytyki.
Dla młodzieży szkolnej opracował M. charakterystyki: A. Mickiewicza (1897), K. Ujejskiego (1898), J. Kochanowskiego (1898), I. Krasickiego (1901), S. Wyspiańskiego (1907), K. Tetmajera (1911) i M. Konopnickiej (1912), weszły one w skład popularnej Biblioteki Powszechnej wydawanej w Złoczowie przez W. Zukerkandla. Duże powodzenie miały zwłaszcza tomiki o pisarzach dawniejszych, wznawiane jeszcze po 30 latach z uzupełnieniami brata M-ego, Mikołaja. Napisany przez obu braci Podręcznik do dziejów literatury polskiej (Kr. 1901) zyskał długotrwałą popularność wśród uczniów oraz samouków i odegrał dużą rolę w nauczaniu literatury polskiej (w r. 1910 zaleciła go Rada Szkolna Krajowa jako pomocnicze kompendium dla szkół średnich). Specjaliści jednakże wypowiadali się o nim na ogół wstrzemięźliwie, krytykowano zwłaszcza zawarte tu streszczenia, które zastępowały często młodzieży lekturę samych utworów. Ostatnie (8) wydanie (pt. Obraz literatury polskiej. Okresem lat 1918–1947 uzupełnił Stefan Papée, Kr. 1947) spotkało się tylko z ostrymi protestami.
Obok prac popularyzatorskich podejmował M. nadal badania historycznoliterackie, zajmując się głównie Słowackim (m. in. studium o „Balladynie”, „Bibl. Warsz.” 1909, Klucz do symboliki „Anhellego”, Kr. 1909), ogłosił również szkic o poglądach wybitniejszych estetyków niemieckich (Ze studiów nad niemiecką estetyką, „Sprawozdanie Dyrektora c. k. Gimnazjum w Podgórzu za r. szk. 1901–2”, Podgórze 1901–2). W Przeglądzie najnowszych badań z historii literatury polskiej (1893–1896), (Kr. 1897) wcześnie zwrócił M. uwagę na przerosty biografizmu i przesadne doszukiwanie się wpływów i zależności. Po osiedleniu się w Krakowie rozwinął także żywą działalność krytyczną, przede wszystkim jako sprawozdawca literacki (a z czasem współredaktor) wydawanego przez jezuitów „Przeglądu Powszechnego”. Literaturę współczesną rozpatrywał ze stanowiska katolickiego, raził go jej indywidualizm, pesymizm, estetyzm, a wreszcie erotyzm, wskutek tego niewielu twórców znajdowało jego uznanie (był entuzjastą Wyspiańskiego). Dał pierwszą, bardzo niepełną próbę syntezy Młodej Polski w powieści, liryce i dramacie (Kr. 1902), zastrzegając się, że jest to rzecz «tendencyjna», «wyraz opinii subiektywnej» i nie zrażony ostrymi atakami modernistycznej krytyki ogłaszał i później, utrzymane w podobnym duchu, sumaryczne przeglądy bieżącej twórczości literackiej: Pogłosy Młodej Polski w dramacie, powieści i krytyce literackiej (Kr. 1918). Z sympatią natomiast pisał O poezji Legionów (Kr. 1916). Zajmował się także literaturą rosyjską, informacyjną wartość posiadały studia Gorkij, Czechow, Wieresajew, Andrejew (Kr. 1907). «Tłumaczony lub przerobiony pod redakcją» M-ego „Wybór dzieł” Ch. Dickensa (za pośrednictwem przekładu rosyjskiego, P. 1914–18, wyszło 6 tomów) chwalono (W. Borowy) za koncepcję, ostro krytykując samo wykonanie. W r. 1913 M. wszedł w skład zarządu głównego powstałego w t. r. Tow. dla Popierania Prasy Katolickiej.
Zmarł 24 XI 1916 w Krakowie i został pochowany na Nowym Cmentarzu Podgórskim. Od r. 1886 był żonaty z Anielą Pstrokońską (1855–1941). Oprócz zmarłych w dzieciństwie Jana i Aleksandra, zostawił synów: prawników Antoniego i Stanisława, lekarza Adama i inżyniera agronoma Jana oraz córkę Marię, karmelitankę.

Fot. w zbiorach Adama Mazanowskiego w Bielsku-Białej; – Korbut, IV; Bibliografia filozofii polskiej 1865–1895, W. 1971; Jagoda Z., Jarowiecki J., Uryga Z., Bibliografia metodyki nauczania języka polskiego (1918–1939), W. 1963; Polska Bibliografia Literacka za l. 1946–7, Wr. 1956–8; – Borowy W., (rec. Wypisów polskich), „Wychowanie w Domu i Szkole” 1916 nr 6–7 s. 37–46; Feldman W., Piśmiennictwo polskie 1880–1904, Lw. 1905 IV; Hahn W., A. G. Mazanowski, „Pam. Liter.” 1917 s. 391–4 (bibliogr.); Helsztyński S., Dobranoc, miły książę, W. 1971 s. 23–5; Hulewicz J., Udział Galicji w walce o szkołę polską 1899–1914, W. 1934 s. 99–101; Kras J., Wyższe Kursy dla Kobiet im. A. Baranieckiego w Krakowie 1868–1924, Kr. 1972; Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie, Zestawił J. Chołodecki Białynia, Lw. 1909 s. 295; Księga pamiątkowa III Gimnazjum w Krakowie, Kr. 1958; Myśliński J., Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w Zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; Turowski S., A. Mazanowski, w: Sprawozdanie 34 Dyrekcji c. k. Gimnazjum III w Krakowie za r. szk. 1916/17, Kr. 1917 s. 18–32 (bibliogr.); – „Czas” 1916 nr 597, 599; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna; – Informacje Adama Mazanowskiego.
Rościsław Skręt