Rostworowski Antoni Jan (1871–1934), ziemianin i działacz społeczny. Ur. 27 XII w Milejowie w pow. chełmskim, był wnukiem Antoniego Melitona (zob.), synem Antoniego Ignacego i Klary z Osuchowskich, starszym bratem Wojciecha (zob.).
R. ukończył III gimnazjum rosyjskie w Lublinie (1891), w l. 1891–5 studiował rolnictwo w Halle; wtedy zorganizował stowarzyszenie studentów polskich «Filomacja». Doktoryzował się na wydz. filozoficznym w Halle na podstawie rozprawy pt. Die Entwicklung der bäuerlichen Verhältnisse in Königreich Polen im 19. Jahrhundert (Jena 1896). Od r. 1895 R. zarządzał rodzinnym majątkiem w Milejowie, a w rok później, po śmierci ojca, objął go na własność. Ok. r. 1900 nabył od ks. Hohenlohe dobra Sławatycze nad Bugiem. Sprzedał je następnie, by kupić w r. 1903 od Henryka Potockiego graniczące z Milejowem dobra jaszczowskie; przyłączył do Milejowa folwarki Starościce i Natolin, a sam Jaszczów odstąpił bratu Wojciechowi jako jego dziedzictwo po ojcu. Wreszcie w r. 1910 kupił od Stanisława Wessla majątek Kemblo (Kębło) koło Nałęczowa i wkrótce tam się z rodziną przeprowadził. Łącznie posiadał wówczas ok. 3 tys. ha.
Od chwili objęcia Milejowa R. przystąpił do racjonalizacji gospodarki, uregulował serwituty, połączył wszystkie folwarki kolejką wąskotorową długości ok. 20 km, doprowadził do majątku bocznicę od stacji Jaszczów, założył gorzelnię i młyn w Milejowie oraz cegielnię w Starościcach, zmeliorował ok. 200 ha bagien, rozpoczął eksploatację torfu w Bilsku oraz gospodarkę stawową w Klarowie i Młynku w pow. puławskim (ok. 70 ha stawów). Hodował bydło rasy holenderskiej oraz trzodę chlewną rasy angielskiej, zajmował się nasiennictwem. Należał do pierwszych w Polsce plantatorów soi oraz hodowców nutrii. Od r. 1908 był głównym akcjonariuszem i prezesem Tow. Akcyjnego Cukrowni Milejów, a także członkiem Rady Lubelskiego Tow. Rolniczego oraz jego oddziału handlowego.
R., jeden z czołowych animatorów społecznych stowarzyszeń rolniczych na Lubelszczyźnie, już w grudniu 1905 zainicjował zebranie ziemian i chłopów lubelskich w sprawie reform agrarnych i oczekiwanej autonomii Król. Pol. Zakładał kółka rolnicze, spółdzielnie mleczarskie, straże pożarne, ufundował siedmioklasową szkołę w Milejowie oraz czteroklasową w Kemble i dotował szkołę gospodarstwa wiejskiego w Nałęczowie. Był kolatorem kościoła w Milejowie, zbudowanego przez jego ojca. W r. 1912 z inicjatywy Lubelskiego Tow. Rolniczego powstało Tow. Doświadczalnictwa Rolniczego na folwarku ofiarowanym przez R-ego w Starościcach. Od r. 1913 był prezesem oddziału lubelskiego Polskiego Tow. Krajoznawczego, a w marcu 1914 wraz z Tadeuszem Piotrowskim i Juliuszem Vetterem założył Muzeum Lubelskie w celu popularyzowania wiedzy, sztuki oraz pomocy dla rozwoju przemysłu ludowego. Przyczynił się też finansowo do powstania Tow. Szkoły Lubelskiej. Z przekonań politycznych narodowy demokrata, jeszcze przed pierwszą wojną światową R. wstąpił do Ligi Narodowej. Był jednym z założycieli dziennika Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego „Głos Lubelski” i wspierał go finansowo; jak wspominał publicysta Ryszard Wojdaliński – był to «najszlachetniejszy i najofiarniejszy członek Lubelskiej Ligi Narodowej» (s. 53). Łączyła R-ego przyjaźń z Romanem Dmowskim, który bywał u niego w Milejowie. Podczas wojny należał do przywódców Koła Międzypartyjnego opowiadającego się po stronie Ententy oraz współpracował z Komitetem Narodowym Polski w Paryżu, jeżdżąc dwukrotnie do Szwajcarii w celu wzmocnienia koordynacji między krajowymi organizacjami i paryską centralą.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości R. prowadził głównie działalność społeczną, choć z endencją był nadal związany. W czasie wojny polsko-radzieckiej 1920 r. organizował w Lublinie samoobronę cywilną. Mimo propozycji ze strony swego obozu, nie ubiegał się o mandat poselski, co tłumaczył brakiem temperamentu politycznego. Niemniej w wyborach 1928 r. kandydował do Senatu w woj. lubelskim na piątym miejscu, z listy Bloku Katolicko-Narodowego (nr 24); mandatu nie uzyskał. Był członkiem Obozu Wielkiej Polski. Udzielał kredytu Mazowieckiej Spółce Wydawniczej (której współtwórcą był jego przyjaciel, wybitny polityk endecki Jerzy Zdziechowski), wydającej „ABC” i „Wieczór Warszawski”. Okresowo subwencjonował „Myśl Narodową”.
R. należał do czołowych organizatorów KUL-u. Ufundował salę im. Henryka Sienkiewicza (otwartą w r. 1923), współfinansował salę im. Zofii z Rostworowskich Wesslowej. W l. 1920–3 był skarbnikiem komitetu budowy gmachów KUL jeżdżąc po kraju z kwestą na ten cel. Dzięki tej akcji KUL uzyskał finansowe wsparcie wielu wybitnych ziemian. Od r. 1922 należał R. do głównych działaczy Tow. Uniwersytetu Lubelskiego, a następnie był skarbnikiem i kuratorem KUL. Był także przyjęty przez papieża Piusa XI, któremu przedstawił cele i zadania KUL. Wraz z kard. Augustem Hlondem, kard. Aleksandrem Kakowskim, Maurycym Zamoyskim i Edwardem Potworowskim pełnił funkcję kuratora Fundacji Anieli hr. Potulickiej na rzecz KUL. W l. 1924–7 był prezesem Lubelskiego Tow. Rolniczego, prezesem Rady Wojewódzkich Okręgowych Towarzystw Rolniczych w Lublinie z ramienia Centralnego Tow. Rolniczego (CTR) oraz członkiem wspierającym CTR, radcą Tow. Kredytowego Ziemskiego, Izby Przemysłowo-Handlowej i Lubelskiej Izby Rolniczej w Lublinie. Wchodził do zarządu Związku Producentów Trzody Chlewnej oraz założył Syndykat Plantatorów Chmielu. Opiekował się niższymi szkołami rolniczymi w Nałęczowie i Kijanach. Przyczynił się wydatnie do budowy kościoła parafialnego w Wąwolnicy oraz odnowienia kościoła i kaplicy Matki Boskiej w Kemble. Był założycielem i prefektem Sodalicji Panów Wiejskich (solidacji ziemiańskiej) w Lublinie. Miał tytuł szambelana papieskiego. Był członkiem III zakonu Św. Franciszka. R. był pierwszym seniorem założonego w r. 1922 Związku Rodziny Rostworowskich.
W wyniku reformy rolnej w r. 1928 dobra milejowskie uległy parcelacji. Ogółem w ręku R-ego pozostało ok. 1 340 ha, w tym ok. 620 ha gruntów ornych, jego dochody zmniejszyły się także ze względu na kryzys oraz ustawowy zakaz zwalniania ordynariuszy, z których dużą część stanowili emeryci utrzymywani przez majątek. R. zmarł 6 XI 1934 w Krynicy, gdzie przebywał na leczeniu. Pochowany został na cmentarzu w Wąwolnicy. Był odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta (1923).
W małżeństwie (ślub w r. 1898) z Marią z Brezów (ok. 1879–1926) miał R. ośmioro dzieci: Marię Klarę Józefę (ur. 1899), zakonnicę Zgromadzenia St. Maur w Belgii, długoletnią przełożoną, Antoniego Bogusława, (1900–1938), ochotnika 1. P. Ułanów Krechowieckich w r. 1920, który następnie pracował w zakładzie dla ociemniałych w Laskach, Stanisława Kostkę (1901–1977), ostatniego właściciela Milejowa, Annę Marię (1902 – ok. 1975), kanoniczkę, Konstancję Marię (1907–1944), Justynę Zofię (1910–1941), zamężną za Zygmuntem Wysockim, Mikołaja Marię (ur. 1914), ekonomistę i przemysłowca w Peru, oraz Jana Marię (zob.).
Cieszyński N., Uniwersytet Lubelski. Jego powstanie i rozwój, P. 1924 s. 17–18; Dzieje Lublina, L. 1965 I 335; Grychowski A., Lublin i Lubelszczyzna w życiu i twórczości pisarzy polskich od średniowiecza do 1968 r., L. 1974; Kaczmarek Z., Obóz Wielkiej Polski. Geneza i działalność społeczno-polityczna w latach 1926–1933, P. 1980 s. 86; Katolicki Uniwersytet Lubelski, L. 1938 s. 33; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Księga jubileuszowa 50-lecia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, L. 1969 s. 56; Łańcucka G., Aniela hr. Potulicka, Potulice 1939 s. 54; Pamiętnik zjazdu b. wychowańców szkół lubelskich, L. 1926 s. 8, 67, 134; Pruski W., Hodowla zwierząt gospodarskich w Królestwie Polskim w latach 1815–1918, W. 1969 III; – Katolicki Uniwersytet Lubelski we wspomnieniach pierwszych studentów z lat 1918–1925, L. 1978; Księga pamiątkowa 25-lecia harcerstwa w Lubelszczyźnie. Wspomnienia i dokumenty 1911–1936, L. 1936 s. 14 (fot. grupowa), wg indeksu; [Riabinin J.], E. Barroux, Karta z dziejów ruchu społecznego w b. guberni lubelskiej 1906–1914, L. 1924 s. 14–15; Rostworowski S. J., Karta z historii rodziny, „Tyg. Pol.” 1985 nr 14 (fot.); Spraw. CTR za l. 1908–1926/7; Spraw. Lubelskiej Izby Rolniczej za r. 1934/5 (fot. po s. 34); U początków KUL, „Tyg. Powsz.” 1958 nr 38 s. 4; – „Gaz. Roln.” 1934 nr z 21 XII; „Gaz. Warsz.” 1934 nr 336 s. 6, nr 337 s. 5; „Głos Lub.” 1934 nr 11; „Kur. Warsz” 1926 nr 109 wyd. wieczorne s. 8 (nekrolog żony R-ego), 1928 nr 35 wyd. poranne s. 3, nr 41 wyd. poranne s. 1, 1934 nr 308 wyd. wieczorne s. 8, nr 309 wyd. wieczorne s. 9, nr 310 wyd. wieczorne s. 9; „Myśl Narod.” 1934 t. 2 s. 730; „Przegl. Ziemiański” R. 4: 1923 nr 21 s. 7; „Wiad. Tow. Uniw. Lub.” 1923 nr 2; – AAN: CTR, t. 4, 8, 171, 603; Arch. Uniw. w Halle: Classenbücher 1890–98; B. PAN w Kr.: rkp 7785 (materiały Józefa Zielińskiego, tu życiorys R-ego napisany w r. 1968 przez jego syna [Stanisława Kostkę]), rkp 7861 (Wojdaliński R., Wspomnienia lubelskie z lat 1914–1918 na tle ogólnej sytuacji politycznej) s. 34, 47–48, 52–55, 58, 80, 129, 133, 135, 161, 209, 210; Mater. Red. PSB: Stefan M. Rostworowski, Genealogia rodu…; – Rostworowski S.K., Kilka danych o dobrach milejowskich (mszp. w posiadaniu rodziny); S. M. Rostworowski, Szkic do monografii rodu… (Antoni Ignacy) (mszp. w posiadaniu rodziny); – Informacje syna Mikołaja z Peru, wnuczki Elżbiety Dembińskiej i Edmunda Moszyńskiego z W.
Wojciech Roszkowski