Jędrzejowski Bolesław Antoni, krypt, i pseud. Anatol, B. A. J., Baj, Fr., J. Kaniowski, Józef Kaniowski, Karol, Natolski A., Bolek, Antoni Radecke (1867–1914), członek «Proletariatu», jeden z założycieli Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich i Polskiej Partii Socjalistycznej, czołowy działacz prawego jej skrzydła, tzw. Frakcji Rewolucyjnej, wydawca, tłumacz, publicysta.
Ur. 6 V w Glinojecku, w ziemi płockiej, w podupadłej rodzinie szlacheckiej, syn Bolesława i Marcjanny Goźlińskiej. Wraz z rodzicami przeniósł się do Porzecza w Pińszczyźnie. Ojciec był etatowym felczerem. Do rosyjskiej szkoły realnej uczęszczał J. w Pińsku, gdzie w okresie od grudnia 1877 do czerwca 1883 r. ukończył pięć klas. W tajnych kółkach uczniowskich zapoznał się z członkami «Narodnej Woli» i ideologią tej partii. Pod wpływem rewolucjonistki Zanbergowej rozpoczął działalność polityczną już jako piętnastoletni chłopiec. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie zapisał się do Szkoły Handlowej; równocześnie rozpoczął żywą działalność jako organizator i agitator w tzw. «Wielkim Proletariacie». Latem 1884 r. został aresztowany w związku ze słynną sprawą S. Kunickiego i P. Bardowskiego; ze względu na młody wiek został skazany administracyjnie na 9 miesięcy więzienia, które odsiedział w Mińsku, i dwa lata dozoru policyjnego. Po wyjściu z więzienia pracował przez rok jako pomocnik buchaltera w fabryce sukna A. Skirmunta w Porzeczu, skąd odszedł 23 II 1889 r. Zamieszkawszy z żoną Anną w Warszawie, czas swój dzielił między pracę zarobkową w biurze fabryki kapeluszy i działalność polityczną w szeregach 11 «Proletariatu». Zwalczał wówczas tajny Związek Robotników Polskich za propagowanie haseł ekonomizmu i niedocenianie agitacji politycznej i roboty rewolucyjnej. Był od r. 1889 członkiem Komitetu Centralnego II «Proletariatu». Napisał pierwszą odezwę nawołującą do obchodu święta majowego w r. 1890, w myśl uchwał Kongresu Międzynarodowego z r. 1889.
W r. 1891, zagrożony aresztowaniem, musiał opuścić kraj i udać się na wieloletnią tułaczkę emigracyjną. Jako delegat «Proletariatu» był członkiem trójzaborowej socjalistycznej delegacji polskiej na Międzynarodowy Kongres Socjalistyczny w Brukseli (16–23 VIII 1891), gdzie występował pod nazwiskiem Józef Kaniowski. Nazwiskiem tym posługiwał się później często w pracy partyjnej i używał go także jako partyjnej firmy wydawniczej. Na posiedzeniu wzmiankowanej delegacji polskiej w Brukseli jej przewodniczący I. Daszyński i S. Mendelson zaatakowali go za anarchistyczne bakuninowsko-ławrowskie poglądy, jakie zaprezentował na kongresie. Po kongresie został skierowany z ramienia redakcji „Walki Klas” i „Przedświtu” (a konkretnie z inspiracji Mendelsona) do Berlina, by jako Antoni Radecke administrować tamtejszą „Gazetą Robotniczą”. Brał czynny udział w rozpętaniu kampanii przeciwko Marcinowi Kasprzakowi. W Berlinie J. utrzymywał kontakty z niemieckimi socjalistami, m. in. z A. Bebelem. W l. 1891–2 J. przeszedł ewolucję poglądów dotyczących kwestii narodowej, stając się zwolennikiem postulatu niepodległości. We wrześniu lub październiku 1892 r. J. wydalony z Prus przeniósł się do Paryża, W jego mieszkaniu na Mont Rouge przygotowywał się słynny zjazd paryski (17–23 XI 1892), w którym J. aktywnie uczestniczył jako przedstawiciel II «Proletariatu». M. in. obok A. Dębskiego, E. Abramowskiego, W. Jodki, F. Perła J. wszedł do pierwszej Centralizacji Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP), a później do Komitetu Zagranicznego Polskiej Partii Socjalistycznej (KZ PPS); był też sekretarzem ZZSP. Wkrótce J., wraz z innymi uczestnikami zjazdu paryskiego, został na żądanie ambasady rosyjskiej aresztowany w dn. 7 I 1893 r. i po paru dniach wydalony z Francji.
Wraz z wieloma działaczami udał się J. do Londynu. Tu w trudnych warunkach materialnych prowadził żywą działalność partyjną. Pisywał jako B. A. J. (względnie Baj) do „Przedświtu” i „Walki Klas”. Był w zarządzie sekcji londyńskiej towarzystwa wzajemnej pomocy polskich emigrantów socjalistów p. n. «Solidarność». W r. 1893 był delegatem na Międzynarodowy Kongres Socjalistyczny w Zurychu. Po ustąpieniu z ZZSP Mendelsona J. objął kierownictwo wydawnictw partyjnych, zarząd drukarni i administrację „Przedświtu”. Był także (obok A. Dębskiego, L. Wasilewskiego, K. Kelles-Krauza) członkiem redakcji „Bulletin Officiel du Parti Socialiste Polonais”. W r. 1896 wystąpił J. jako członek delegacji polskiej na 4. Kongresie II Międzynarodówki (lipiec 1896) w Londynie. Tam podpisał „Odezwę delegacji polskiej” z dn. 1 VIII 1896 r. w sprawie obalenia ucisku kapitalistycznego i narodowego w Polsce. Na zjeździe ZZSP w Zurychu w grudniu 1897 r. Jodkę zmuszono do ustąpienia z kierownictwa redakcji „Przedświtu”; usunięto też J-ego jako jego zdecydowanego zwolennika z sekretariatu ZZSP, powierzając obie funkcje L. Wasilewskiemu. W dn. 30 VI 1897 r. B. i Anna Jędrzejowscy skierowali do sekcji londyńskiej ZZSP list z prośbą o skreślenie ich z listy członków, z powodów – jak pisali – natury prywatnej. Już jednak 23 X 1897 r. J. prosił o ponowne przyjęcie w poczet członków sekcji londyńskiej.
W t. r. organizował, a w kwietniu 1898 r. wydał (pod pseud. J. Kaniowski) nowy kwartalnik popularnonaukowy „Światło”, który także redagował w l. 1898, 1903, 1904. W ten sposób J. uniezależnił się od nowej Centralizacji ZZSP, gdyż pismo było organem bezpośrednio PPS, a nie ZZSP. Takim samym objawem pewnej nieufności «kraju» do nowej Centralizacji było utworzenie po zjeździe paryskim 1897 r. «komisji konspiracyjnej», złożonej z A. Dębskiego, Jodki i J-ego, której zadaniem było wyłączne komunikowanie się z organizacją krajową. W jej ramach sprawę tajnego kolportażu «bibuły» do zaboru rosyjskiego przekazano J-emu. Pod nazwiskiem J. Kaniowski redagował J. w l. 1899–1905 organ PPS „Białostoczanin”, który ukazywał się w Londynie. W kwietniu 1899 r. J. ponownie objął administrację drukarni i wydawnictw partyjnych, zaś po zjeździe zuryskim w r. 1899 sekretariat Komitetu Zagranicznego PPS.
W l. 1900–4 był przedstawicielem polskiego ruchu socjalistycznego w Międzynarodowym Biurze Socjalistycznym w Brukseli. J. utrzymywał rozległe stosunki i korespondencję z wybitnymi działaczami międzynarodowego ruchu socjalistycznego, m. in. z F. Engelsem, H. M. Hyndmanem, H. Quelchem. Skłaniał się ku tendencjom rewizjonistycznym, propagowanym wówczas przez przebywającego również wtedy w Londynie E. Bernsteina. Przez cały czas swego pobytu w Londynie J. w dniu święta l. Majowego wygłaszał imieniem polskiej klasy robotniczej przemówienia na zgromadzeniach w Hyde Parku. Prowadził także wykłady w klubach robotniczych. Współpracował z pismami socjalistycznymi angielskimi: ,Justice”, „Labour Leader”, z angielskim kalendarzem robotniczym na r. 1896. J. dostarczył „Times’owi” obszerne streszczenie słynnego memoriału warszawskiego generał-gubernatora A. Imeretyńskiego, zdobytego przez PPS, który zdemaskował Imeretyńskiego jako wroga Polaków. Przełożył też na język angielski „Krzyżaków” H. Sienkiewicza, o czym wiemy jedynie na podstawie jego korespondencji. Będąc przez szereg lat sekretarzem KZ PPS, J. utrzymywał stosunki korespondencyjne ze wszystkimi organizacjami partyjnymi w Europie i Ameryce. Materiały te skrupulatnie gromadzone przez J-ego dały podstawę tzw. londyńskiemu archiwum PPS. I w późniejszej swej działalności, już na terenie kraju, wykazywał J. wiele troski o przechowywanie dokumentów partyjnych, sam je gromadził i przesyłał do centrali, zobowiązując do tego innych działaczy. W l. 1902–4 J. redagował „Kurierek Zakordonowy i Zagraniczny”.
W r. 1903 J., podobnie jak cała niemal emigracja socjalistyczna, przeniósł się do Galicji. Najpierw pracował we Lwowie jako praktykant u znanego księgarza A. Altenberga (od 11 I do 31 IV 1904). Był współorganizatorem wydawnictwa p. n. Spółka Nakładowa «Książka», najpierw na terenie Lwowa, a od 1 V 1904 r. działającego w Krakowie; pełnił w wydawnictwie funkcje jednego z dyrektorów obok L. Wasilewskiego i B. Heskiego. W «Książce» wyszedł tom „Marks– Engels–Liebknecht. Odbudowanie Polski” (Lw. 1904, 2. wyd. Kr. 1910), wg E. Haeckera, w przekładzie J-ego. Manifest październikowy 1905 r. zastał J-ego w Wiedniu, gdzie reprezentował PPS na kongresie austriackiej socjaldemokracji. Natychmiast powrócił do Krakowa, aby tymczasowo przekazać księgarni Altenberga we Lwowie prowadzenie interesów «Książki», po czym udał się do Warszawy. Tam na licznych wykładach i zgromadzeniach prowadził agitację niepodległościową w duchu prawicowego nurtu w PPS. W tym okresie J. był, obok K. Prausa i J. Mortkowicza, jednym z założycieli Tow. Wydawnictw Ludowych, którego nakładem ukazało się wiele broszur socjalistycznych, m. in. jego własne: August Blanqui (W. 1906), Walka o swobodę prasy w Anglii (W. 1906, 2. wyd. W. 1907), Ludwik Waryński (W. 1906), Ruch czartystów w Anglii (W. 1907). Przez pewien czas, w okresie początkowym, był członkiem komitetu redakcyjnego socjalistycznego tygodnika literacko-naukowego pt. „Wiedza”.
J. brał czynny udział w VIII Zjeździe PPS we Lwowie w lutym 1906 r., na którym przedstawił opracowany przez siebie projekt programu; został on jednak odrzucony przez lewicową większość zjazdu. Po powrocie do Warszawy J. został aresztowany na parę miesięcy. Broniony przed sądem wojennym przez słynnych adwokatów S. Patka i B. Kułakowskiego, uzyskał wyrok uniewinniający. Rozłam w PPS, który dokonał się w jesieni 1906 r. na IX Zjeździe PPS we Wiedniu, zmobilizował J-ego do aktywniejszej działalności po stronie nurtu prawicowego, skupionego w PPS Frakcji Rewolucyjnej. J. redagował nr 200 i 201 (wspólnie z W. Jodką i L. Wasilewskim) „Robotnika”, które były pierwszymi numerami organu Frakcji (Fr.). Prowadził ruchliwą, lecz krótkotrwałą działalność agitacyjną, bo już w listopadzie 1906 r. został ponownie aresztowany. Uwolniony na rozprawie, ale zagrożony aresztowaniem, J. opuścił Warszawę i przeniósł się w lecie 1907 r. na powrót do Krakowa. Tu podjął działalność w Wydziale Zagranicznym PPS jako sekretarz, «kasjer» i administrator pism pepesowskich. Był ponadto członkiem Rady Partyjnej, należał do Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR) PPS Fr. Po powołaniu w czerwcu 1908 r. Związku Walki Czynnej (ZWC) J. należał do grupy działaczy, którzy choć związani z Piłsudskim wystąpili początkowo przeciw tworzeniu ZWC, ze względu na jego ponadpartyjność i militaryzm. Szybko jednak J. stał się aktywnym działaczem ZWC. Uczestniczył także w działalności Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska (PPSD G. i Śl.), szczególnie współdziałał w pracy oświatowej i wydawniczej. J. nie doceniał rewolucyjnej roli rosyjskiego ruchu robotniczego i żywił do niego coraz większą nieufność; formułował na łamach „Przedświtu” reformistyczne tezy, że «celem partii socjalistycznej nie jest socjalistyczny ustrój społeczny, lecz demokratyczna republika, urzeczywistniająca ekonomiczne dążenia klas pracujących», nawoływał do «koordynacji w domu», tj. współpracy we własnym kraju z partiami nieproletariackimi, głównie z Narodową Demokracją, co wywoływało nawet sprzeciwy we własnym obozie; należał do tych działaczy pepesowskich, którzy w ruchu socjalistycznym dostrzegali nade wszystko narzędzie walki o niepodległość Polski. W dalszym ciągu był aktywnym publicystą, zasilając swym piórem głównie pisma frakcyjne, takie jak „Przedświt”, „Trybuna” i in. Współpracował także z „Naprzodem”. W Krakowie ukończył przekład dzieła M. Hillquita „Dzieje socjalizmu w Stanach Zjednoczonych” (Kr. 1908).
W związku z procesem Stanisława Brzozowskiego J. był zdania (jesienią 1908), że trudno jest «wlewać duszę w przedsięwzięcie, o którego skuteczności z góry mam duże wątpliwości», i dlatego był przez W. Jodko-Narkiewicza, wyraziciela skrajnej opinii PPS Fr., posądzany, że jako sekretarz KZ bagatelizuje przygotowania do procesu Brzozowskiego.
Po powrocie z Warszawy ponownie objął w Krakowie kierownictwo wydawnictwa «Książka», w ramach którego zorganizował wraz z W. Dehnelem («Agrawką») kooperatywę autorską świetnych pisarzy polskich, m. in. takich jak G. Daniłowski, J. Kasprowicz, W. Sieroszewski, W. Orkan, A. Strug, S. Żeromski, zapewniając im cały czysty dochód. Na parę dni przed śmiercią J. opuścił Kraków, by podratować zdrowie. Zmarł na gruźlicę gardła 10 III 1914 r. w Nervi we Włoszech i tani został pochowany. Pozostawił żonę Annę Franciszkę z domu Radecke (ur. 10 VI 1868 – zm. 30 I 1948), córkę Marię (ur. 1891), zamężną za lekarzem, generałem S. Rouppertem, oraz syna Henryka.
Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; taż, Materiały do bibliografii 1918–39; Materiały bibliograficzne do historii ruchu robotniczego XIX i XX wieku, Oprac. J. Kaczanowska i M. Trzcińska, Cz. 1–2, Ł. 1957; Zieliński S., Bibliografia czasopism polskich za granicą 1830–1934, W. 1935; Krytyka 1899–1914, Wr. 1953; Wiedza – Nowe życie – Światło – Kuźnia – 1906–1914, Wr. 1956; Zeszyty Historyczne. Zeszyt pierwszy, Paryż 1962; Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce, W. 1939 I 117–9; Bar, Słownik pseudonimów; – Borejsza J. W., W kręgu wielkich wygnańców (1848–1895), W. 1963 (fot.); Grünberg K., Kozłowski Cz., Historia polskiego ruchu robotniczego 1864–1918, W. 1962; Jabłoński H., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914–1918, W. 1959; Księga jubileuszowa PPS 1892–1932, W. 1933; Księga pamiątkowa PPS 1892–1922, W 30-ą rocznicę, Oprac. F. Perl, W. 1923; Migdał S., Piłsudczyzna w latach pierwszej wojny światowej, Kat. 1961; Mortkowicz-Olczakowa H., Pod znakiem „Kłoska”, W. 1962; Perl, Dzieje ruchu socjalistycznego; Pobóg-Malinowski W., Józef Piłsudski 1867–1901. W podziemiach konspiracji, W. 1935; tenże, Józef Piłsudski 1901–1908, W ogniu rewolucji, W. 1935; tenże, Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Paryż–Londyn 1953–6 I–III; Sroka M., Listy S. Brzozowskiego (w druku); Stefan Żeromski. Kalendarz życia i twórczości, Oprac. S. Kasztelowicz i S. Eile, Kr. 1961; Stroński I., Henryk Jędrzejowski (1897–1937?) Polski badacz promieniotwórczości, „Kosmos” S. B: Przyroda nieożywiona,’ R. 5: 1959 z. 3 (19) s. 175–85; Wasilewski L., Dzieje zjazdu paryskiego 1892, W. 1934; – Kon F., V riadach „Proletariata…”, Moskva 1932 I; Sokolnicki M., Czternaście lat, W. 1936; tenże, Rok czternasty, Londyn 1961; Wojciechowski S., Moje wspomnienia, Lw.–W. 1938 I; – „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” R. 1: 1935, R. 3: 1937, R. 5: 1939; „Niepodległość” T. 1: 1929–30, T. 16: 1937 (fot.); „Z Pola Walki” R. 1: 1958, R. 6: 1963; – Nekrologi: B. A. J., „Chłopska Sprawa” 1914 nr 4 s. 12; B. A. J., „Krytyka” R. 16: 1914 t. 41 z. 6 s. 391–2; B. A. J., „Robotnik” (wyd. zagran.) 1914 nr 261 s. 1–2 (fot.); B. A. J., „Walka” 1914 nr 3 s. 5–6; Haicker E., B. A. J., „Dzien. Robotn.” (Kat.) R. 24: 1914 nr 61–2; tenże, B. A. J., „Naprzód” R. 23: 1914 nr 59–60; Jodko [Narkiewicz] W., B. A. J. (Garść wspomnień osobistych), Kalendarz robotniczy PPS na rok 1918, s. 123–5; [Jodko-Narkiewicz W.] A. W., Śmierć J-ego, „Przedświt” R. 32: 1914 s. 81–7; Kaden J., B. A. J. (1868–1914), „Naprzód” R. 23: 1914’s. 6; „Kuźnia” 1911 nr 6 s. 196–7; „Pobudka” Dod. do „Gaz. Robotn.” R. 2: 1927 nr 11–2 (fot.); Pużak K., B. A. j. W dwudziestą rocznicę zgonu, „Naprzód” R. 46: 1939 nr 70 (fot.); St. G., B. A. J. (W 25-tą rocznicę śmierci), „Z Pola Walki” 1939 nr 3 (27) s. 2 (fot.); Śp. B. A. J., „Świat” R. 9: 1914 nr 12 s. 31; Wielopolska M. J., Pamięci B. A. J-ego, „Krytyka” R. 16: 1914 t. 42 s. 51–2; – AAN: Zespół Józefa i Aleksandry Piłsudskich; Arch. Zakł. Hist. Partii: Kopiał Arch. PPS: Korespondencja z arch. londyńskiego PPS, Korespondencja B. A. J-ego z l. 1892–9 (39 listów), rkp. nr 305/1V/10 (Wydział Zagraniczny PPS, Okręg krakowski, londyński), nr 305/IV/5 pt. V (notatki Baja, W. Jodki z l. 1911–2), nr 305/1V pt. II (2 listy Baja); B. Jag.: rkp. 6872 (11 listów do B. Limanowskiego); B. Narod.: rkp. nr 2750 (korespondencja i papiery różne ze zbiorów Wacława i Stefanii Sieroszewskich), nr 2983 (korespondencja Daniłowskich); – Informacje Marii Rouppertowej.
Adam Jarosz