Stefanowicz Czesław, pseud. i krypt.: Sigma, Borron, Consors, C.S. (1877–1962), historyk, nauczyciel, publicysta.
Ur. 23 IV w majątku matki Łopie (Lapės, pow. kowieński), był synem Ludwika, doktora medycyny, i Zofii z Sokołowskich.
Dzieciństwo spędził S. w Łopiach i Kownie, gdzie rodzice mieli dom przy ul. Sadowej (dziś Kęstučio). Po ukończeniu w r. 1896 rosyjskiego gimnazjum w Kownie studiował nauki przyrodnicze na Uniw. Warsz.; tam zaprzyjaźnił się ze Stanisławem Brzozowskim. Następnie studiował historię na Uniw. Petersburskim, a później kształcił się w Krakowie, Zurychu i Bernie. Studentem pozostawał przez prawie dziesięć lat, ale studiów nie ukończył. W latach akademickich działał w postępowych kółkach studenckich, kółkach robotniczych i konspiracyjnych organizacjach niepodległościowych. W r. 1897 za udział w studenckiej manifestacji na pl. Kazańskim w Petersburgu został aresztowany i osadzony w więzieniu «Kresty». W l. 1907–8 był nauczycielem w Gimnazjum Tow. Nauczycielskiego w Warszawie. Do Kowna wrócił w r. 1909. W l. 1914–15 przebywał w Wilnie, lecz już w r. 1915 podjął pracę w szkołach kowieńskich. Od 1 IX 1919 do r. 1927 uczył języka polskiego, historii, psychologii i logiki w Polskim Gimnazjum Tow. Nauczycielskiego w Kownie. W r. 1927 Komisja ds. Sprawdzania Cenzusu Nauczycieli Min. Oświaty rządu Republiki Litwy, po przejrzeniu indeksu S-a z uniw. w Bernie, przyznała mu stopień nauczyciela szkoły średniej (z polskim językiem nauczania) w zakresie języka niemieckiego, matematyki, historii i geografii, z prawem do wynagrodzenia wypłacanego osobom, które nie ukończyły studiów wyższych. W l. trzydziestych pracował okresowo w Gimnazjum Polskim im. Adama Mickiewicza w Kownie. Wg Bohdana Paszkiewicza był «dobrym wykładowcą, ale kiepskim pedagogiem [...]. Zajęcia jego były wszystkim – wykładami uniwersyteckim i popularnymi odczytami, pogaduszkami [...] tylko nie normalnymi lekcjami szkolnymi. Nie uznawał żadnej dyscypliny ani rygorów [...]. Mimo to młodzież potrafiła go zrozumieć, cenić i szanować, lubiła go [...]. Jego wykładów słuchano z zapartym tchem».
W styczniu 1919 zainicjował S. wydawanie w Kownie gazety polskiej i razem z Paszkiewiczem, Wiktorem Piotrowiczem, Lucjanem Martusewiczem i Kazimierzem Błażewiczem wszedł w skład jej komitetu wydawniczo-redakcyjnego. Organizatorzy otrzymali pewną sumę pieniędzy z Komitetu Polskiego w Kownie, którego prezesem był wówczas wuj S-a, Ignacy Sokołowski. Pierwszy numer dziennika „Głos Kowieński” ze S-em jako redaktorem naczelnym ukazał się 9 II t.r. Artykuły pisali przeważnie S. i Piotrowicz. Na początku kwietnia władze litewskie zamknęły gazetę, jednak już 16 IV ukazało się nowe pismo pod redakcją S-a, „Ziemia Kowieńska”. Równocześnie był S. prawdopodobnie członkiem tajnej POW, zamierzającej dokonać na Litwie przewrotu. Organizację wykryto i nocą z 28 na 29 VIII policja litewska aresztowała w Kownie kilkadziesiąt osób, m.in. S-a; zwolniony we wrześniu, wznowił wydawanie „Ziemi Kowieńskiej”. W marcu 1920, podczas akcji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego Litwy, gazetę zamknięto, lecz Polski Komitet Wyborczy podjął jej wydawanie 4 IV t.r. pod zmienionym tytułem „Dziennik Kowieński”, nadal pod redakcją S-a (redaktorem odpowiedzialnym i wydawcą był Józef Telanis). Na początku października, w odwecie za zajęcie Wilna przez gen. Lucjana Żeligowskiego, władze litewskie zamknęły „Dziennik Kowieński”. Dn. 19 X zezwolono na wydawanie dziennika „Gazeta Kowieńska” ze S-em jako redaktorem naczelnym i Witoldem Syrunowiczem – wydawcą. Borykając się stale z konfiskatami pisma, S. wydawał od 1 I 1921 „Gońca Kowieńskiego”, a 10 I t.r. ukazał się pierwszy numer redagowanego przez niego dziennika pt. „Dzień Kowieński”. W r. 1923 zrezygnował ze stanowiska redaktora naczelnego „Dnia Kowieńskiego” (jego miejsce zajął Paszkiewicz) i został jego nieetatowym współpracownikiem. Zamieszczał w gazecie artykuły, popularne rozprawki historyczno-literackie oraz recenzje z przedstawień teatrów amatorskich w Kownie i organizowanych tam wystaw malarzy polskich, m.in. z wystawy Zofii Romerowej (1928 nr 34). Nadsyłał korespondencje z Paryża, gdzie przebywał od wiosny do jesieni 1927. Publikował artykuły okolicznościowe, m.in. z okazji 5-lecia i 10-lecia prasy polskiej w Kownie (1924 nr 18, 1929 nr 39). Współpracował również z innymi pismami polskimi na Litwie, m.in. w „Iskrach” (1928 nr 8) opublikował fragmenty wspomnień z czasu studiów w Warszawie i Petersburgu, m.in. o Brzozowskim, a w „Chacie Rodzinnej” (1936 nr 14) ogłosił artykuł o tajnych robotniczych kółkach amatorskich w Kownie na początku XX w. W l. 1934–40 publikował też w kowieńskim piśmie „Głos Młodych”. Kiedy w kwietniu 1935 w miejsce „Dnia Kowieńskiego” powstał „Dzień Polski”, zamieszczał w rubryce p.n. Polskie pokłosie książkowe (od r. 1937 w „Dod. Liter.” do tego pisma) omówienia najnowszych książek z polskiej literatury pięknej. W r. 1939 opublikował w odcinkach w „Dniu Polskim” artykuł rocznicowy o prasie polskiej w Kownie pt. Dwadzieścia lat. Ogłosił w Kownie kilka szkiców literackich, m.in. Jan Kasprowicz 1860–1926 (1926), W setną rocznicę urodzin Henryka Ibsena (1926), Studwudziestolecie śmierci Schillera (1930), Władysław Orkan (1930) i Folklor polski na Litwie (1933).
S. działał w powstałym w r. 1923 Tow. Popierania Kultury i Oświaty wśród Polaków na Litwie «Pochodnia», gdzie wygłaszał odczyty o literaturze i historii Polski. We wrześniu 1926 wspólnie m.in. z Paszkiewiczem założył w Kownie Ogólny Polski Związek Zawodowy Ludzi Pracy i został członkiem jego Centralnego Zarządu (przewodniczącym został Paszkiewicz). Chętnie uczestniczył w różnych okolicznościowych imprezach polskich. Wg Paszkiewicza «żadna uroczystość narodowa, żadna polska impreza kulturalno-oświatowa nie odbyła się bez udziału S-a. Ale prawdy życia poszukiwał, rzecz dziwna, w najgorszych spelunkach, w najbardziej obskurnych knajpach, gdzie przesiadywał całymi dniami i nocami w towarzystwie podejrzanych indywiduów. Czasem wynikały stąd niemiłe niespodzianki».
Po zajęciu Litwy przez ZSRR, w r. 1940, aktywność S-a ustała. W czasie okupacji niemieckiej mieszkał z matką. Po r. 1945 dostał się do Domu Inwalidów w miejscowości Žibuliai w rejonie rosieńskim na Żmudzi. Kiedy w r. 1952 ośrodek zlikwidowano, został przeniesiony do Domu Opieki w miejscowości Antowil (Antaviliai) pod Wilnem, gdzie przebywał do śmierci. O tym okresie jego życia brak informacji. Prawdopodobnie żył w samotności. Zmarł 22 XI 1962. Nie wiadomo, gdzie został pochowany.
Pozostawił Pamiętnik o Kownie, rok 1880–1900 (rkp. w B. Narod.) oraz fragmenty niedokończonych, pisanych od l. trzydziestych Wspomnień kowieńskich (mszp. w zbiorach Czesława i Ryszarda Mackiewiczów w W.).
S. nie założył rodziny.
Buchowski K., Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918–1940, Białystok 1999 (fot. zbiorowa nr 15); Jackiewicz M., Polacy na Litwie 1918–2000 W. 2003; – Jackiewicz M., Polskie życie kulturalne w Republice Litewskiej 1919–1940, Olsztyn 1997; tenże, Prężny pośrednik. Prasa polska w Kownie, „Darbai ir Dienos” R. 34: 2003 s. 103–43; Łossowski P., Próba przewrotu polskiego w Kownie w sierpniu 1919 r., w: Najnowsze dzieje Polski [...] 1914–1939, W. 1964 s. 66; Romanowski A., Pozytywizm na Litwie. Polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864–1904, Kr. 2003; – Paszkiewicz B., Pod znakiem „Omegi”, Oprac. A. Gałkowski, P. Łossowski, W. 2003 (fot. zbiorowa); – B. Narod.: akc. 13015; Lietuvos centrinis valstybės archyvas w Wil.: F. 391 Ap. 2 B488 s. 52, B493 s. 149–51, F. 391 Ap. 7 B5204 s. 1–3.
Mieczysław Jackiewicz i Józef Szostakowski