Sozański Antoni Kornel, pseud. i krypt, m.in.: Teoretykus, Praktykus, Nowy Momus, Antoni Paskal, tłumacz Paleariusza, tłumacz Machiavella, S., So. Ant. (1823–1892), tłumacz, wydawca, bibliolog, publicysta. Ur. 30 V w majątku Sozań (w Galicji Wschodniej), w zamożnej rodzinie ziemiańskiej, był synem Adama (1776–1840) i Antoniny z Lisowskich (zm. 1861), stryjem Feliksa (zob.) i Michała (zob.).
S. uczył się w gimnazjum we Lwowie, następnie studiował na Wydz. Filozoficznym i Prawnym Uniw. Lwow.; nie wiadomo czy studia ukończył. Podróżował potem po krajach Europy Zachodniej, a następnie gospodarował w odziedziczonym po rodzicach dużym majątku Kobło Stare; był też właścicielem majątku Torhanowice oraz Sozań (wszystkie w okolicach Sambora). W r. 1849 przeszedł z wyznania rzymskokatolickiego na ewangelicko-reformowane, co wpłynęło na pogorszenie jego stosunków z nastawionymi klerykalnie środowiskami uniwersyteckimi Galicji. Wiele czasu spędzał w archiwach i bibliotekach, głównie krakowskich i lwowskich, a bibliotece Ossolińskich we Lwowie ofiarował kilkadziesiąt cennych druków. Jedynym urzędem publicznym, jaki pełnił, było stanowisko konserwatora monumentów historycznych pow. samborskiego.
Pierwsze prace publicystyczne ogłosił S. w r. 1853 w „Dzienniku Literackim”, m.in. Znamię swojskie w literaturze (nr 42, 50–51), Przygody klasycyzmu w naszym piśmiennictwie (nr 11) i Klasztorne biblioteki w Samborskim (nr 17), a w r.n. w lwowskich „Nowinach” O polskiej krytyce (t. 4). Znając biegle łacinę i kilka języków nowożytnych dokonał tłumaczeń dzieł autorów zachodnich, tak z dziedziny religijnej, jak i literackiej. Do ważniejszych tłumaczeń S-ego należą: A. Paleariusza „O łasce Jezusa Chrystusa ukrzyżowanego” (Cieszyn 1860) i H. Oltramarego „Błędy i nadużycia rzymskiego kościoła” (wyd. 2, Sambor 1888), N. Machiavellego „Traktat o księciu” (Kr. 1868), „Książę” (Sambor 1879) i „Uwagi […] wysnute z Liviusza Historii Rzymskiej” (Wenecja 1874–5, Sambor 1877), a także B. Spinozy „Etyka sposobem geometrycznym wyłożona” (W. 1888) oraz B. Pascala „Dwa listy (Les Provinciales)” (Kr. 1890). Opublikował kilka wydawnictw źródłowych, m.in.: „Diariusz sejmu ekstraordynaryjnego w Warszawie dn. 5 X 1767” (Lw. 1865) i „Traktat hadziacki zawarty w r. 1658 za panowania króla Jana Kazimierza…” (Kr. 1872) oraz różnego rodzaju zestawienia (Imienne spisy osób duchownych, świeckich i wojskowych, które w pierwszych latach panowania króla Stanisława Poniatowskiego od 1764–1772 w rządzie lub przy administracji Rzeczypospolitej udział brały , Wykład politycznej geografii rządu i administracji dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648–1772) ), bardzo pożyteczne vademecum do historii Polski, przynoszące rozbudowane informacje o podziale administracyjnym państwa, jego finansach, sądownictwie i organizacji ustroju parlamentarnego (m.in. wykaz panujących, chronologię sejmów, spis senatorów), rejestry zawartości (np. do dzieła J. Sołtykowicza „O stanie Akademii Krakowskiej 1810” , czy wykaz tytułów konstytucji w t. 4–7 „Volumina legum” ). Wydał także „Modlitewnik dla ewangelików z dawnych ksiąg polskich aprobowanych przez synody” (Rzeszów 1859); część nakładu, podobnie jak tłumaczenie Paleariusza, została w Samborze spalona (list S-ego do W. Kętrzyńskiego w r. 1869). Drobne prace własne, jak również prace źródłowe, ogłosił drukiem w dwu tomikach jako Niektóre pisma (Lipsk 1861 i Kr. 1871 t. 2). Najbardziej znanymi współcześnie pracami S-ego były wydane w dwu częściach Ciekawe szczegóły z literatury i bibliografii (Wiedeń 1858) i Ciekawe szczegóły z literatury i bibliografii tudzież z innych umiejętności… (Kr. 1884), silva rerum z literatury polskiej i obcej w zakresie nauki o książce, bibliotekach, archiwach, ale i o plagiatach czy przekładach literackich.
S. uprawiał również publicystykę polityczną. W r. 1860 opublikował anonimową broszurę Co mówi Galicja o nowej mapie pod titułem [!] Europa w r. 1860 (Lipsk), a w okresie powstania styczniowego wydrukował anonimowo odezwę Do narodu angielskiego w sprawie Polski rzecz krótka (Lw. 1863); za tę publikację sąd austriacki skazał go w r. 1864 na dwa miesiące więzienia, zredukowane dzięki wpływowym protekcjom do dwóch tygodni. Ogłosił też drukiem broszury: Rozmowa z dyplomatą o Polsce (Sanok 1870) oraz Bez polityki nie dorobimy się nowej Polski, a dawna Polska ciągle będzie na katafalku (Sambor 1880). Apelował o zmianę nazw niektórych ulic w Krakowie w piśmie: Świetny Magistracie (Kr. 1874) oraz brał udział w dyskusji na temat miejsca, w którym ma być postawiony pomnik Adama Mickiewicza: Ciche kłopoty i gładkie harmidery z powodu wystawić się mającego pomnika dla Mickiewicza w Krakowie (Sambor 1883 – praca nagrodzona przez Krakowski Komitet Mickiewiczowski). Opublikował też Mały podręcznik dla polskich polityków i dyplomatów (Sambor 1883). Z pogranicza publicystyki politycznej i literackiej ogłosił Rozmowy umarłych królów polskich w katedrze na Zamku Krakowskim, do których przywołano Kalimacha […], Kościuszkę, księcia Józefa Poniatowskiego, Skrzyneckiego i niektórych piewców narodowych (Kr. 1886). W publicystyce politycznej S. zajmował się przyczynami upadku Polski; dostrzegał je w braku «rozumu państwowego», zaniku «sztuki dyplomacji» i dużej «zdatności do przekupstwa» u Polaków. Wydał też drukiem fragment komedii Testament polskiej poezji (Wiedeń 1859). Większość swych prac wydawał nakładem własnym w liczbie ok. 300 egzemplarzy. Mimo stosunkowo niskiego nakładu miał trudności z ich sprzedażą, co znalazło odbicie w jego korespondencji.
Przyjazne stosunki łączyły S-ego z wielu znanymi ludźmi tej epoki, jak: August Bielowski, Józef Czech, Karol Estreicher, Seweryn Goszczyński, Ambroży Grabowski, Antoni Z. Helcel, Jan Nepomucen Janowski, Józef Ignacy Kraszewski, Józef Muczkowski i Karol Szajnocha. Poprzez Wojciecha Kętrzyńskiego nawiązał kontakt z działaczami polskimi z Mazur i Śląska. Korespondował z Marianem Gierszem, redaktorem „Gazety Leckiej”, któremu przesyłał swe artykuły i korespondencje z Galicji (pod pseud. Praktykus, Teoretykus), a także z redaktorem „Mazura” Janem Sembrzyckim oraz z wieśniakami mazurskimi pochodzenia polskiego; wysyłał na Mazury swe wydawnictwa. Na prośbę W. Kętrzyńskiego wspierał materialnie redakcję tygodnika ewangelickiego „Nowiny”, wydawanego we Wrocławiu. W l. pięćdziesiątych był mecenasem późniejszego pisarza Walerego Łozińskiego, którego ojciec, Walerian, był poczmistrzem i mandatariuszem w Smolnicy – dobrach S-ego. Brał udział w zjazdach galicyjskich historyków polskich, a we wrześniu 1868 w swoim domu krakowskim przy ul. Floriańskiej (róg ul. św. Tomasza) zorganizował zjazd dziennikarzy polskich, na który oprócz publicystów galicyjskich przyjechało kilku dziennikarzy z W. Ks. Pozn. S. zmarł w Samborze 22 IV 1892, pochowany został w Sozaniu.
W małżeństwie (ślub 4 IX 1864) z Paulina z Itsteinów (ur. 1838) miał S. dwóch synów: Tadeusza (ur. 15 IX 1865), właściciela Torhanowic, i Stefana (ur. 27 XI 1867), właściciela Sozania, męża Wandy z Komarnickich (oboje byli fundatorami wyposażenia kościoła p. wezw. św. Mikołaja w Starym Samborze).
Bibliogr. Warszawy, I; Estreicher w. XIX, III–IV; – Oracki, Słown. Warmii, Prus Ks.; Słown. Pracowników Książki Pol.; – Boniecki, XIV 377; Borkowski, Rocznik szlachty, II; – Słown. Geogr., (Kobło, Sozań, Torhanowice); Słown. pseudonimów; – Bruchnalski W., Walery Łoziński. Przyczynek do biografii i listy, Lw. 1925 s. 15–16; Chojnacki W., Sprawy Mazur i Warmii w korespondencji Wojciecha Kętrzyńskiego, Wr. 1952; Lechicki C., Pierwszy zjazd dziennikarzy polskich w Krakowie 1868, „Prasa Współcz. i Dawna” 1958 nr 2 s. 141–3; Marczewska-Stańdowa E., Antoni Sozański i jego prace bibliograficzne, „Roczniki Bibliot.” R. 8: 1964 z. 3/4 s. 399–407; Smolik P., Antoni Sozański, bibliograf i bibliofil z drugiej połowy XIX w., Kr. 1926 (tu obszerna bibliogr. prac S-ego); – Korespondencja Karola Szajnochy, Oprac. H. Barycz, Wr. 1959 II; Limanowski B., Pamiętniki (1870–1907), W. 1958; Wielkie serce. Korespondencja Kornela Ujejskiego z rodziną Młodnickich, Oprac. Z. Sudolski, W. 1992 I–II; Zawadzki W., Pamiętniki życia literackiego w Galicji, Kr. 1961; – „Czas” 1892 nr 95 (nekrolog S-ego); „Gaz. Lecka” 1892 nr 47 (nekrolog); „Nowa Reforma” 1892 nr 95; Ruch. Kalendarz Encyklopedyczny na r. 1889, s. 169; – AGAD: Księgi metrykalne wyznania ewangelicko-augsburskiego i wyznania helweckiego, Akta zabużańskie, sygn. 184, 189 (paraf. ewangelicko-reformowana w Korośnicy, akt ślubu nr 9/1864, akty ur. nr 58/1865, 52/1867); B. Jag.: rkp. 3685 III, 4952, 4955, 6535 IV, 6702 III, 7922 III, sygn. 224649 V teka 20 nr 762 (klepsydra pogrzebowa S-ego); B. Narod.: rkp. 2674 k. 318, rkp. 2958 k. 178, rkp. IV 5568 k. 108 (tablica geneal. Sozańskich), rkp. 7029 k. 4, rkp. IV 9907 t. 4 k. 28; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 718, 1881 t. 9, rkp. 2020, 2064 t. 4, rkp. 2501, 7966, 8969; B. Ossol.: rkp. 2758 II, 4961 II, 5879 II, 5917 II, 6225 II, 7699 II, 12156/2 III; IBL PAN: Kartoteka bibliogr. (A. Bara).
Bibliogr. dot. synów S-ego: Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930, Woj. lwowskie, Oprac. T. Epstein, S. Górzyński, W. 1990; – Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, Kr. 1997 V; – Woreyd. Almanach, W. 1928; – B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2782 t. 6.
Stanisław Konarski