Roślakowski Antoni (1796–1842), podpułkownik WP, uczestnik powstania listopadowego, emigrant, pamiętnikarz. Ur. 13 VI w Warszawie, był synem Jakuba i Marianny.
Jako 14-letni chłopiec przyjęty R. został 6 VII 1810 do służby wojskowej w pułku artylerii pieszej armii Ks. Warsz. w stopniu kanoniera, 7 XII t. r. awansował na stopień fajerwerka (ogniomistrza), a 22 IV 1811 – kaprala. Dn. 1 X 1811 wszedł jako kadet do Szkoły Elementarnej Artylerii i Inżynierów. Nie brał udziału w kampanii rosyjskiej 1812 r. Z początkiem lutego 1813 z wycofującymi się oddziałami polskimi R. opuścił Warszawę i 9 II w Piotrkowie mianowany został podporucznikiem z przeznaczeniem do 2 p. p. organizującego się w Kaliszu. Ze swym pułkiem opuścił ziemie polskie i przez Saksonię dotarł do Wetzlar, gdzie w kwietniu 1813 wszedł w skład polskiego korpusu obserwacyjnego gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, a w lipcu t. r. – w skład dowodzonej przez tegoż generała 27 dyw. piechoty. W nieudanej próbie marszałka M. Neya przebicia drogi z Drezna do Berlina, R. w przegranej bitwie pod Jüterbog (6 IX) ze swym pułkiem osłaniał odwrót oddziałów marszałka Neya w kierunku na Dahme. W kampanii jesiennej 1813 r., w czasie pospiesznego marszu na Lipsk, R. wziął udział w walkach o Raguhn (4 X), w pościgu za nieprzyjacielem uczestniczył w uwolnieniu Wittenbergi od oblężenia i w zdobyciu Coswig (12 X) oraz w walkach pod Rosslau (13 X). Walczył w bitwie pod Lipskiem (16–19 X). W odwrocie oddziałów polskich w kierunku Francji R. uczestniczył w starciach pod Weissenfels i Freyburgiem (21 X) oraz w bitwie pod Hanau (30 X). Nie wziął czynnego udziału w kampanii francuskiej 1814 r. Do kraju powrócił w sierpniu t. r.
W powstającej armii Król. Pol. R. 25 III 1815 umieszczony został w stopniu podporucznika w batalionie wzorowym strzelców pieszych, przemianowanym 20 VI t. r. na batalion strzelców pieszych gwardii. Dn. 2 XII 1816 został R. przeniesiony do 1 p. strzelców pieszych, przybyłego z Modlina na okresowy pobyt garnizonowy do Warszawy, 25 III 1819 awansował na porucznika, a 8 VI 1826 został kapitanem z przeniesieniem do 4 p. p. liniowej, obejmując w nim dowództwo 1 kompanii fizylierskiej 1 batalionu. Za wzorową 15-letnią służbę oficerską 24 V 1830 przyznany został R-emu Znak Honorowy.
Powiadomiony przez ppłk. Łukasza Dobrzańskiego z Korpusu Artylerii 29 XI 1830 o przygotowywanym powstaniu, R. wyznaczył lustrację swojej kompanii w godzinach wieczornych, i to w bojowym uzbrojeniu. Ze swoją kompanią stał w koszarach Sierakowskich przy ul. Konwiktorskiej. Na wieść o rozpoczęciu w mieście walk, R. udał się ze swoją kompanią na ul. Zakroczymską, gdzie z koszar Sapieżyńskich wydostały się na ulicę pozostałe kompanie 1 batalionu. Pod nieobecność dowódcy batalionu ppłk. Wita Czajkowskiego R. objął jako najstarszy stopniem oficer dowództwo nad batalionem i pospieszył z nim na wyznaczone miejsce pod Arsenałem. Na tyłach ogrodu Krasińskich R. zastawił drogę rosyjskiemu batalionowi pułku Wołyńskiego gwardii, maszerującemu również w kierunku Arsenału i po krótkim starciu zmusił go do odwrotu. Batalion dowodzony przez R-ego «uratował Arsenał, a z nim i całą sprawę powstania» (Wacław Tokarz).
W związku ze zdarzającymi się w mieście wypadkami rabunków, 30 XI przybyła do R-ego delegacja ludności warszawskiej z prośbą o zapobieżenie incydentom tego rodzaju. R. podjął próbę tworzenia oddziałów ludowych, stanowiących pierwowzór powstałej niebawem municypalnej straży bezpieczeństwa. W Arsenale R. stał do 4 XII, a następnie powrócił do koszar. Dn. 19 XII z całym pułkiem opuścił Warszawę i stanął w Stanisławowie, pełniąc następnie służbę przez szereg tygodni już w warunkach polowych. Z chwilą rozpoczęcia działań bojowych pułk R-ego wchodził w skład brygady płk. Ludwika Bogusławskiego w 3 dyw. dowództwa gen. Jana Skrzyneckiego i wraz z nią uczestniczył w walkach lutowych toczonych wzdłuż starego traktu warszawskiego. Po starciach z nieprzyjacielem pod Zakrzewem (14 II) i Dobrem (17 II) R. na czele swej kompanii 19 II w boju o Olszynkę Grochowską z powodzeniem walczył z rosyjskimi tyralierami, 20 II odpierał kontratakami napór batalionów 25 dyw. piechoty gen. Reibnitza, dążącego bezskutecznie do zajęcia lasku. Wykazał w działaniu przedsiębiorczość i doświadczenie. W bitwie grochowskiej (25 II 1831) R. został poważnie ranny i przebywał kilka tygodni w lazarecie oficerskim przy ul. Miodowej w Warszawie. Dn. 10 III 1831 otrzymał Krzyż Złoty Virtuti Militari. Po opuszczeniu szpitala awansował 6 V na majora z przeniesieniem do dawnego swojego 1 p. strzelców pieszych, działającego w samodzielnej grupie gen. Antoniego Jankowskiego. Z pułkiem tym, który po rozwiązaniu wspomnianej grupy powrócił do 1 dyw. piechoty, walczył pod Ostrołęką (26 V), gdzie został ponownie ranny. Za udział w obronie Warszawy (6–7 IX) otrzymał 17 IX Krzyż Kawalerski Virtuti Militari. Po powołaniu przez Sejm 23 IX w Płocku gen. Jana Nepomucena Umińskiego na stanowisko wodza naczelnego, R. należący do zwolenników gen. Macieja Rybińskiego, otoczył jego kwaterę w Słupnie dowodzonym przez siebie batalionem służbowym pułku dla zapobieżenia jakimkolwiek ekscesom. Odmówił kategorycznie, grożąc użyciem siły, wydania kasy wojskowej, którą przybyła z Płocka grupa oficerów jazdy zamierzała przenieść do kwatery gen. Umińskiego. Po ponownym objęciu stanowiska wodza naczelnego przez gen. Rybińskiego, 25 IX przybył R. do Płocka, gdzie ochronę kwatery głównej i kasy przekazał pułkowi grenadierów pod dowództwem płk. Feliksa Breańskiego. Dn. 27 IX został R. awansowany przez gen. Rybińskiego na stopień podpułkownika i objął dowództwo 1 p. strzelców pieszych. Dn. 3 X stojąc z pułkiem w Zasadkach opowiedział się z korpusem oficerskim oraz podoficerami i żołnierzami pułku za przejściem do Prus. Po przekroczeniu granicy 5 X otrzymał dowództwo 2 brygady 1 dyw. piechoty. Ze sztabem brygady stanął w Christburgu (dziś Dzierzgoń w woj. elbląskim). Wobec nacisków wojskowych władz pruskich, mających na celu zmuszenie podoficerów i żołnierzy do powrotu do Król. Pol., R. starał się opóźnić swój wyjazd z Prus. Dopiero w pierwszych dniach lutego 1832 z grupą wyższych oficerów 1 dyw. piechoty wyruszył ze Starogardu w kierunku Francji i dotarł do zakładu w Besançon. Działał w Radzie Polaków, informował ją o tragicznym położeniu polskich podoficerów i żołnierzy pozostałych w Prusach.
Na wiadomość, że transport polskich uchodźców przybyły z Gdańska do Hawru na pruskim statku «Lachs» władze francuskie zamierzają przeznaczyć do służby kolonialnej w Algierii R. rozwinął działalność zmierzającą do wstrzymania tej decyzji. Na podstawie świadectw lekarzy francuskich zalecających mu leczenie otrzymał paszport na wyjazd do Bordeaux, gdzie spodziewano się przybycia statku w drodze do Algierii. Wyposażony w instrukcje Rady w Besançon z 6 VII 1832, wyruszył R. z powierzoną sobie misją. W swoim liście do Rady z 27 VII zamieścił projekt petycji do rządu francuskiego, w której odwoływał się do idei wolności i wspólnych polsko-francuskich tradycji braterstwa broni. Gdy 1 VIII 1832 statek «Lachs» przybył do wybrzeży wyspy Aix koło Rochefort, R. nawiązał bezpośredni kontakt z uchodźcami. Prowadził wśród nich agitację za niezłomnym oporem, podtrzymywał internowanych na duchu, udzielał pomocy materialnej dzięki składkom współtowarzyszy emigrantów. Misja R-ego zakończyła się pełnym sukcesem. Stanowczy protest środowisk emigracyjnych i zdecydowana postawa internowanych doprowadziły do przeniesienia ich w październiku 1832 na pobliską wyspę Oleron, a w początkach grudnia t. r. rząd francuski pozwolił im na osiedlenie się we Francji. R. udał się do Paryża, gdzie złoży relację prezesowi Komitetu Narodowego Polski i Ziem Zabranych gen. Józefowi Dwernickiemu oraz innym czołowym działaczom emigracyjnym. Na zebraniu ogólnym emigrantów w Besançon 12 I 1833 uchwalono opublikowanie na łamach „Tygodnika Bezansońskiego” listu z podziękowaniem dla R-ego (tamże: 7 II 1833). Dn. 25 I t. r. na zebraniu ogólnym R. wybrany został do miejscowej Rady Polaków.
R. dał się poznać jako działacz o radykalnych, lewicowych i antyarystokratycznych poglądach. W związku z podjętymi przez władze francuskie działaniami zmierzającymi do oczyszczenia m. in. Besançon z najbardziej radykalnych działaczy, R. opuścił 7 III 1833 to miasto wraz z kolumną złożoną z 9 oficerów oraz 154 podoficerów i żołnierzy, z którą dotarł do Bergerac (dep. Dordogne) 1 IV t. r. Zakład w Bergerac stał się ośrodkiem radykalnego odłamu Wielkiej Emigracji. Przy współudziale R-ego powstał „Akt stowarzyszenia Polaków w Bergerac” (12 IV 1833), w którym zobowiązywano się do pracy dla ojczyzny i ludzkości oraz głoszono hasło wszechwładztwa ludu. R., który nie wziął udziału w wyprawie «Hufca Świętego», został przywódcą wystąpień antyrządowych wywołanych rozporządzeniami władz francuskich w sprawie weryfikacji stopni wojskowych i uprawnień do otrzymywanego rodzaju zakwaterowania. Na łamach antyrządowej gazety „La Tribune” R. ogłosił 24 IV odezwę, w której w imieniu 400 przebywających w Bergerac Polaków potępił rząd francuski za stosunek do emigrantów polskich. Nie zastosował się do nakazu natychmiastowego opuszczenia Francji, a gdy ściągnięto posiłki wojskowe z Périgueux, doszło w Bergerac do starć z polskimi demonstrantami. R. po krótkim pobycie w areszcie został zmuszony z 6 innymi oficerami do wyjazdu 11 V 1833 do Bordeaux i stamtąd wydalony do Belgii. Zamieszkał w Ypres.
Przeciwny zaciąganiu się Polaków do obcych wojsk R. nie wstąpił do służby w armii belgijskiej. W odpowiedzi na głosy deputowanych w belgijskiej izbie poselskiej w marcu 1833 o uprzywilejowanym położeniu Polaków przyjmowanych do wojska R. w ogłoszonej w języku francuskim nocie o polskich oficerach w służbie belgijskiej wykazywał, że polscy oficerowie otrzymują w tejże armii stopnie niższe niż te, które im się należą. W Ypres R. został komendantem miejscowego zakładu polskiego, otrzymując 45 franków miesięcznej zapomogi; brak zawodu powodował, że żył na granicy nędzy. Zaprzyjaźnił się z mieszkającym w Brukseli Joachimem Lelewelem i przez wiele lat utrzymywał z nim ożywioną korespondencję. Zapraszany przez Lelewela uczestniczył w corocznych obchodach rocznicy wybuchu powstania listopadowego organizowanych w Brukseli. R. atakował bezkompromisowo zwolenników przyjęcia amnestii carskiej, m. in. popadł w konflikt z ppor. Józefem Zegrzdą, propagatorem tej idei. W kraju przez władze Król. Pol. R. został oskarżony o współudział w przygotowaniu wybuchu powstania, wyłączony spod amnestii carskiej i wyrokiem Najwyższego Sądu Kryminalnego ze stycznia 1834 skazany zaocznie na karę śmierci.
W r. 1838 R. pisał swoje wspomnienia, które zostały wydane z rękopisu przez Józefa Freilicha pt. Noc 29 listopada 1830 roku w Warszawie. Opanowanie arsenału (W. 1925). Ponadto przedstawił ostatnie chwile powstania, przejście do Prus i transport do Francji (ogłoszone częściowo przez Lubomira Gadona w „Emigracji Polskiej”) oraz pobyt w Besançon i późniejsze wydarzenia zatytułowane: Obszerne pamiętniki z r. 1830 i dalszych (rkp. znajdował się w zbiorach Muz. Raperswilskiego, spłonął wraz z innymi pismami R-ego w r. 1944 w Warszawie). Pod koniec 1838 r., w gorących dniach przygotowań do wojny z Holandią, R. zamierzał zaciągnąć się do armii belgijskiej. Jednak podpisanie 19 IV 1839 tzw. Traktatu 24 Artykułów, oddającego sprawę przynależności Luxemburga pod plebiscyt, położyło kres dążeniom wojennym Belgii. Przekreślone zostały nadzieje utworzenia legionu polskiego w służbie belgijskiej, a dla R-ego ostatnia szansa jego udziału w czynie zbrojnym. W Ypres żył osamotniony i zapadał na zdrowiu. W r. 1842 pojawiły się u R-ego objawy choroby psychicznej. R. zmarł 29 XII 1842 w Termonde i pochowany został na miejscowym cmentarzu.
Rodziny R. nie założył.
Bibliogr. historii Pol. XIX w., II; Bibliografia powstania narodu polskiego z r. 1830–1831, Lw. 1882; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Enc. Wojsk., VII; Pol. Enc. Szlach., X; Uruski, XV; Bartkowski J. i in., Spis Polaków zmarłych w Emigracji od roku 1831, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII; Księga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis imienny dowódców i sztabs-oficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy armii polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881; Lista imienna Generałów, Oficerów wyższych i niższych oraz Urzędników wojskowych tak w służbie będących jak i dymisjonowanych, Znakiem Honorowym zaszczyconych, W. 1830; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Więckowska, Zbiory batignolskie; – Bielecki R., Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1837, W.-L. 1986; Cygler B., Pułkownik Ludwik Oborski szermierz wolności (1789–1873), Gd. 1976; Gadon, Emigracja pol., I–III; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14; tenże, Wojsko Pol., 1815–30; Harbut J. S., Noc Listopadowa w świetle i cieniach procesu przed Najwyższym Sądem Kryminalnym, W. 1926; Jankowski J. W., Kto zdobył arsenał warszawski w Noc Listopadową, „Stolica” 1958 nr 48; Kozłowski E., Generał Józef Bem, W. 1958; Łepkowski T., Warszawa w powstaniu listopadowym, W. 1957; Łukaszewicz W., Tadeusz Krępowiecki – Żołnierz rewolucjonista 1798–1847, W. 1954; Powstanie listopadowe 1830–1831, W. 1980; Przewalski S., Generał Maciej Rybiński – Ostatni Wódz Naczelny powstania listopadowego (1784–1874), Wr. 1949; Rzepecki K., Pułk czwarty 1830–1831, P. 1923; Studia z dziejów Warszawy 1830–1831, W. 1937; Szomański A., Walecznych tysiąc…, W. 1968; Tokarz W., Sprzysiężenie Wysockiego i noc listopadowa, W. 1925; tenże, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, W. 1930; Żychowski M., Ludwik Mierosławski 1814–1878, W. 1963; – Akt oskarżenia w sprawie przeciwko osobom oddanym pod Najwyższy Sąd Kryminalny…, W. 1834 s. 64, 67–9, 76–7, 91 (tamże: Summariusz dowodów… s. 21, 23); [Breański F.], Generała… autobiografia, Kr. 1914; Drewnicki L., Za moich czasów, W. 1971; Konarski S., Dziennik z lat 1831–1834, Wr.-Kr. 1973; Krosnowski, Almanach hist., I, III; [Lelewel J.], Listy emigracyjne, Wr.-Kr. 1948–56 I–V; Lelewel P., Pamiętniki i diariusz domu naszego, Wr. 1966; Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, W. 1984 I–II; [Patelski J.], Wspomnienia wojskowe… z lat 1823–1831, Wil. 1914; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji, Kr. 1974 I; Puchalski T., Pamiętnik 1827–1840, L. 1987; Roczniki Wojskowe Królestwa Polskiego 1817–1830 (W.); Rozkazy dzienne Naczelnego Wodza 1815–1831 (W.); Spazier R. O., Historia powstania Narodu Polskiego w roku 1830–1831, Paryż 1833 I 131, 138, 150; Święcicki J., Pamiętnik ostatniego dowódcy pułku 4 piechoty liniowej, W. 1982; [Zamoyski W.], Jenerał… 1803–1868, P. 1914 III; Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831 r., W. 1931–5 I, IV; – „Dzien. Narod.” 1843 nr 120; – AGAD: KRW rkp. 331 s. 92–4, Władze Centr. 1830/31 rkp. 724; Arch. Hist. du Ministère de la Guerre w Paryżu – Château de Vincennes: Réfugiés Polonais XL 107, XL 127; B. Czart.: rkp. 5343 III, 5546; B. PAN w Kr.: rkp. 1194 s. 131; B. Pol. w Paryżu: rkp. 488; – Kartoteka emigrantów 1831–1862 we Francji Roberta Bieleckiego z W.; Kartoteka oficerów WP 1815–1831 Zbigniewa Zacharewicza z Kr.
Zbigniew Zacharewicz