Prokopowicz Antoni Maksymilian od Matki Bolesnej Józef h. Lubicz (1738–1807), pijar, kaznodzieja, tłumacz, pedagog, edytor. Ur. 16 II w Połonnej na Wołyniu w rodzinie szlacheckiej.
Dn. 24 VIII 1752 wstąpił do pijarów, przyjmując imię Maksymiliana od Matki Bolesnej Józefa. Dwuletni nowicjat, zakończony złożeniem ślubów zakonnych, odbył w Podolińcu na Spiszu. Następnie studiował humaniora w seminarium zakonnym w Rzeszowie (1754/5), budząc zastrzeżenia przełożonych co do postępu w naukach i pobożności. Po pierwszym roku studium filozofii w Międzyrzeczu Koreckim (1755/6–1756/7) odnotowano wszakże w «Matrykule», że zmienił się nieco i sposobi na dobrego zakonnika. Pracę nauczycielską podjął w r. 1757/8 jako nauczyciel infimy w kolegium w Radomiu i kontynuował w l. 1758/9–1759/60, ucząc kolejno w syntaksie i gramatyce w Łowiczu i Wieluniu. W Wieluniu zajmował się też katechizacją i zyskał z tej racji najwyższe pochwały przełożonych. W tym czasie zgłosił zaaprobowaną przez władze zakonne chęć doskonalenia się w sztuce kaznodziejskiej. W r. 1760/1 skierowany został na nauczyciela poetyki do Collegium Regium w Warszawie, gdzie w l. 1761/2–1762/3 studiował w seminarium pijarskim teologię spekulatywną i uzyskał święcenia kapłańskie. Już w ciągu pierwszego roku pobytu w stolicy nawiązał P. bliskie związki ze środowiskiem uczonych skupionych wokół Józefa Andrzeja Załuskiego i jego biblioteki. W l. 1761–2, jako jeden z «egzekutorów» programu wydawniczego ośrodka ogłosił, w oparciu o zbiory Załuskiego i jego nakładem, dwie pierwsze rozmowy z „Dworzanina polskiego” Łukasza Górnickiego („Rozmowy o Dworzaninie…” cz. 1–2, warszawska druk. pijarska), zamierzając w przyszłości, «ile sposobność i życie pozwoli, wydać na jaśnię» i inne dzieła «Staropolaków» (dedykacja do cz. 2). Tymczasem już jesienią 1763 znalazł się poza Warszawą; był najpierw profesorem syntaksy w pobliskiej Górze (1763/4), a następnie poezji i retoryki w odleglejszym Radomiu (1764/5) i dalekim Podolińcu (1765/6), oraz retoryki w Rzeszowie (1766/7–1767/8). Kontakty ze środowiskiem Biblioteki Załuskich zostały de facto zerwane mimo podejmowanych przez P-a usiłowań ich kontynuacji (w listach pisanych z Rzeszowa do Załuskiego i Jana Daniela Janockiego).
W jesieni 1768 rozpoczął P. upragnioną działalność kaznodziejską, skierowany na urząd kaznodziei przy kościołach pijarskich kolejno w Rzeszowie (1768/9), Radomiu (1769/70–1774/5), Złoczowie (1775/6) i Chełmie (1776/7); tu wykonywał też dodatkowo obowiązki prefekta konwiktu. W związku z tą działalnością przełożył z włoskiego na łacinę i wydał w drukarni warszawskiej W. Mitzlera de Kolof (anonimowo) „Opusculum de sacerdotio” (1770) i „Opusculum de sacerdotio continuatio” (b. r.). W tym czasie cieszył się opinią dobrego zakonnika, ale w działaniu nie dość roztropnego («sed in agendis non adest prudentia»). Uwieńczeniem działalności kaznodziejskiej P-a był urząd kaznodziei katedry krakowskiej, który pełnił w l. 1777/8–1782/3. Kilka z wygłoszonych tam przez P-a kazań znalazło się w tomie I zbioru „Kazania na niedziele całego roku 1781 w katedrze krakowskiej miane” (Kr. 1782). Kazanie na niedzielę zwaną vacat (wydane b. m. i r.) pochodzi zapewne również z okresu jego działalności w katedrze krakowskiej. Gros dorobku kaznodziejskiego autora pozostało wszakże w nie znanych dziś rękopisach (Kazania i Wykład ŚŚ. Epistuł), choć właśnie na pobyt P-a w Krakowie przypada znaczna liczba publikacji jego pióra. W większości były to jednak prace innego rodzaju – przekłady poczytnych ówcześnie książek, głównie francuskich: biografii, listów i pamiętników głośnych ówcześnie osobistości, renomowanych dziełek moralnych, religijnych i historycznych, bawiących i uczących zarazem powiastek i komedyjek, zbiorów kazań sławnych kaznodziejów. Znalazły się tu następujące tytuły: L. Caracciolli, „Życie papieża Klemensa XIV Ganganellego” (1778), tenże, „Listy papieża Klemensa XIV Ganganellego” (t. 1–2, 1778–9), X. Goussault, „Portret damy poczciwej, rozsądnej i prawdziwie chrześcijańskiej” (1779, wyd. 2., 1789), „Filozofka, czyli rozmowa damy z filozofami” (1784), F. Richer, „Przypadki wielkie z małych przyczyn” (1786, wyd. 2., 1792), C. Fleury, „Zebranie krótkie chronologiczne historii kościelnej” (t. 1–2, 1786), Ch. Gobinet, „Nauki o nabywaniu cnoty w młodości” (W. druk. pijarska, 1786), tenże, „Nauka o religii” (t. 1–3, 1789), M. E. Bouvée de La Fite, „Rozmówki, komedyjki, powiastki obyczajowe dla małych dzieci” (t. 1–2, 1786–7), J. Müller, „Podróże papieżów” (1788), tenże, „Życie papieżów” (t. 1–2, druk nie ukończony), Fryderyk II król pruski, „Pamiętnik od pokoju Hubertsburskiego r. 1763 aż do podziału zaboru krajów Polski r. 1775” (1789, wyd. 2., P. 1868), tenże; „Opisanie co się działo ważnego w Europie od r. 1774 do 1778” (1789), tenże, „Szkoła świata. Komedia w 3 aktach” (1789, wyd. 2. tytułowe, 1791). Prace swe P. wydawał z początku prawie wyłącznie nakładem i drukiem Ignacego Grebla (z wyjątkiem tłoczonego w Drukarni Akademickiej kosztem Jacka Drelinkiewicza wyd. 1. przekładu Goussaulta), podejmując je też częściowo zapewne z jego inspiracji. Inne podejmował z uwagi na potrzeby prowadzonej przez siebie pracy guwernerskiej, jak też spełniając życzenia protektorów, np. „Pamiętnik” Fryderyka II przetłumaczony dla Jana Bibersteyn Starowieyskiego. W końcu lat osiemdziesiątych drukował już – jak się wydaje – własnym kosztem, głównie w drukarni Anny Dziedzickiej i sukcesorów. Parę jego utworów ukazało się z fikcyjnym miejscem wydania – Brzegiem.
Ogłaszał P. przeważnie anonimowo lub pod kryptonimami, najczęściej figurującymi jedynie pod tekstami dedykacji (X. P. P. K. K. K., X. X. P., M. A. P., M. P., P., P…, P***). Autorstwo swe odsłonił w dołączonym do tomu 2 (s. 264) dziełka Mme Bouvée de La Fite spisie swych utworów, gdzie informował również o kilku tytułach nie znanych bibliografii druków polskich – o przekładzie „Dyskursu o historii” Fleury’ego, kazań Boissiera (6 tomów) i Le Boux (2 tomy), dzieł Gobineta „O modlitwie dla młodych”, „O naśladowaniu młodości Chrystusa”, „O nabożeństwie do Najświętszej Marii Panny”. Najprawdopodobniej były to dzieła autorsko gotowe, przeznaczone do druku, lecz ostatecznie nie ogłoszone. W spisie tym znalazła się nadto pozycja budząca uzasadnione wątpliwości co do autorstwa P-a, a mianowicie dziesięciotomowa edycja przekładu „Kazań” J. B. Massillona, wydana w l. 1785–8 drukiem i kosztem Grebla, sygnowana na karcie tytułowej nazwiskiem «Xiąż. Jmci Janusza Jabłonowskiego, kanonika katedralnego łuckiego i warszawskiego», pod którego kryptonimem wyszły już w l. 1779–80 z tejże tłoczni dwa tomy „Kazań” Massillona, włączone następnie jako tomy 2 i 3 do edycji dziesięciotomowej. Estreicher i redakcja „Nowego Korbuta” dali wiarę spisowi P-a, traktując nazwisko i kryptonim Jabłonowskiego jako allonim położony na karcie tytułowej dla usatysfakcjonowania możnego rodu. Ujawniony ostatnio udział Jabłonowskiego w gronie autorów „Monitora” z l. 1777–80, zdaje się podważać autorstwo P-a tym bardziej, że przyznał się on jedynie do przekładu edycji dziesięciotomowej. Być może P. na zlecenie drukarza kontynuował pracę podjętą przez Jabłonowskiego, przerwaną jego przedwczesną śmiercią (przed r. 1787).
Opuściwszy w r. 1783 kazalnicę katedry krakowskiej, pozostał P. w krakowskim kolegium pijarskim, zajmując się, obok działalności literackiej, zrazu «dyrektorowaniem» (guwernerką) «circa Academiam», a następnie wykładaniem teologii dogmatycznej w seminarium pijarskim; od r. 1789 tytułował się «lektorem i teologiem JKMci». Tytuły i dedykacje publikacji P-a z r. 1784 i następnych pozwalają stwierdzić, że do pupilów jego należał rozpoczynający wówczas studia w Krakowie młody Alojzy Andrzej Ankwicz, kasztelanic sądecki, przyszły arcybiskup lwowski i prymas Galicji i Lodomerii. Na jego użytek napisał (lub przetłumaczył) wydaną anonimowo w r. 1784 Nauką z przypadku, czyli moralne wierszem powieści do obyczajów młodzi przystosowane, z której niektóre wiersze przytaczał w dalszych swych książkach pod allonimem nieznanego skądinąd Maksymiliana Popławskiego. Również dla młodego Ankwicza przetłumaczył dedykowany jego matce – Annie z Bibersteyn Starowieyskich – zbiór powiastek Richera, napisał adresowane doń w tytule Usposobienie do dalszych nauk… (wymienione w spisie P-a) oraz Sposób do Mszy św. służenia… (Kr. 1788).
U schyłku swej twórczości podjął P. problematykę edukacji kobiet. Zawarł ją w wydanym na początku r. 1790 i dedykowanym prowadzącym szkołę dla dziewcząt prezentkom krakowskim podręczniku dla «ochmistrzyń» prywatnych i pensji – Sposób nowy najłatwiejszy pisania i czytania razem dla panienek, z przypisami dla nauczycielek – stanowiącym jedyną tego typu próbę w czasach stanisławowskich. W przedmowie kładł autor nacisk na potrzebę posiadania przez nauczycielki umiejętności nauczania («żeby uczyć trzeba umieć uczyć»), postulował zakładanie szkół dla «ochmistrzyń» oraz występował ostro przeciw modzie guwernantek cudzoziemskich, ponieważ «serce pierwej kształcić trzeba, nie zaś język smarować cudzoziemszczyzną, mierżąc im rodowy». Wywody swe popierał cytatami z pism Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Grzegorza Piramowicza, Stanisława Staszica i z listów o edukacji Franciszka Bielińskiego. Opierał się na podręcznikach dla szkół narodowych – Onufrego Kopczyńskiego, Antoniego Popławskiego, czy Filipa Nereusza Golańskiego. Do dziełka dołączył spis zalecanej dla nauczycielek i uczennic lektury oraz mogące służyć za czytanki „Wypisy z ksiąg i rękopisów”, gdzie znalazły się m. in. wiersze Elżbiety Drużbackiej, Wincentego Ignacego Marewicza, bajki Ignacego Krasickiego, fragmenty z własnych przekładów. W sumie stworzył P. rzecz zasługującą na uwagę, skompilowaną z wiodących ówcześnie podręczników, wykazującą znaczną erudycję autora.
W r. 1790, niedomagając już od paru lat na zdrowiu (w r. 1787 przebywał «u familii», «dla poratowania zdrowia»), otrzymał P. «ex indulto apostholico» probostwo w niedalekim Krakowa miasteczku Kęty w Galicji, gdzie osiadł i spędził ostatnie lata. Z tego okresu jego życia pochodzi parę druków kazań okolicznościowych (np. z okazji konsekracji kościoła w Jeleśni w r. 1792) oraz nie wydany i nie zachowany Dziennik, czyli kronika mego czasu. Jako proboszcza Kęt, utrzymującego kontakty z jego rodziną, przywołuje P-a w swych „Wspomnieniach” Ambroży Grabowski. P. zmarł w r. 1807 w Krakowie.
Estreicher; Nowy Korbut, VI/1 (Oświecenie); Enc. Org.; Podr. Enc. Kośc.; Bielski, Vita et scripta; – Aleksandrowska E., Jeszcze „Wśród redaktorów i autorów ‘Monitora”. Glossa do publikacji Tadeusza Frączyka, „Pam. Liter.” R. 71: 1980 z. 2 s. 213–17; – Grabowski A., Wspomnienia, Kr. 1909 II; – Arch. Klaszt. Pijarów w Kr.: Matricula Provinciae Poloniae S. P. 1742–1867, nr 313 (odpis ks. J. Buby); B. Narod.: rkp. 3262 t. 3, 3263 t. 4, 3267 t. 3, 3274 (listy P-a do J. A. Załuskiego i J. D. Janockiego).
Elżbieta Aleksandrowska