Szmeruk (Shmeruk) Chone (1921–1997), historyk literatury jidysz.
Ur. 5 I w Warszawie, był synem Awigdora, właściciela sklepu przy ul. Franciszkańskiej, i Estery z Pelców, nauczycielki języka hebrajskiego w prywatnej szkole powszechnej.
S. mieszkał w północnej dzielnicy żydowskiej, kolejno przy ulicach Karmelickiej, Dzikiej i Franciszkańskiej. Uczęszczał do freblówki (szkoły elementarnej) z językiem wykładowym jidysz, a w l. 1927–34 do szkoły prywatnej Fajnholca, z językiem wykładowym polskim (tutaj nauczył się polskiego). W l. 1934–8 uczył się w żydowskiej szkole średniej im. Magnusa Kryńskiego, również z polskim językiem wykładowym; zaprzyjaźnił się wówczas z Markiem Edelmanem. Od r. 1938 studiował historię na Wydz. Humanistycznym Uniw. Warsz.; w proteście przeciw «gettu ławkowemu» słuchał wykładów na stojąco. Równocześnie uczęszczał na wykłady Majera Bałabana w Inst. Nauk Judaistycznych. Złożył, rozpatrzone pozytywnie, podanie o aspiranturę w Żydowskim Inst. Naukowym w Wilnie, ale plany te udaremnił wybuch drugiej wojny światowej. We wrześniu 1939 zbiegł do Lwowa, a następnie dotarł do Równego, gdzie mieszkał dziadek ze strony matki, Jontel Pelc. W drodze do Wilna, w październiku t.r., aresztowany przez NKWD, został wywieziony do łagru w Swierdłowsku (obecnie Jekaterynburg), a potem do Kazachstanu.
W 2. poł. r. 1946 wrócił S. do Warszawy. Krótko pracował jako inspektor żydowskich sierocińców w Centralnym Komitecie Żydów Polskich na Pradze, kierowanym przez swojego wcześniejszego nauczyciela, Adolfa Bermana. T.r. podjął jednak decyzję wyjazdu do Izraela; do r. 1949 przebywał w obozie dipisów w Stuttgarcie. W oczekiwaniu na wizę podjął pracę nauczyciela w żydowskiej szkole średniej. W lutym 1949 przybył do Izraela. W l. 1950–1 służył w armii izraelskiej, od r. 1951 studiował na Wydz. Literatury i Języka Jidysz Uniw. Hebrajskiego w Jerozolimie literaturę jidysz i historię Żydów. W r. 1954 uzyskał tam licencjat, a w r. 1957 magisterium z wyróżnieniem w zakresie historii Żydów na podstawie rozprawy Ha-hasidut be-kehila (Chasydyzm i kahał) napisanej pod kierunkiem Israela Halperina, z której opublikował dwa rozdziały: Maszma’uta ha-hewratit szel ha-szehita ha-hasidit (Chasydzki rzezak rytualny i jego znaczenie społeczne) („Zion” T. 20: 1955) i Ha-hasidut be-askei ha-hakirut (Chasydyzm i dzierżawy) (tamże T. 35: 1970). Przy Izraelskiej Akad. Nauk utworzył w r. 1956 Centrum Badań i Dokumentacji Żydów Wschodnioeuropejskich, a w r. 1957 został asystentem w Katedrze Języka i Literatury Jidysz Uniw. Hebrajskiego. Zajął się sowiecką literaturą jidysz; był autorem skryptu Mawo lesifrut jidisz be-Brit Hamoacot. Chomer keria lesziur uletargil (Wprowadzenie do literatury jidysz w Związku Radzieckim. Materiały do lektury i ćwiczeń na zajęciach) (Jeruszalaim 1957). Opublikował również Kawim szel haje hachewra hajehudit bamea ha-19 al pi sifruta: chomer keria letargil betoldot Israel bazman hechadasz (Rozdziały z życia społeczności żydowskiej w XIX wieku na podstawie jej literatury. Materiały do czytania i ćwiczeń ze współczesnych dziejów Żydów) (Jeruszalaim 1957) oraz Szirim historiim min hamea haszwa esre. Chomer keria letargil (Pieśni historyczne z siedemnastego wieku. Materiały do lektury i ćwiczeń) (Jeruszalaim 1960). Badając dawną literaturę jidysz w Niemczech, Czechach, Holandii, północnych Włoszech i przedrozbiorowej Rzpltej, ukazywał jej związki z piśmiennictwem hebrajskim i ciągłość między literaturą dawną a literaturą Haskali oraz między twórczością chasydzką a współczesną literaturą jidysz. Wydał „Ejn szejn naje lid fun meszijech” („Piękna nowa pieśń o Mesjaszu”) Jacoba Tausska (Jeruszalaim 1961) oraz „Megilat Winc: likeria batargil” („Zwój Vintsa: do czytania z ćwiczeniami”) (Jeruszalaim 1962). Z Awrahamem Ben-Yosef opublikował Sifrut Jehude Brit-Hamoacot bimot ha-Szoa weachareja (Literatura Żydów radzieckich w czasach Zagłady i po niej) (Jeruszalaim 1960) oraz angielską wersję Jewish Literature in the Soviet Union during and following the Holocaust Period (Jerusalem 1960).
W r. 1961 uzyskał S. stopień doktora na podstawie rozprawy Hakibuc hajehudi wehahitjaszwut haklalit hajehudit be-Bilorusja hasowietit (Kibuc żydowski i główne osadnictwo żydowskie na Białorusi Sowieckiej) (Jeruszalaim 1961). W r.n. został wykładowcą na Uniw. Hebrajskim. Z Awrumem Suckewerem ogłosił pierwszą antologię literatury jidysz w ZSRR pt. A szpigl ojf a sztejn. Antologje. Poezje un proze fun cwelf farsznitene jidisze szrajbers in Ratn-Farband (Lustro na kamieniu. Antologia. Poezja i proza dwunastu zamordowanych w Związku Radzieckim pisarzy żydowskich) (Tel Awiw 1964, wyd. 2, Jeruszalaim 1987). W r. 1965 został na Uniw. Hebrajskim profesorem nadzwycz. literatury jidysz, od r. 1970 kierował Katedrą Literatury i Języka Jidysz, a w r.n. otrzymał stanowisko profesora zwycz. W r. 1969 zainicjował serię wydawniczą „Jidisze Literatur” przy wydawnictwie «Magnes Press» na Uniw. Hebrajskim i od r. 1975 był jej redaktorem naczelnym. Wydał Icyka Mangera „Medresz Icik” (Jeruszalaim 1969) oraz opublikował Pereces ijusz-wizje. Interpretacje fun I. L. Pereces „Baj nacht afn altn mark” un kritisze ojsgabe fun der drame (Pereca wizja rozpaczliwa. Interpretacja „Nocą na starym rynku” I. L. Pereca wraz z krytycznym wydaniem dramatu, New York 1971). Był autorem artykułu Yiddish Literature in U.S.R.R. w książce wydanej wspólnie z Lionelem Kochanem pt. The Jews in Soviet Russia since 1917 (London–New York–Oxford 1972). Opublikował też Tarbut jehudit bi-Brit Hamoacot (Kultura żydowska w Związku Radzieckim) (Jeruszalaim 1973). W l. 1974–7 był na Uniw. Hebrajskim dyrektorem Ośrodka Badań Dziejów Żydów w Europie Wschodniej.
S. interesował się twórczością Icchaka Baszewisa Singera; organizował poświęcone mu seminaria w Institute for Jewish Research YIVO w Nowym Jorku, zabiegał o wydawanie jego utworów w oryginale, m.in. opatrzył przedmową „A szpigl un andere dercejlungen” („Lustro i inne opowiadania”) (Jeruszalaim 1975) oraz gościł go w swym domu w Jerozolimie. Wydał też „Ketawim iwriim” („Pisma hebrajskie”) Szolem Alejchema (Jeruszalaim 1976). Do dawnej literatury żydowskiej wrócił w książce Di altjidisze literatur. Ire onhejbn un primere kontaktn (Dawna literatura w jidysz. Jej początki i pierwotne powiązania) (New York 1976). Nowe interpretacje literatury jidysz od końca XIII w. zaproponował w książce Sifrut jidisz. Perakim le-toldoteha (Literatura jidysz. Aspekty jej historii) (Tel Awiw 1978). Był autorem opracowania Machazot mikraiim bejidisz 1697–1750 (Przedstawienia biblijne w jidysz) (Jeruszalaim 1979). W r. 1980 opublikował dwa przewodniki literackie: w Tel Awiwie Szalom Alejchem. Madrich lechajaw wicirato (Szolem Alejchem. Przewodnik po jego życiu i twórczości), a w Nowym Jorku, wspólnie z Pearl Berger Guide to Yiddish Classics on Microfische. Opracował „Gezamlte werk” („Dzieła zebrane”) Uri Cwi Greenberga (Jeruszalaim 1979). W r. 1981 wydał pierwszą większą pracę poświęconą literaturze jidysz w Polsce: Sifrut jidisz be-Polin. Mekarim we-‘ijunim historijim (Literatura jidysz w Polsce. Historyczne studia i perspektywy) (Jeruszalaim). Po przyznaniu Singerowi Literackiej Nagrody Nobla w r. 1978 opublikował artykuł Bashevis Singer. In Search of His Autobiography („The Jewish Quarterly” 1981 nr 4), a w r. 1996 zbiór autobiograficznych opowiadań pisarza pt. „Majn tatns bejs-din sztub (hemszejchim zamlung)” („Izba rabinacka mojego ojca ”) (Jeruszalaim).
W l. osiemdziesiątych wykładał S. na Columbia University w Nowym Jorku, Brandeis University w Bostonie i University College w Londynie. Opracował z Irvingiem Howe i Ruth R. Wisse dwujęzyczną antologię poezji jidysz „The Penguin Book of Modern Yiddish Verse” (New York 1987). Był konsultantem „Encyklopaedia Judaica”. W r. 1982 zainicjował utworzenie przy Uniw. Hebrajskim Centrum Badań nad Historią i Kulturą Żydów Polskich, którego został dyrektorem; t.r. przestał kierować Katedrą Języka i Literatury Jidysz. Wydawaną przez Centrum hebrajsko-angielską serię „Studies on Polish Jewry” otworzył utworem „My, Żydzi polscy” Juliana Tuwima („Anu, Jehude Polin – Mir, pojlisze Jidn – My, Żydzi polscy – We, Polish Jews”, wyd. 2, W. 1993). Z myślą o współczesnym czytelniku izraelskim ogłosił artykuł Awrum Suckewer un pojlisze poezje. Juliusz Słowacki un der poemat „Cu Pojln” („Jiches fun lid. Lekowed Awrum Suckewer”, Tel Awiw 1983, w jęz. polskim: Awrom Suckewer i polska poezja. Juliusz Słowacki w poemacie „Cu Pojln”, przekł. M. Adamczyk-Garbowska, „Cwiszn” 2010 nr 1–2). Wydał „Shorter Notices” Idy Cohen Selavan (Cincinnati 1984).
W r. 1984 przyjechał S. z grupą studentów i współpracowników do Polski. Nawiązał kontakty z Uniw. Warsz., UJ, KUL i Uniw. Łódz., a w l.n. z Fundacją Judaica na krakowskim Kazimierzu. W Jerozolimie ogłosił w r. 1985 studium komparatystyczne The Esterke Story in Yiddish and Polish Literature. A Case Study in the Mutual Relations of Two Cultural Traditions (Legenda o Esterce w literaturze jidysz i polskiej. Studium z dziedziny wzajemnych stosunków dwóch kultur i tradycji, przekł. M. Adamczyk-Garbowska, W. 2000). W artykule Jews and Poles in Yiddish Literature in Poland between the Two World Wars („Polin” T. 1: 1986) analizował sposób przedstawiania polskich postaci u najważniejszych pisarzy żydowskich okresu międzywojennego. Przewodniczył grupie uczonych izraelskich na Międzynarodowej Konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej Szlacheckiej” 22–26 IX 1986 w Krakowie, inaugurującej działanie od 1 X t.r. Międzywydziałowego Zakł. Historii i Kultury Żydów przy UJ, kierowanego przez Józefa Gierowskiego. Wraz z Ezrą Mendelsohnem wydał w r. 1987 tom „Studies on Polish Jewry” (Jerusalem). Opublikował Haijurim lesifre jidisz bameot ha-16-ha-17: hatekstim, hatmunot wenimanehem (Ilustracje do książek żydowskich w wiekach XVI–XVII: teksty, obrazki i ich adresaci) (Jeruszalaim 1986) oraz Prokim fun der jidiszer literatur geszichte (Rozdziały z historii literatury jidysz) (Tel Awiw–Jeruszalaim 1988). Od r. 1986 był członkiem Izraelskiej Akad. Nauk. W artykule Hebrew-Yiddish-Polish. A Trilingual Jewish Culture („The Jews of Poland Between Two World Wars”, współred. I. Gutman, E. Mendelsohn, J. Reinharz, Hanover 1989, przekł. M. Adamczyk-Garbowska: Hebrajska – jidysz – polska. Trójjęzyczna kultura żydowska, „Cwiszn” 2011 nr 1–2) zwracał uwagę na różnorodność kultury żydowskiej w Polsce przed drugą wojną światową. W lutym 1988 zorganizował na Uniw. Hebrajskim pierwszą międzynarodową konferencję poświęconą Żydom polskim; wzięło w niej udział kilkudziesięciu uczonych z Polski. Wspólnie z Gierowskim zorganizował 5–7 VII t.r. Międzynarodowe Sympozjum w Krakowie, podczas którego wygłosił odczyt Yiddish Literature in Poland and Lithuania until the 1648/1649 War. (Historical Outline) („Bibliographies of Polish Judaica. International Symposium, Cracow 5th–7th July 1988”, red. K. Muszyńska, Kr. 1993). W r. 1989 należał do organizatorów X Kongresu Judaistycznego w Jerozolimie.
W r. 1990 przeszedł S. na emeryturę. Coraz więcej czasu spędzał w Polsce i w r. 1992 zamieszkał w Warszawie przy ul. Mokotowskiej; po śmierci pierwszej żony założył tu nową rodzinę. Wykładał odtąd jeden semestr na Uniw. Hebrajskim, a drugi na Uniw. Warsz., UJ i Uniw. Łódz. Zapisem wykładów w Inst. Historii Uniw. Warsz. i Międzywydziałowym Zakł. Historii i Kultury Żydów w Polsce UJ była Historia literatury jidysz (Wr. 1992, wyd. 2 poprawione, red. M. Adamczyk-Garbowska, E. Prokop-Janiec, Wr. 2007, przekł. czeski 1996, przekł. włoski 2004). W tej jedynej swej książce powstałej w języku polskim prześledził S. literaturę jidysz od początków do współczesności, ze szczególnym uwzględnieniem jej związków z Polską; w aneksie pt. Postulaty badań nad dziejami literatury jidysz w Polsce zgłosił projekt stworzenia historii literatury jidysz w Polsce i z Polską związanej. W l. 1991–5 przewodniczył Radzie Naukowej powołanej przy Międzywydziałowym Zakł. Historii i Kultury Żydów w Polsce UJ. W Zakładzie wygłosił w l. 1991–4 trzy cykle wykładów poświęconych historii literatury jidysz (ze szczególnym uwzględnieniem twórczości Singera) i teatrowi jidysz na ziemiach polskich. W „Biuletynie ŻIH” (1991 nr 3) opublikował sprawozdanie Prace nad historią Żydów polskich w latach 1985–1989. Opatrzył wstępem polskie wydanie powieści Israela Rabona „Ulica” (Wr. 1991).
W l. 1991–3, podczas wakacji, uczył S. w Szkole Letniej Języka i Kultury Jidysz w Oksfordzie. Wspólnie z Chavą Turniansky napisał książkę Di jidisze literatur in najncntn jorhundert. Zamlung fun jidiszer literatur-forszung un kritik in Ratn-Farband (Literatura jidysz w dziewiętnastym wieku. Zbiór żydowskiej krytyki literackiej powstałej w Związku Radzieckim) (Jeruszalaim 1993). Z Rachel Elior i Israelem Bartalem opublikował Cadikim weansze maase. Mechkarim bachasidut Polin (Cadycy i ludzie czynu. Badania nad chasydyzmem w Polsce) (Jeruszalaim 1994). W r. 1994 został doktorem honoris causa Hebrew Union College w Cincinnati w USA. W „Oxforder Yiddish” (1995 nr 3) opublikował artykuł Icchok Baszewis der majse-dercejler far kinder (Icchok Baszewis jako pisarz dla dzieci). Twórczość Singera propagował S. zwłaszcza w Polsce. Dokonał wyboru i opatrzył przedmową jedyne wydanie jego „Felietonów, esejów, wywiadów” (W. 1993, przekł. z jidysz T. Kuberczyk), a z Adamczyk-Garbowską przetłumaczył jego powieść „Szatan w Goraju” (Wr. 1995). Artykuły o pisarzu publikował w lubelskim „Akcencie”: Isaac Bashevis Singer o Brunonie Schulzu (1992 nr 4), Stosunki polsko-żydowskie w historycznych powieściach Isaaca Bashevisa Singera (1993 nr 1–2, przekł. z angielskiego M. Wójcik) oraz Projekt inscenizacji „Szatana w Goraju” (1996 nr 1, przekł. z jidysz A. Ciałowicz).
W ostatnich latach życia był S. szczególnie związany z Polską; nazywał siebie «wiernym Żydem polskim» („Rzeczpospolita” 1997 nr 160). Do specjalnego wydania „Pamiętnika Teatralnego” (1992 nr 1–4), poświęconego „Teatrowi Żydowskiemu w Polsce do 1939”, napisał artykuł „Rozsiani i rozrzuceni” („Cezejt un ceszprejt”) Szolem Alejchema w Warszawie (1905 i 1910) (przekł. z jidysz T. Kuberczyk). W dn. 18–21 X 1993 uczestniczył w Warszawie w Międzynarodowej Konferencji Naukowej z odczytem Przegląd literatury w języku jidysz do I wojny światowej („Teatr Żydowski w Polsce. Materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowej. Warszawa 18–21 października 1993 roku”, red.A. Kuligowska-Korzeniewska, M. Leyko, Ł. 1998). Z drugą żoną założył w r. 1995 w Warszawie fundację «Dziedzictwo» (obecnie Fundacja «Dziedzictwo» im. Chone Shmeruka) dla zachowania pamięci o wspólnej przeszłości Żydów i Polaków. W Krakowie (21–23 XI 1995) brał udział w konferencji „Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich”, na którą przygotował wystąpienie Polskie badania nad dziejami Żydów w ostatnich latach („Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich”, red. K. Pilarczyk, Kr. 1997). Opatrzył wstępem pracę zbiorową „Teatr Żydowski w Krakowie. Studia i materiały” (Kr. 1995, red. E. Prokop-Janiec, J. Michalik). W PSB ogłosił w l. 1994–7 biogramy Menachema Satanowera, Ignacego Schippera, Zusmana Segałowicza, Chaima Siemiatyckiego i Singera. Zainteresowany dziejami frankistów, opublikował artykuły: „Księga Słów Pana” Jakuba Franka – nowe spojrzenie („Teksty Drugie” 1995 nr 6) oraz The Frankist Novels of Isaac Bashevis Singer („Studies in Contemporary Jewry” 1996 nr 13, po polsku: Frankistowskie powieści Isaaca Bashevisa Singera, „Teksty Drugie” 1999 nr 5, przekł. z angielskiego M. Adamczyk-Garbowska). W r. 1996 otrzymał Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski oraz został laureatem nagrody państwowej Izraela. Przy współpracy Very Solomon przygotował wydanie krytyczne „Motl Pejse dem chazns” Szolem Alejchema (Jeruszalaim 1997). Zmarł po ciężkiej chorobie 5 VII 1997 w Warszawie, został pochowany 8 VII w asyście kompanii honorowej WP na cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej.
S. był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną, Mirą (zm. 1989), miał córki Ester (ur. 1952), po mężu Juhasz, etnografa, zamieszkałą w Hajfie, i Sarah (ur. 1954), po mężu Moses, psychologa, zamieszkałą w Jerozolimie. W drugim małżeństwie z Krystyną z domu Szostak 1.v. Bevis (ur. 1956), anglistką, reżyserem, miał syna Wiktora (ur. 1992).
Pośmiertnie ukazał się zbiór rozpraw S-a Świat utracony. O twórczości Isaaca Bashevisa Singera (L. 2003, red. M. Adamczyk-Garbowska). Na UJ odbyła się 2 IV 1998 konferencja naukowa pt. „Profesor Chone Shmeruk – człowiek i dzieło”. Pamięci S-a poświęcono antologię „Kazimierz vel Kuzmir – miasteczko różnych snów” (oprac. M. Adamczyk-Garbowska, L. 2006) oraz księgę zbiorową „Duchowość żydowska w Polsce” (Kr. 2011, red. M. Galas). Archiwum S-a znajduje się w Jerozolimie na Uniw. Hebrajskim (powstała tam też izba jego pamięci) oraz w posiadaniu rodziny w Jerozolimie Hajfie i Warszawie. W Krakowie w Inst. Judaistyki UJ jedną z sal wykładowych nazwano imieniem S-a.
Enc. Judaica (Jerusalem), XVIII; Leksikon fun der najer jidiszer literatur, New York 1981 VIII; Polski słownik judaistyczny, W. 2003 II; The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, New Haven–London 2008; – Adamczyk-Garbowska M., Chone Shmeruk, „Polin” T. 12: 1999; Bartal I., Chone Shmeruk – człowiek i dzieło, w: Duchowość żydowska w Polsce. Materiały z międzynarodowej konferencji dedykowanej pamięci profesora Chone Shmeruka. Kraków 26–28 kwietnia 1999, Red. M. Galas, Kr. 2000; tenże, Chone Shmeruk. The Man and His Work, „Polin” T. 15: 2002; Bułat M., Historia teatru żydowskiego w Krakowie. Rekonesans badawczy, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji, Kraków 21–23 XI 1995, Red. K. Pilarczyk, Kr. 1997; Gąsiorowski S., Profesor Chone Shmeruk – człowiek i dzieło (Kraków 2 IV 1998), „Studia Judaica” R. 1: 1998 nr 2; Gierowski J. A., Konferencja poświęcona prof. Chone Shmerukowi, „Acta Universitatis Iagellonicae” R. 15: 1998 nr 7/8; tenże, Naukowa działalność profesora Chone Shmeruka w Polsce, w: Duchowość żydowska w Polsce. Materiały z międzynarodowej konferencji dedykowanej pamięci profesora Chone Shmeruka. Kraków 26–28 kwietnia 1999, Red. M. Galas, Kr. 2000; tenże, The Scholarly Activities of Chone Shmeruk in Poland, „Polin” T. 15: 2002; The Hebrew University of Jerusalem. 1966, Jerusalem 1966 s. 53, 485; Le-zichro szel Chone Szmeruk. Dewarim sze-ne’emru bi-melot szeloszim le-moto, Jeruszalaim 1998 (bibliogr. z l. 1993–7); Pilarczyk K., Studia żydowskie na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie (1986–2000). Od historii i kultury Żydów w Polsce do judaistyki, „Studia Judaica” R. 3: 2000 nr 2; Prokop-Janiec E., Pogranicze polsko-żydowskie. Języki, kultury, literatury, w: Jidyszland – polskie przestrzenie, Red. E. Geller, M. Polit, W. 2008; Ruta M., Bez Żydów? Literatura jidysz w PRL o Zagładzie, Polsce i komunizmie, Kr.–Budapeszt 2012; – Wywiady ze S-iem: „Rzeczpospolita” 1995 nr 92 (B. Modrzejewska), „Słowo Żyd.” 1992 nr 1–2 (A. Rok), „Teatr” 1995 nr 3 (A. Schiller, fot.), „Tyg. Powsz.” 1990 nr 8 (M. Zaremba), „Więź” 1997 nr 12 (M. Adamczyk-Garbowska); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1997: „Akcent” nr 4 (M. Adamczyk-Garbowska), „Biul. ŻIH” nr 2 (M. Steinlauf), „Midrasz” nr 3–4 (J. Hen, H. Węgrzynek), „Now. Kur.” nr z 12 IX (N. Gross), „Polityka” nr 28, „Przekrój” nr 29, „Rzeczpospolita” nr 157, 160 (A. Kaczyński, fot.), „Tyg. Powsz.” nr 30 (M. Adamczyk-Garbowska, fot.); – Informacje żony, Krystyny Shmeruk z W.
Monika Adamczyk-Garbowska