Szostakowicz Bolesław Artur (1845–1919), spiskowiec, zesłaniec, prezydent Irkucka.
Ur. 27 I w Jekaterynburgu, pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, prawdopodobnie z pow. zawilejskiego (od r. 1842 święciańskiego) na Litwie, był synem Piotra (1808–1871), uczestnika powstania listopadowego, lekarza weterynarii, początkowo w gub. orłowskiej, następnie w Permie, Jekaterynburgu i Kazaniu, oraz poślubionej 21 XI 1837 w kościele św. Jana w Wilnie Józefy z Jasińskich (ur. ok. 1810), córki Mikołaja i Marianny z Rodziewiczów. S. miał siostrę oraz brata Władysława, absolwenta Uniw. Kazańskiego i nauczyciela gimnazjalnego w Tomsku.
S. uczył się w szkole powiatowej w Jekaterynburgu, a od r. 1858 w I Gimnazjum Miejskim w Kazaniu; poznał tam Nikołaja Szatiłowa, związanego z tajną organizacją «Ziemla i Wola». W r. 1862 przerwał naukę i wyjechał do Moskwy, gdzie prawdopodobnie przez dwa lata studiował jako wolny słuchacz na uniwersytecie. Mieszkał z Szatiłowem i innym członkiem «Ziemli i Woli», Jurijem Mosołowem. Pracował w biurze Zarządu Niżniegorodzkiej Kolei Żelaznej i działał w ściśle związanej z «Ziemlą i Wolą» organizacji p.n. Biblioteka Kazańskich Studentów; w pomieszczeniach biura latem 1863 złożono bibliotekę i archiwum Ogółu Studentów Polskich w Moskwie. Gdy jesienią 1863 Szatiłow i Mosołow zostali aresztowani, S. objął kierownictwo moskiewskiego kółka «Ziemli i Woli».
Pod koniec r. 1864 zaangażował się S. w prace tajnego Komitetu Polskiego w Moskwie, któremu przewodził Paweł Majewski, i działał w jego oddziale, Opiece Narodowej, zajmującym się pomocą zbiegłym zesłańcom. W porozumieniu z tajnym kółkiem Nikołaja Iszutina uczestniczył w listopadzie t.r. w zorganizowaniu ucieczki Jarosława Dąbrowskiego; zaopatrzył go w fałszywy paszport i umożliwił wyjazd 1 I 1865 do Petersburga. Pomagał także w ucieczce Piotrowi Adamowiczowi oraz skazanemu na zesłanie powstańcowi Jakubowi Popławskiemu. Po otrzymaniu instrukcji od związanego z «Ziemlą i Wolą» Władimira Ozierowa wyjechał we wrześniu t.r. do Kazania w celu reaktywowania tamtejszych kółek organizacji. Aresztowany w maju 1866, został przewieziony do Moskwy, a jego sprawę powiązano z zamachem na cara Aleksandra II dokonanym przez Dymitra Karakozowa. W zeznaniach (2 i 4 VI t.r.) przyznał się jedynie do udziału w zorganizowaniu ucieczki Dąbrowskiego. Przewieziony w lipcu do twierdzy Pietropawłowskiej, został skazany 24 IX przez Najwyższy Sąd Kryminalny na karę ciężkich robót, zamienioną na wieczyste zesłanie do gub. tomskiej lub tobolskiej.
Dn. 2 XI 1866 przybył S. do Tobolska, a 16 XII t.r. do Tomska, skąd skierowano go do Mariińska (gub. tomska). W wyniku obciążających go zeznań Henryka Waszkowicza został w lutym 1867 aresztowany pod zarzutem przygotowań do wzniecenia powstania na Syberii; po uwolnieniu przybył wiosną t.r. do Tomska. W czerwcu poślubił tu Warwarę Kalistową, która po śmierci swego pierwszego męża przyjechała do S-a na zesłanie. Dzięki protekcji wicegubernatora Tomska i radcy w Zarządzie Gubernialnym M. N. Bieriestowa uzyskał posadę pisarza w kancelarii gubernialnej, a od r. 1870 pracował jako księgowy w Zarządzie Miejskim. Uznawany nadal za «osobę niebezpieczną», został z rodziną przeniesiony 24 XII 1872 do Narymu (gub. tomska); był objęty dozorem policyjnym oraz zakazem prowadzenia korespondencji. Zajmował się rybołówstwem, myślistwem i sadownictwem, a żona sprzedawała kwas i miód, piekła chleb i wydawała obiady. Oboje uczyli wiejskie dzieci czytania i pisania. S. nie zaniedbywał samokształcenia, studiując ekonomię, geografię i botanikę. W periodyku Tow. Historii i Starożytności Rosyjskich przy Uniw. Moskiewskim „Čtenija v obščestvie istorii i drevnostej rossijskich” (T. 3: 1873) zamieścił przekład szkicu Karola Szajnochy „Słowianie w Andaluzji” (wyd. osobne, Pet. 1874). Uczestniczył w r. 1876 w wyprawie wzdłuż rzek Wasjugan i Cziżapka związanej z poszukiwaniami złóż węgla kamiennego i złota; po powrocie ogłosił sprawozdanie pt. Poezdka na Vasjugan i Čižapku v narymskom kraje („Tomskije gubernskije vedomosti” 1877 nr 46, 48, 50, 58).
Po licznych prośbach o złagodzenie kary został S. w kwietniu 1877 zwolniony z dozoru i otrzymał prawo swobodnego wyboru miejsca zamieszkania, «poza stolicami, guberniami stołecznymi i gubernią taurydzką». Latem t.r. wrócił z rodziną do Tomska, gdzie objął posadę księgowego w firmie handlowej «S. P. Pietrow i P. W. Michajłow». W sprawach handlowych wyjeżdżał do prow. Sinciang w Chinach; zgromadził kolekcję tamtejszej sztuki ludowej. Opublikował artykuł Promysly Narymskogo kraja („Zapiski Zapadno-sibirskogo rossijskogo geografičeskogo obščestva” T. 4: 1882). W r. 1883 został dyrektorem firmy «S. P. Pietrow i P. W. Michajłow»; t.r. lub w r. 1884 wybrano go do Rady Miejskiej Tomska. Był współautorem rezolucji Rady Miejskiej do rządu w sprawie korzystnej dla Tomska zmiany podziału zysków Banku Syberyjskiego Handlowego. Zainicjował wydawanie samorządowego periodyku „Izviestija Tomskogo gorodskogo upravlenija”. Opracował projekt ulepszenia przewozów rzeką Tom, przyczyniając się do rozwoju żeglugi rzecznej w guberni. Wypowiadał się na łamach miejscowej prasy, m.in. w tygodniku „Sibirskaja gazeta” ogłosił artykuły O jarmarke v gg. Tomskie i Narymie (1883 nr 51) i Po povodu zametki „Sib[irskogo] vest[nika]” (1885 nr 28). Należał do inicjatorów utworzenia w Tomsku muzeum i na jego rzecz przekazał swe zbiory etnograficzne; 2 V 1884 wszedł do pięcioosobowej komisji muzealnej przy prezydencie miasta. W r. 1885 Rada Miejska wybrała go na prezydenta Tomska; gubernator wybór zatwierdził, ale akceptacji odmówił minister spraw wewnętrznych D. Tołstoj.
W listopadzie 1887 przeniósł się S. z rodziną do Irkucka; podjął pracę w tamtejszym oddz. Syberyjskiego Banku Handlowego i wkrótce potem został jego dyrektorem. Należał do Wschodniosyberyjskiego Oddz. Rosyjskiego Tow. Geograficznego, uczestniczył w pracach jego sekcji statystyki oraz prowadził bibliotekę; wybrany do Komitetu Zarządzającego, został skarbnikiem Oddziału Towarzystwa. W „Izviestijach Vostočno-sibirskogo otdela rossijskogo geografičeskogo obščestva” (T. 22 nr 1) ogłosił w r. 1891 rozprawę O torgovom značenii Irkutska. Pisał artykuły do liberalnego czasopisma „Vostočnoe obozrienie” (być może wchodził również w skład jego redakcji). W r. 1898 opublikował w Irkucku broszurę Provedenije sibirskoj železnoj dorogi. W okresie 27 I – 3 VI t.r. zasiadał w irkuckiej Radzie Miejskiej; działał tam w kilku komisjach, m.in. wyceny nieruchomości miasta, reorganizacji lombardu, budowy Domu Ludowego i rozwoju teatru. Współorganizował miejskie łaźnie i był autorem niepopularnego rozporządzenia o pobieraniu opłat za wodę z pomp miejskich. Sprawował funkcję sędziego pokoju oraz należał do komisji powołanej dla opracowania statutu banku, założonego przy zakładzie naukowo-wychowawczym dla dziewcząt Elizawiety Miedwiennikowej. T.r. był jednym z założycieli Tow. Akcyjnego «Ob-Jenisejskie Tow. Handlowo-Przemysłowe».
Na początku r. 1902 wszedł S. ponownie w skład Rady Miejskiej Irkucka. Wybrany przez nią 12 III t.r. na prezydenta miasta, zatwierdzony przez władze 12 VI, pełnił swą funkcję od 25 VI. Obwiniony w maju 1903 o utrzymywanie kontaktów z «osobami skompromitowanymi pod względem politycznym», zaprzestał urzędowania, a w sierpniu t.r. podał się do dymisji. W związku z dłuższym wyjazdem do obwodu amurskiego zrezygnował 12 X 1906 z mandatu radnego. Należał w tym czasie do Rady Opiekuńczej Miejskiej Szkoły Handlowej i był prezesem Tow. Wzajemnego Kredytu. Wybrany w r. 1907 po raz trzeci do irkuckiej Rady Miejskiej, zrezygnował z funkcji 19 I 1910. Był w r. 1912 jednym z założycieli Syberyjsko-Mongolskiego Tow. Handlowo-Przemysłowego. Działał w polsko-litewskim stow. «Ogniwo». Zmarł 22 I 1919 w Irkucku, został pochowany na cmentarzu Jerozolimskim (grób nie zachował się).
W małżeństwie z Warwarą Kalistową, córką urzędnika z Saratowa Gawriła Szaposznikowa, miał S. siedmioro dzieci (ochrzczone w Cerkwi prawosławnej): Władimira (1870–1942), absolwenta politechn. w Monachium i uniw. w Bazylei, geofizyka, profesora uniw. w Irkucku i dyrektora Irkuckiego Obserwatorium Magnetyczno-Meteorologicznego, zmarłego zimą w czasie oblężenia Leningradu, Warwarę (ur. 1871), żonę pisarza J. N. Biessonowa, Marię, Wierę, Aleksandra (ur. 1873) i Dymitra (1875–1922), inżyniera, urzędnika Głównej Izby Miar i Wag w Petersburgu, którego synem był Dymitr (1906–1975), rosyjski kompozytor, oraz Borisa (ur. 1878).
S. pozostawił w rękopisie Vospominanija (Zapiski neudačnika); ich fragmenty opublikował prawnuk Bolesław S. Szostakowicz w artykule Revolucioneršestidesiatnik Boleslav Szostakovič v sibirskoj ssylkie (po sochranivšimsja otryvkam jego vospominanij i drugim neopublikovanym materialam) („Ssylka i obščestvienno-političeskaja žizn’ v Sibiri ”, Nowosibirsk 1978). W Irkucku, na dawnym gmachu Syberyjskiego Banku Handlowego (obecnie siedziba Oddz. Sztuki Syberii Irkuckiego Muz. Sztuki, ul. K. Marksa 23), znajduje się tablica upamiętniająca S-a.
Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, W. 2005 II 228; – Dejateli revoljucionnogo dviženija v Rossii, I cz. 2 s. 472; Gorodskie golovy, glasnye i deputaty Irkutskoj dumy 1872–2011. Biografičeskij spravočnik, Irkutsk 2011; Kijas A., Polacy w Rosji od XVII do XX wieku, Słownik biograficzny, W.–P. 2000; Nowy Korbut (Szajnocha Karol); – Bieliński, Stan nauk lek., s. 751 (dot. ojca); Chentova S. M., Šostakovič v Piotrograde i Leningrade, Leningrad 1979; Fiedosowa T. F., Polskie organizacje patriotyczne w Moskwie 1857–1866, W. 1984 (fot.); taż, Pol’skij komitet v Moskve i revolucionnoe podpolje 1863–1866, w: Revolucionnaja Rossija i revolucionnaja Polša, Red. V. A. Djakov i in., Moskva 1967; Jermolajev A. N., Uezdnyj Mariinsk 1856–1917 gg., Kemerovo 2008; Klejn B., Najdeno v archive, Minsk 1968 (fot.); Łukawski Z., Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wr. 1978; Meyer K., Szostakowicz, Kr. 1973 s. 5; Šostakovič B. S., Pamjatniki i pamjatnye miesta svjazannyje s političeskoj ssylkoj 1830–1880-ch gg., w: Pamjatniki istorii i kultury Irkutska, Irkutsk 1993 s. 170–6; tenże, Vladimir Boleslavovič Šostakovič – predstavitiel’ sybirsko-pol’skogo roda, vidnyj rossijskij geofizyk, w: Pol’skie issliedovatieli Sibiri, Pet. 2011 s. 74–92; Šulga T., Perežyli vmieste vse nievzgody, „Vychodnoj” („Krasnoe znamja”) 2008 nr 146; Śliwowska W., Ucieczki z Sybiru, W. 2005; Vosstanie 1863 g. i russko-pol’skie revolucionnye sviazi 60-ch godov, Moskva 1960; Wa syliew W., Bolesław Artur Szostakowicz – zesłaniec polityczny i działacz społeczny, „Głos znad Pregoły” 2008 nr 9 (146); Zdrada J., Jarosław Dąbrowski 1836–1871, Kr. 1973; – Pamjatnaja knižka Irkutskoj guberni [1898–1910] [b.m.r.w.]; Pantielejew L., Wspomnienia, Oprac. W. Zawadzki, W. Śliwowska, W. 1964; Russko-pol’skije revolucionnye svjazi, Moskva 1963 II; Rossijskij medicinskij spisok..., [1871] [b.m.r.w.] (dot. ojca); – IH PAN: Kartoteka zesłańców; Stow. Pol. Autonomia Kult. «Ogniwo» w Irkucku: Świadectwo ślubu rodziców S-a; – Informacje Eugeniusza Wrzaszcza z Irkucka.
Anna Brus