Schneider (Szneider, Sznejder) Antoni Julian, krypt, i pseud.: A.S., A.J.S., A. Sartoriusz (1825–1880), kolekcjoner, historyk-regionalista, archeolog i etnograf. Ur. 12 VI we wsi Olszanica koło Żółkwi w pow. złoczowskim, był najstarszym synem Leopolda (zm. 1831), Bawarczyka, kaprala huzarów pułku im. ks. Albrechta sasko-koburskiego, a potem niższego funkcjonariusza akcyzy, i Teresy z Wodnickich (zm. 1853), córki zarządcy dóbr w Żółkwi.
Wcześnie osierocony przez ojca, S. skończył szkołę ludową w Żółkwi (1836); z braku środków materialnych poniechał w r. 1842 nauki w gimnazjum we Lwowie, zmuszony pomagać matce i licznemu rodzeństwu. Objął więc posadę pisarza w kancelarii pułku stacjonującego w Żółkwi. Zainteresował się wówczas zabytkami historycznymi zamku Sobieskich, a także istniejącym tam jeszcze archiwum. Były to (jak wyznał w swej odezwie z r. 1864) pierwsze impulsy zajęcia się badaniami historycznymi.
W r. 1848 osiadł S. z matką i rodzeństwem w Brodach, ale na wiadomość o wybuchu powstania na Węgrzech wziął w nim udział jako ochotnik. Był ranny pod Kápolną (27 II 1849), a wzięty do niewoli 9 VIII w bitwie pod Temesvar (Timişoara), osadzony został w twierdzy Kufstein w Tyrolu. Dzielił tam celę z J. Telekim. Zwolniony z Kufsteinu, S. powrócił w r. 1850 pieszo do Brodów, gdzie pracował jako pisarz urzędów dominialnych, a później (po śmierci matki) w charakterze drogomistrza w Żółkwi i księgowego zarządu dróg Bełżec-Jarosław. Podróże służbowe po Galicji wykorzystywał dla badań krajoznawczych, archeologicznych i etnograficznych.
W r. 1858 osiadł S. we Lwowie, początkowo jako urzędnik, następnie w charakterze kandydata na nauczyciela szkoły dominikanów, a w l. 1862–4 pracował w administracji „Dziennika Literackiego” redagowanego przez Jana Dobrzańskiego. Dokształcał się jako samouk, głównie w łacinie i paleografii, dużo czytał. Nie zaprzestawał też wędrówek krajoznawczych i poszukiwań dla stale rosnącego swego archiwum. Wypraszał dawne akta urzędowe przeznaczone na makulaturę, penetrował zbiory klasztorne, żydowskie składy makulatury i antykwariaty, w których za swe skromne zarobki nabywał dokumenty, materiały statystyczne, stare czasopisma, broszury, pieczęcie i mapy. W styczniu 1862 zwrócił się z prośbą o wsparcie do Tow. Naukowego Krakowskiego (TNK), które poinformował o zgromadzonych przez siebie «28 tomach (do 60 i 70 arkuszy) zawierających zebrane i abecadłowo uporządkowane notatki wszystkich miejscowości Galicji wraz z Bukowiną, nie pomiając najmniejszego przysiółka oraz rzek, gór, potoków itp.». TNK wydelegowało wówczas Karola Estreichera w celu zaznajomienia się ze zbiorami S-a, przyznało zbieraczowi zasiłek pieniężny (20 złr.), nadto zleciło mu rejestrację napisów nagrobkowych w kościołach Lwowa. Poza Estreicherem, zyskał S. w Krakowie orędownika w osobie Wincentego Pola, jednego z najczynniejszych członków TNK, sprawującego opiekę nad działalnością konserwatorów zabytków Galicji. S. zadebiutował na łamach „Dziennika Literackiego” cyklem kilkunastu artykułów (podpisywanych początkowo krypt. A.J.S.) zatytułowanych Miasta i miasteczka w Galicji pod względem historycznym, statystycznym i topograficznym (1864 nr 16–23, 41, 45–52), zamieścił też apel do czytelników o pomoc w zbieraniu materiałów z tego zakresu wg opracowanego przezeń szczegółowego schematu, które pomogłyby mu do wydania ujętego alfabetycznie krajoznawczego opisu Galicji (Ziarnko do ziarnka! Odezwa do czytających, tamże 1864 nr 44).
W l. 1865–71 S. był diurnistą Wydz. Krajowego we Lwowie zatrudnionym przy korekcie druków polskich i niemieckich. Ogłosił cenną materiałowo, Statystykę szkół galicyjskich za l. 1860–6 (Lw. 1866), broszury: O wyrobach glinianych w Galicji (Lw. 1867), Starożytności miasta Żółkwi krótko opisane oraz (wspólnie z malarzem Wilhelmem Leopolskim) Pomniki w katakumbach pod kościołem Bożego Ciała OO. Dominikanów we Lwowie (obie: Lw. 1867). S. był od r. 1868 członkiem Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego i Bodenanstalt w Wiedniu. Próbował na własną rękę prac wykopaliskowych podczas sypania Kopca Unii Lubelskiej (na Wysokim Zamku) we Lwowie (1869); znaleziska swe przekazał do zbiorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich oraz TNK. Główny wysiłek skupił jednak na przygotowaniu do druku swego podstawowego dzieła, którym była wydawana od r. 1868 Encyklopedia do krajoznawstwa Galicji pod względem historycznym, statystycznym, topograficznym, orograficznym, hydrograficznym, geognostycznym, etnograficznym, handlowym, przemysłowym, sfragistycznym etc. etc. (Lw. 1871–4 I–II). Poszczególne zeszyty Encyklopedii (t. 1 składał się z pięciu, a t. 2 z czterech) miały rozmaitą wysokość nakładu: pierwszego – tysiąc egzemplarzy, drugiego (1869) zaledwie pięćset, a na trzeci w ogóle brakło chętnych; z inicjatywy kuratora Ossolineum ks. Jerzego Lubomirskiego i jego zastępcy prof. Antoniego Małeckiego, S. otrzymał bezpłatne mieszkanie i miejsce na swe zbiory w gmachu Ossolineum. Następnie grono wpływowych osobistości lwowskich (A. Małecki, Alfred Młocki, Henryk Strzelecki i in.), wydało w tej sprawie odezwę do społeczeństwa (14 VI 1870) i podjęło starania o poparcie dla prac S-a w Sejmie Krajowym (głównym orędownikiem był Józef Dietl). Z pomocą namiestnika Galicji Agenora Gołuchowskiego doszło do uchwały sejmowej (16 X 1871) przyznającej S-owi subwencję roczną w wysokości 500 złr. na wydawnictwo, dalszych 300 reńskich na pensję, uporządkowanie zbiorów oraz czynsz (pomieszczenie zbiorów S-a wymagało bowiem już wówczas czterech izb). Dzięki temu S. doprowadził do końca druk obu tomów, zawierających 819 haseł (od Abrahamici do Balin). Rozmiary pozostałej części materiałów obliczył Aleksy Siemionow na ok. 210 tomów, zawierających 84 tys. stronic. Ponadto S. ogłosił w r. 1871 Przewodnik po mieście Lwowie (Wyd. 2 pt. Przewodnik po Lwowie, Lw. 1875) w „Dodatku Miesięcznym do Gazety Lwowskiej”, Staresioło pod Lwowem (1871 i odb. pod pseud. A. Sartoriusz, Lw. 1872), Babiagóra w Beskidach, Dźwinogród pod Lwowem i jego dawne historyczne znaczenie (1872). Później opublikował jeszcze dwie obszerne rozprawy: Monografia wsi Lubienia i źródła siarczonego w tej miejscowości położonego („Kosmos” 1877 i odb. Lw. 1877) oraz Zabytki przedhistoryczne w Lubieniu i okolicy („Tydzień Liter., Artyst., Nauk. i Społ.” 1877).
Ukazanie się Encyklopedii S-a stanowiło szczytowy okres w jego życiu, tym bardziej, że pierwsze opinie w prasie polskiej, (m.in. J. I. Kraszewskiego, „Tydzień” 1871 nr 23) oraz austriackiej i niemieckiej, były bardzo pochlebne. Natomiast surowo ocenił Encyklopedię Stanisław Kunasiewicz, w obszernej recenzji zamieszczonej w krakowskim „Roczniku dla archeologów, numizmatyków i bibliografów polskich” (1871 [1874], i odb. Kr. 1873); wytknął S-owi przede wszystkim brak metody naukowej i sugerował oddanie wydawnictwa pod opiekę fachowych instytucji jak Gremium Konserwatorów Galicji czy TNK. Spowodowało to cofnięcie subwencji oraz zabiegi Wydz. Krajowego o przekazanie zgromadzonych materiałów S-a na rzecz AU w Krakowie. S. został w tym czasie (1873) współpracownikiem Komisji Archeologicznej AU i z jej ramienia brał udział w pracach nad rejestracją wykopalisk w Galicji, ponadto (od r. 1876) był członkiem Wydziału i bibliotekarzem Tow. Archeologicznego Krajowego we Lwowie oraz redaktorem odpowiedzialnym jego organu „Przeglądu Archeologicznego” (1876 z. 1–3). Zamieścił w nim sumienny, lecz niedokończony, przegląd: Badania i poszukiwania archeologiczne w Galicji w ostatnich latach (tamże, z. 1-2). Jako delegat tegoż Towarzystwa wziął udział w VIII Międzynarodowym Kongresie Antropologii i Archeologii Przedhistorycznej w Budapeszcie (wrzesień 1876), prowadził też prace wykopaliskowe w Czerepinie koło Lwowa. Zniechęcony brakiem możliwości kontynuowania druku swej Encyklopedii, wyraził (3 VIII 1876) zgodę w Wydz. Krajowym na oddanie zbiorów na rzecz AU w Krakowie, w zamian za dożywotnią pensję roczną (800 złr.). Zbiory S-a (2 027 fascykułów) znalazły się w AU dopiero w końcu r. 1877. S. pracując jako konserwator lwowskich archiwów (1877–8) począł od nowa gromadzić materiały do historii Galicji i Bukowiny i zdołał utworzyć z nich nowe 282 teki. Wszakże załamanie się planów związanych z Encyklopedią odczuł bardzo dotkliwie; doprowadziło go to w końcu do depresji psychicznej i zapewne w jej następstwie strzałem z pistoletu odebrał sobie życie 25 II 1880 we Lwowie.
S. rodziny nie założył.
Zgodnie z ostatnią wolą S-a, owe 282 nowe teki (powstałe w l. 1877–80), korespondencja oraz księgozbiór zostały przekazane do Ossolineum, obecnie znajdują się w Bibliotece Ukraińskiej Akademii Nauk we Lwowie. Natomiast krakowski zbiór „Tek Schneidra” liczy (po uporządkowaniu) 1 875 pokaźnej objętości konwolutów (171 metrów bieżących), obejmujących ponad 30 tys., haseł zawiera różnorodny materiał historyczny, etnograficzny i statystyczny. Oprócz notat i opracowanych (nieraz tylko fragmentarycznie) przez S-a haseł, znajdują się tu również archiwalia urzędowe i prywatne, różne druki i mapy. W jesieni 1940 „Teki” zostały przez okupacyjne władze niemieckie zabrane ze zbiorów AU i oddane ówczesnemu Urzędowi Archiwalnemu Generalnego Gubernatorstwa w Krakowie; obecnie znajdują się w Oddziale na Wawelu Archiwum Państwowego w Krakowie. Natomiast dwa rękopisy stanowiące fragmenty pierwszego tomu Encyklopedii (jeden nosi tytuł Dykcjonarz galicyjski) zachowały się w Bibliotece PAN w Krakowie (rkp. 820, 821).
Estreicher w. XIX; Finkel, Bibliogr.; Gawełek, Bibliogr. ludoznawstwa; Österr. Biogr. Lexikon; Mitglieder-Verzeichnis des technischen Vereines in Lemberg. Jahr 1865–1866, Lw. 1866; – Bieńkowski W., Dzieło Antoniego Schneidra i jego wartość dla badań nad historią książki, „Roczniki Biblioteczne” R. 31: 1987 [1988] z. 1 s. 189–217 (fot., bibliogr.); Charewiczowa Ł., Historiografia i miłośnictwo Lwowa, Lw. 1938 (podob.); Nowiński S., Materiały do statystyki Galicji, „Dod. Mies. do Gaz. Lwow.” R. 1: 1872 t. 1 s. 91–2; Piskovyj S., Lvivs’ki teki A. Schneidra jako istoriko-krajeznavče džerelo, „Archivy Ukraïny” Nr 4: 1965 s. 73–6; Podgórski W., Antoni Sznejder, „Kłosy” T. 20: 1875 s. 113 (fot.), 115, 118; Siemionow A., Antoni Schneider i Bogusz Stęczyński, dwaj wybitni krajoznawcy XIX wieku, „Ziemia. Prace i Mater. Krajoznawcze” 1981 [1983] s. 234–44 (fot.); Stulecie Gazety Lwowskiej 1811–1911, Pod red. W. Bruchnalskiego, Lw. 1911–12 I–II; – Spraw. stenogr. Sejmu Krajowego za r. 1871; Szematyzmy Król. Galicji z l. 1876–80; – „Gaz. Lwow.” 1880 nr 46; „Jahresberichte des technischen Vereines in Lemberg” Bd. 1: 1867 s. 25; „Przegl. Archeolog.” 1876 z. 1–3; – AP w Kr.: Spis tek Antoniego Schneidra, Oprac. W. Budka, Kr. 1955 (mszp.); Arch. PAN w Kr.: rkp TNK–33; B. Jag.: Korespondencja J. I. Kraszewskiego, rkp. 6531 IV t. 71 k. 399–400; B. PAN w Kr.: Teki Antoniego Schneidra w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie, Lw. 1939 (mszp.).
Wiesław Bieńkowski