Stadnicki Antoni h. Szreniawa (1771–1836), ziemianin, historyk. Ur. 28 IX w Opatowie w woj. sieradzkim, otrzymał 29 IX na chrzcie imiona Antoni Wacław Michał Egidiusz Franciszek. Był synem Franciszka (zob.), starosty ostrzeszowskiego, i Teresy z Wężyków. W r. 1783 rodzina otrzymała austriacki tytuł hrabiowski. Pisał się z Cieklina lub ze Żmigrodu w dawnym pow. jasielskim.
Śledzenie kolei życia S-ego nastręcza wiele trudności, ponieważ w tym czasie działało jeszcze czterech innych Antonich Stadnickich: pierwszy, to syn Jana Tomasza, należącego do tzw. linii podolskiej, oficer doby napoleońskiej, uczestniczący w kampanii austriackiej 1809 r. i w kampanii rosyjskiej 1812 r., pochowany w Kamieńcu Podolskim, drugi, star. zatorski (zob.), trzeci, syn Antoniego Walentego i Magdaleny Morskiej, właściciel Wielkiej Wsi, oraz czwarty, najczęściej mylony ze S-m, to syn Feliksa i Kunegundy z Ożarowskich, piszący się z Czulic w pow. krakowskim (zob.).
Nie wiadomo, gdzie S. pobierał nauki, odebrał jednak staranne wykształcenie. W r. 1791 został członkiem komisji cywilno-wojskowej ziemi wieluńskiej, w r.n., już jako komisarz graniczny apelacyjny ziemi wieluńskiej, brał wraz z ojcem udział w sejmiku ziemskim woj. kaliskiego (14 II 1792) i został przez ten sejmik wybrany jako jeden z czterech delegatów do króla z podziękowaniem za Ustawę Rządową 3 Maja. W pierwszą rocznicę jej uchwalenia, podczas uroczystości 3 V 1792, przemawiał w kościele Świętego Krzyża w Warszawie w imieniu całej prowincji wielkopolskiej. Jego mowa, nasycona uczuciem patriotyzmu i ideą upowszechnienia oświaty, została ogłoszona drukiem: Mowa […] delegata z woj. kaliskiego d. 3 maja r. 1792 […] miana (W. 1792). W r.n. działał przy organizacji samorządu ziemskiego wspomnianego województwa. S. opiekował się swoim dalekim krewnym, Sebastianem Stadnickim, synem Bernarda, umieścił go na praktyce w regencji poznańskiej; spotkał się z nim w r. 1794 w Pyzdrach, gdy ten został ranny w starciu powstańców kościuszkowskich pod Poznaniem. Po trzecim rozbiorze Polski S. podróżował; z pewnością był w r. 1796 w Holandii, gdzie poznał w Amsterdamie swoich dalekich krewnych Stadnickich, prowadzących tam firmę handlową. Wiadomości o nich odnotował w pamiętniku. Po powrocie osiadł w Galicji, gdzie znajdowały się jego dobra rodzinne. W Dukli zgromadził sporą bibliotekę, którą potem przeniósł do Żmigrodu. W r. 1800 był już właścicielem części zbiorów po Ewaryście Kuropatnickim; książki z biblioteki w Tarnowcu kupił od Józefa Kuropatnickiego. Prowadził korespondencję i wymianę książek z Józefem Maksymilianem Ossolińskim, odwiedzał go też Samuel Bogumił Linde, poszukujący książek dla Ossolińskiego. W r. 1802 i ponownie w r. 1804 S. wraz z rodzeństwem upoważnił ojca do prowadzenia spraw majątkowych, zwłaszcza dotyczących dóbr w woj. ruskim, kupionych od Piotra Bielińskiego. Zakupiony w r. 1801 Żmigród stał się główną siedzibą S-ego. Być może to S. został wraz z bratem Ignacym zaliczony w nie datowanym (prawdopodobnie z r. 1806), austriackim dokumencie „Elenchus […] magnatum et nobilium…” do grupy lojalnych wobec cesarza, cieszących się poważaniem ziemian galicyjskich; informacja ta mogła jednak dotyczyć Ignacego z Łaganowa i Antoniego z Czulic. Trudno też jednoznacznie ustalić, jaką rolę odegrał S. w r. 1809, przy organizowaniu administracji na przyłączonych do Ks. Warsz. terenach Galicji. Wydaje się, że prezesem Komisji do Interesów Akademickich w okresie od sierpnia do listopada t.r. był Antoni z Czulic, który objął funkcję po Jacku Przybylskim, natomiast S. (Antoni Stadnicki z Cieklina) przybył jako komisarz Rządu Centralnego w końcu września i przyspieszył prace nad uruchomieniem szkół. Z jego polecenia Antoni Stadnicki z Czulic wydał 25 X obwieszczenie o otwarciu szkół początkowych („Ułożenie stanu nauk i nauczycielów szkół narodowych w cyrkule krakowskim”, Kr.). Nie wiadomo, czy to S. został w r. 1810 komisarzem do rewizji bibliotek klasztornych w pow. krakowskim z ramienia ministra spraw wewnętrznych Jana Łuszczewskiego, choć sugerowałyby to zainteresowania S-ego, jednak nie był «radcą administracyjnym». S. był członkiem założonego w r. 1810 w Warszawie Tow. Rolniczo-Gospodarczego. Utrzymywał bliską i zażyłą korespondencję ze Stanisławem Wodzickim, który zwłaszcza po kongresie wiedeńskim i odcięciu Galicji przesyłał S-emu wiadomości z Wolnego M. Krakowa oraz Królestwa Kongresowego, a także gazety z różnych ośrodków, m.in z Wiednia. S. z kolei odwiedzał go w podkrakowskich Kościelnikach. W l. 1812–19 sprawował nadzór nad dukielskim odcinkiem pocztowego traktu węgierskiego.
W r. 1815 polecił S. sporządzić katalog zgromadzonej w Żmigrodzie biblioteki. Wg skrupulatnych wyliczeń syna Kazimierza, księgozbiór S-ego liczył 1403 dzieła polskie w 1774 tomach i zawierał głównie dzieła religijno-moralne, historyczne i polityczne, druki i rękopisy, także w językach niemieckim, łacińskim i czeskim. Specjalnie zabiegał S. o rzadkie druki wydawane przez oficyny z terenów Rzpltej, w tej sprawie korespondował z Ossolińskim, Adamem Czartoryskim, wymieniał też listy w przedmiotach naukowych z adwokatem Józefem Dzierzkowskim. Wspierał inicjatywę utworzenia czasopisma literackiego we Lwowie, z jaką występował już u schyłku r. 1814 Bruno Kiciński, a po jego wyjeździe Dzierzkowski. Jednak mimo wsparcia kilku mecenasów, m.in. S-ego, „Pamiętnik Lwowski” już pod kierunkiem Dzierzkowskiego ukazał się dopiero dwa lata później. Z polecenia S-ego w r. 1816 zaangażowani zostali w redakcji dwaj jego sąsiedzi z pobliskiej Mytarki, Adam i Walenty Chłędowscy. Dn. 15 XI 1826 nowo powstałe Tow. Naukowe Krakowskie powołało S-ego na swojego członka honorowego. W r.n., już jako członek stanów galicyjskich jeździł S. do Lwowa, gdzie z okazji wizyty cesarza Franciszka I i uroczystego otwarcia Sejmu Stanowego przybyło wielu wybitnych obywateli. Na prośbę Dzierzkowskiego, jako «umiejący rzeczy i dobrze wystawić i przyjemnie oddać» starał się podczas spotkania z cesarzem pozyskać jego przychylność dla nauki i kultury w Galicji oraz przedstawić ekonomiczne bolączki kraju.
S. prowadził własne badania naukowe, zwłaszcza nad średniowieczem. Dzierzkowski nakłaniał go do opracowania dziejów Dukli i okolicznych miasteczek, dzielił się z nim swoimi opiniami. S. z kolei zachęcał Dzierzkowskiego do studiów nad sprawą św. Stanisława ze Szczepanowa, korespondował z nim w kwestii układu o dziesięciny między Bodzętą a Kazimierzem Wielkim. Podczas pobytu w Wiedniu, nie wiadomo kiedy, prowadził badania nad dziejami Żydów; owocem tego były rozprawy, z których jedna pt. Ułomki do historii ludu żydowskiego wg S-ego ukazała się w r. 1821 w grudniowym numerze „Pamiętnika Lwowskiego” (informacja ta nie znalazła potwierdzenia), poszerzona i uzupełniona wyszła w Krakowie w r. 1834 pt. Rys krótki historii ludu żydowskiego, jako wstęp do dziejów ludu tegoż na ziemi polskiej. Z przedmowy wynika, że S. zamierzał opracować także dalszą część, czyli dzieje Żydów na ziemiach polskich, szczególnie w XIV w., lecz onieśmielony erudycją Dzierzkowskiego zostawił pracę do dokończenia synom. Publikował niewielkie prace w czasopismach, anonimowo: biografię prymasa Michała Radziejowskiego, oraz polemikę z artykułem opublikowanym w Berlinie na temat rozgraniczenia Polski ze Śląskiem za Kazimierza Wielkiego (wg jego własnych słów 27 XI 1833 i w następnych numerach jakiejś «powszechnej gazety niemieckiej»). Z podpisem «z nad Wisłoka» ogłosił: Krótką wiadomość o nowych miarach francuskich i dawniejszych krajowych („Pam. Lwow.”, maj 1817). Rezultatem jego zainteresowań średniowieczem była książka pt. Postrzeżenia nad wiekiem XIV (Kr. 1837), zamierzona szerzej, lecz opublikowana już po śmierci autora, po pewnych kłopotach z cenzurą, tylko w części dotyczącej Włoch. Obok opisu geograficznego, historycznego i politycznego, zamieścił tu S. informacje o sztuce i rozwoju nauk, a tekst zaopatrzył w rozbudowane przypisy, zawierające rozmaite dygresje i odniesienia do dziejów Polski oraz wywody świadczące o jego wielkiej, choć nie usystematyzowanej erudycji i skłonności do słowianofilskiej stylizacji. Dał wyraz swoim poglądom na temat «zasady dziejów», przyczyn upadku Polski, chwalił filozofię I. Kanta, przeciwstawiając ją «zgubnej materialistycznej filozofii Oświecenia». W r. 1834, w odpowiedzi na odezwę Konstantego Słotwińskiego, S. przesłał wyrazy najwyższego uznania i poparcia dla Zakładu Narodowego im. Ossolińskich i jego czasopisma. Był mecenasem lwowskich czasopism uczonych, „Pamiętnika Lwowskiego” i „Pszczoły Polskiej”, udostępniał rękopisy ze swojej biblioteki, np. Adamowi Chłędowskiemu dotyczące Stanisława Stadnickiego («Diabła»), popierał także „Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich”. Słynął z oczytania i erudycji. Wśród ogłoszonych przez niego tekstów na uwagę zasługuje Wspomnienie cnót pięknych ś.p. Anny z hrabiów Siemińskich księżny Jabłonowskiej (1828, „Czasopism Nauk. Księgozbioru im. Ossolińskich”), poświęcone jego teściowej.
Trudno jednoznacznie ustalić, czy S. był zaangażowany w działalność masońską. Wydaje się, że informacje o Antonich Stadnickich, członkach lóż krakowskiej i radomskiej dotyczą innych osób. S. pisał pamiętnik, który objął l. 1775–1820. Opublikowany nie został. Jeszcze w r. 1926 poświadczony jest (E. Maliszewski) jako pozostający w posiadaniu rodziny. Niewielkie ułamki tego pamiętnika zacytował syn Kazimierz w „Rodowodach…”. Dziś los jego nie jest znany. Fragmenty korespondencji z Ossolińskim zostały opublikowane przez Władysławę Jabłońską w „Korespondencji J. M. Ossolińskiego” (Wr. 1975), a z Wodzickim w „Bibliotece Warszawskiej” (1904 z. 2) jako „Rozmaitości. Z listów prezesa Rzeczypospolitej Krakowskiej”.
Oprócz wspomnianego Żmigrodu i Cieklina, po ojcu S. miał jeszcze Łężyny i Gorzyce, a dokupił w obwodzie jasielskim Grabianinę i Sadki (od Popeckich), a od Teofila Załuskiego Polany, Ciechany, Olchowice, Wilsznię i Ropianki. Żona wniosła mu m.in. Trzcinicę i Siepietnicę z Binarową w obwodzie jasielskim (odziedziczone po matce) oraz Mariampol w obwodzie stanisławowskim, dziedziczone po ojcu. S. zmarł w Trzcinicy 15 VIII 1836.
Z małżeństwa zawartego przed sierpniem 1801 z Józefą z Jabłonowskich, córką Stanisława, star. wiszniowskiego (wiśniowskiego, woj. lubelskie), i Anny z Siemieńskich, córki Stanisława Wilhelma, damą Krzyża Gwiaździstego, pozostawił S. czterech synów: Aleksandra (zob.), Kazimierza (zob.), Władysława (ur. 1810), i Zygmunta, księdza.
Paszkiewicz U., Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej, W. 1998; – Enc. Org.; Filoz. w Pol. Słown.; PSB (Dzierzkowski Józef) – Niesiecki; Stadnicki K., Rodowody domu Stadnickich…, Lw. 1857–61, Linia «ze Stadnik», cz. II oddz. 1 s. 10–12, cz. III s. 12, Dodatki i poprawki, cz. IV s. 17; Żychliński, III 281–2; – Dunin-Borkowski J. S., Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891 s. 158; Słown. Pracowników Książki Pol.; – Bąkowski K., Kronika krakowska, Kr. 1905 cz. 1 s. 106–8; Dutkowa R., Uniwersytet Jagielloński w czasach Księstwa Warszawskiego, Kr. 1965 s. 15, 19, 21–3; Karta okręgu Wolnego Miasta Krakowa, Kr. 1933; Łapiński H., U początków działalności wydawniczej Ossolineum, Wr. 1973 (mylnie przypisana S-emu publikacja F. Siarczyńskiego „Ślady wału Trajana…”); Małachowski-Łempicki S., Dzieje wolnego mularstwa w Krakowie 1755–1822, Kr. 1919 s. 67; Mencel T., Magnateria polska Galicji i polityka władz austriackich w l. 1795–1809, w: Ziemiaństwo polskie 1795–1945, W. 1985; Mrozowska K., Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach od 1795–1850, w: Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1765–1850, Kr. 1965 s. 101, 151; Pachoński J., Drukarze, księgarze, bibliofile krakowscy 1750–1815, Kr. 1962 (mylnie pod imieniem Józef); Poklewska K., Galicja romantyczna 1816–1840, W. 1976; Rederowa D., Z dziejów Towarzystwa Naukowego Krakowskiego 1815–1872, Kr. 1998 s. 21; Rosnowska J., Dzierzkowski, Kr. 1971; Szczygielski W., Referendum trzeciomajowe, Ł. 1994; Tyrowicz M., Prasa Galicji i Rzeczypospolitej Krakowskiej 1772–1850, Kr. 1979; Żeleńska-ChełkowskaA., Feliks Radwański senator Rzeczypospolitej Krakowskiej (1756–1826), Kr. 1982 s. 92; – „Roczn. Tow. Nauk. Krak.”, I–XV (1817–1833), XXV (1858); Szematyzmy Król. Galicji z l. 1812–19; – Chłędowski K., Pamiętniki, Wr. 1951; tenże, Z przeszłości naszej i obcej, Lw. 1935; Teki Dworzaczka, CD-ROM, Kórnik–P. 1997; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: T. Schn., 1580 s. 571; Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: TNK 2 s. 10; Arch. UJ: rkp. S I 118 s. 21–3; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1616 k. 56, rkp. 2297 k. 34–5, rkp. 7459 t. 21 s. 441; B. Ossol.: rkp. 1656/II, rkp. 11656 s. 311–81, rkp. 11672/II.
Maria Czeppe i Jerzy Wyrozumski