Strejc (Vetter, Vetterus, Fetter, Streiček, Stregicius, Streyc) Daniel (1592–1669), duchowny kościoła Jednoty braci czeskich, drukarz.
Ur. między 12 VIII a 12 X, prawdopodobnie w Hranicach (Hranice) na Morawach. Był czwartym lub piątym synem Jerzego (Jiři) Streyca (Strejca) (1536–1599), konseniora (starszego zboru) Jednoty, pisarza religijnego, tłumacza psalmów. Miał braci: Wacława, który w r. 1592 wyjechał do Polski jako wychowawca młodych Jaskóleckich, Jerzego (zm. 1605), pastora w Rosicach, Pawła (zm. 1622), pastora w Židlochovicach, Jana (zm. 1617), rektora szkoły Jednoty w Mladá Boleslav, oraz siostry: Ludmiłę (zm. 1599) i Zuzannę, żonę Jana Veselskiego (Laetusa).
W r. 1611 uczył się S. w protestanckim gimnazjum w Herborn (Hesja), a 4 VI t.r. zapisał się, wraz ze starszym bratem Janem, do reformowanego gimnazjum w Bremie, gdzie przebywał do r. 1613. T.r. został wysłany przez Jednotę na Islandię, zapewne dla uzyskania wsparcia finansowego. Wraz ze współwyznawcą Janem Salmonem wypłynął 16 V z Bremy. Zwiedził południowo-zachodnią część wyspy, docierając m.in. do Thingvellir (tam był świadkiem posiedzenia althingu) oraz do Skálholt, gdzie prosił bp. Oddura Einarssona o pieniądze dla Jednoty. Pod koniec lipca wrócił do Hamburga, skąd wyjechał na Morawy; uczył się zapewne sztuki drukarskiej w Namestowie (Námešt’) i Kralicach. W wydanym w r. 1615 kancjonale „Pisně duchovni evangelistské” znalazła się pieśń „Slava Života věčného”, przypisywana S-owi.
Dn. 17 IX 1618 zapisał się S. na uniw. w Heidelbergu; od 2 VI 1619 studiował tam na wydz. teologicznym. W Heidelbergu obracał się w kręgu elektora Palatynatu Fryderyka V, który 26 VIII 1619 wybrany został na króla Czech. S. uczył języka czeskiego najstarszego syna elektora, Fryderyka Henryka, obranego 9 IV 1620 następcą tronu czeskiego. Od jesieni 1619 przebywał z dworem «króla zimowego» w Pradze, a po klęsce pod Białą Górą (8 XI 1620) wyjechał z Czech wraz z nim i prawdopodobnie wiosną 1621 przybył do Niderlandów. Dn. 12 VIII 1623 zapisał się na teologię na uniw. w Lejdzie. Związki S-a z otoczeniem Fryderyka V na pewno ustały z chwilą śmierci Fryderyka Henryka (17 I 1628). W sierpniu 1628 wziął udział w synodzie prowincjonalnym gmin ewangelicko-reformowanych Niderlandów, prosząc w imieniu Jednoty o pomoc dla braci czeskich, przybywających tam na studia. W r. 1630 był wychowawcą Adama Jarosława, syna działacza i emigranta Jana młodszego Varlichy z Bubna. T.r. podjął działalność wydawniczą wraz z drugim wychowawcą Varlichy Janem Litomilem. Wspólnie wydali w Hadze „Psalmy” (z katechizmem, pieśniami i modlitwami) w czeskim tłumaczeniu ojca S-a. Prawdopodobnie niektóre z utworów w tym zbiorze były autorstwa S-a. Do książki włączono list pasterski od seniorów i księży Jednoty do rozproszonych na emigracji studentów z Czech i Moraw. Do r. 1632 S. i Litomil wydali tamże jeszcze dwa zbiory modlitw. Latem t.r. pojechał S. do Altony po pieniądze dla Jednoty, przesłane przez zbory angielskie. T.r. zamierzał wyjechać do Anglii, jednak przyjął propozycję objęcia zarządu drukarni Jednoty w Lesznie, złożoną przez tamtejszą gminę braci czeskich; w październiku przybył do Wielkopolski. Na synodzie w Lesznie 6 X powierzono mu zarząd drukarni, mianowano ministrem zboru oraz zaakceptowano małżeństwo z Krystyną Poniatowską. Drukarnia, przeniesiona do Leszna z Kralic w l. 1629–30, przystosowana była do składu tekstów czeskich i łacińskich; niekompletna i nieuporządkowana, nie mogła podołać większym zleceniom. W tym okresie była ona własnością Jednoty, a S. nią tylko zarządzał, nie podpisując druków. Ok. l. 1637–8 przejął drukarnię na własność z uprawnieniami typografa gimnazjum leszczyńskiego. Prowadził ją odtąd na własny rachunek, podlegając tylko ogólnemu nadzorowi władz zboru; wtedy też zaczął podpisywać druki (np. Officina Danielis Vetteri Gymnasii Chalcographi). Sprowadził nowe zasoby czcionek szwabachy, antykwy, kursywy i fraktury polskiej. Mógł drukować książki czeskie, łacińskie, polskie, niemieckie, miał też czcionki greckie i hebrajskie.
W r. 1638 wydał S. dzieło Islandia albo krótkie opisanie Wyspy Islandiy (Leszno); druk ten miał zapewne ilustrować możliwości jego oficyny. Islandia, dedykowana woj. inowrocławskiemu Hieronimowi oraz jego synom Marcinowi i Kazimierzowi Radomickim, zawierała krótką relację z odbytej w r. 1613 podróży i opis wyspy w piętnastu rozdziałach. Własne obserwacje uzupełnił S. wiadomościami ze współczesnych dzieł geograficznych. W r. 1640 opublikował w Lesznie przekład niemiecki tej książki pt. Islandia oder kurze Beschreibung der Insul Eyssland...; przekład czeski ukazał się w Pradze w r. 1673. W r. 1858 Islandię przetłumaczono na język duński (z wyd. polskiego; faksymile z r. 1638 wyd. W. 1982, kolejną reedycję polskiego wyd. oprac. D. Rott, Kat. 1997). Praca S-a została uznana przez T. Thoroddsena za najlepszy siedemnastowieczny opis Islandii, jaki ukazał się poza Skandynawią.
Drukarnia S-a pracowała na potrzeby środowiska różnowierczego, naukowego i literackiego, z czasem nie tylko lokalnego. Drukowali w niej uczeni i literaci m.in. Jan Amos Komeński (28 publikacji), Maciej Głoskowski, Krzysztof Opaliński, Jan Łasicki, Aleksander Sylwiusz, Jerzy Vechner, Jan Jonston; duchowni Jednoty m.in. Marcin Gertich, Jan Bythner, Daniel Kałaj, Wojciech Węgierski, Andrzej Węgierski, Adam Gdacjusz, Grzegorz Hartmann. Wydawali też swe prace katolicy (Samuel Twardowski), a nawet katoliccy duchowni: Samuel Kuszewicz, dominikanin Ambroży Radoszycki, jezuita Andrzej Jasłowski. S. drukował m.in. śpiewniki, psalmy, katechizmy, kancjonały (od r. 1650 z nutami), pisma dewocyjne, kazania, panegiryki i mowy pogrzebowe. Na 153 znane druki, które ukazały się w całym okresie działalności drukarni, 144 w tym 41 polskie, wykonano w drukarni S-a.
W r. 1641 wyjechał S. na kilka miesięcy do Niderlandów, gdzie zebrał znaczne sumy na potrzeby braci czeskich w Polsce i na Węgrzech; z tej kolekty otrzymał pewną sumę. Można przypuszczać, że jego pozycja w gminie była znacząca. W r. 1650 posłowie moskiewscy do Rzpltej, J. i S. Puszkinowie, zażądali spalenia ksiąg, zawierających treści obraźliwe dla cara i domagali się kary śmierci zarówno dla autorów, jak i drukarzy, wśród których był m.in. S., wydawca dzieła Twardowskiego, „Władysław IV” (Leszno 1649 lub 1650). Król Jan Kazimierz i senatorowie wyrazili zgodę jedynie na spalenie kilku kart, wydartych z inkryminowanych książek. Pod koniec kwietnia 1656 w czasie «potopu» szwedzkiego, tuż przed ostatecznym szturmem oddziałów polskich na Leszno, S. uciekł z rodziną z miasta, wywożąc drukarnię, a przynajmniej jej zasadniczą część, do Brzegu na Śląsku. Drukarnia została ok. r. 1658 przeniesiona do Amsterdamu i uruchomiona w r. 1661. S., nazywany wówczas pastor vicinorumque inspector, pozostał w Brzegu, gdzie obok seniora Bythnera był czołową osobistością w gminie. Utrzymywał kontakty z Komeńskim, występował do niego o pomoc dla gminy, na jego ręce przychodziły z zagranicy fundusze, nieraz znaczne, i on zajmował się ich rozdziałem. Komeński dążył do mianowania go konseniorem, lecz decyzję odwlekano, zarzucając S-owi niedbałość, m.in. w rozdziałach zapomóg, powolność i zdziecinnienie. Konseniorem został dopiero 27 VI 1663. Na początku r. 1669 był już ciężko chory; zmarł w r. 1669.
W małżeństwie z Krystyną z Poniatowskich, zawartym na początku października 1632, miał S. pięcioro dzieci, synów: Daniela, Jerzego (zm. 1694), od 1667 przełożonego zboru w Nasselhuben (Mokry Dwór), potem konseniora Jednoty w Prusach Królewskich, oraz córki: Janinę, Zofię i Dorotę. Żona S-a Krystyna, znana głównie jako Poniatowska (4 III 1610 – 6 XII 1644), ur. w Leszczynach w Małopolsce, była córką Juliana Poniatowskiego z Dusznik (zm. 1628), pastora w Leszczynach, potem bibliotekarza Karola z Žerotina na Morawach, oraz Zofii z Pawłowiczów (lub Pawłowskich) (zm. 1626). W r. 1615 wyjechała z rodzicami z Polski do Czech. Po śmierci matki została oddana na dwór baronowej Estery Zarubowej w miejscowości Branná. Wychowana w środowisku braci czeskich, w poczuciu zagrożenia po klęsce pod Białą Górą, często czytała Pismo św. a zwłaszcza Apokalipsę św. Jana; w r. 1627 zaczęła doznawać ekstatycznych wizji proroczo-religijnych, którym towarzyszyły ataki epileptoidalne, katalepsja i paraliż. W proroctwach, które sama spisywała po czesku, przepowiadała m.in. klęskę Habsburgów, upadek papiestwa, zwycięstwo Fryderyka V i powrót uchodźców do Czech oraz śmierć A. Wallensteina. Wkrótce zaopiekował się nią Komeński i w lutym 1628 przywiózł jako swą wychowanicę do Leszna. W Polsce wizje nie ustały, toteż w kwietniu t.r. na wniosek właściciela Leszna, woj. bełskiego Rafała Leszczyńskiego, zwołano konsylium medyczne; większość jego uczestników stwierdziła, że Poniatowska cierpi okresowo na chorobę umysłową (obecnie jej przypadek określa się jako ciężką histerię na tle religijnym). Dn. 26 I 1629 zapadła Poniatowska w stan pozornej śmierci i incydent ten zakończył występowanie wizji. Synod duchownych Jednoty zebrany wkrótce potem postanowił nie rozgłaszać tych wydarzeń. Mimo to Komeński, wykorzystując wizje Poniatowskiej do propagandy antyhabsburskiej, spowodował wydanie drukiem jej proroctw: „Historie en forme de journal des admirables visions et révélations d’une jeune demoiselle de Bohęme...” (Arnhem 1629) oraz „Rélation très véritable […] d’une jeune fille de Bohęme, demeurant à présent à Lesno…” (Genève 1629). W l.n. publikowano wizje Poniatowskiej po łacinie, niemiecku i angielsku wraz z proroctwami innych wizjonerów – duchownego braci czeskich M. Drabika i śląskiego rzemieślnika Ch. Kottera. Zmarła na gruźlicę w Lesznie. Bronisław Grabowski poświęcił Poniatowskiej dramat w pięciu aktach „Prorokini. Światłość w ciemności” (Kr. 1900), gdzie pojawia się też postać S-a. Oboje Strejcowie występują w powieści Stanisława Helsztyńskiego „Uczeń Amosa” (W. 1976). Najstarszy syn S-a Daniel Strejc (Streyc, Vetter) młodszy, ur. w r. 1633 lub 1634, był chrześniakiem Komeńskiego, uczęszczał do gimnazjum leszczyńskiego i uczył się u ojca drukarstwa. Dn. 16 X 1654 powołany został na akoluta (kleryka) Jednoty. W tym czasie był wychowawcą w domu Jerzego Sadowskiego. T.r. został wysłany do Anglii przez Komeńskiego z tajną misją; miał pod pozorem wyjazdu na studia przewieźć do druku proroctwa Drabika, a potem zrobić korektę. W r. 1658 przeniósł się do Niderlandów i 9 VII t.r. zapisał się na teologię na uniw. we Franekerze, gdzie studiował jeszcze w marcu 1659. Możliwe, że po uruchomieniu przez Komeńskiego drukarni w Amsterdamie, w r. 1661, pracował w niej przez krótki czas. Wkrótce zerwał stosunki z Komeńskim i być może też z Jednotą.
Enc. Wiedzy o Książce; Estreicher, VIII 226, XXXII; Hist. Nauki Pol., II, VI; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wr. 1996 VIII nr 7686 (unikat pol. wyd. Islandii z r. 1638); Lelewel J., Bibliograficznych ksiąg dwoje, Wil. 1823–6 I 204, II 212–14; Ottův slovník naučný, Praha 1906 XXIV; toż, nové doby, Praha 1940 VI cz. 1; Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżników polskich, W. 1992; Słown. Pracowników Książki Pol.; – Bandtkie J. S., Historia drukarń w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim, Kr. 1826 I 331–7; Bečkova M., Tiskárna Jednoty bratrské v Lešně, „Slavia Occidentalis” R. 24: 1964 s. 59–80; Bickerich W., Zur Geschichte des Buchdrucks und Buchhandels in Lissa, „Zeitschr. der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” R. 19: 1904 s. 29–43; Drukarze dawnej Pol., III cz. 1 s. 246–59; Dworzaczkowa J., Bracia czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, W. 1997; Kawecka-Gryczowa A., Leszno, ośrodek wydawniczy Jednoty, „Odrodzenie i Reform. w Polsce” R. 9: 1964 s. 218–69 (wykaz druków z Leszna); Kunsky J., Češti cestovatele, Praha 1961 I 186–98; Odložilik O., Daniel Vetter a jeho cesta na Island, „Časopis Matice moravské” R. 55: 1931 z. 1–2 s. 75–94 (wcześniejsze wyd. źródł. i opracowania czeskie); Pertek J., Polacy na morzach i oceanach, P. 1981 I; Rott D., Daniel Vetter i jego „Opisanie wyspy Islandyji”, Kat. 1993; Słabczyński W., Polscy podróżnicy i odkrywcy, W. 1971; Śliziński J., Z działalności literackiej braci czeskich w Polsce XVI–XVII w., Wr. 1959 s. 84, 110, 143, 149; Thoroddsen T., Geschichte der islandischen Geographie, Leipzig 1898 s. 205–19; Węgierski A., Systema Historico-Chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum..., Utrecht 1652 s. 327, 332–7; – Horák B., Daniel Vetter a jeho Islandia, Brno 1931 (przedruki Islandii z wyd. pol. 1638, niemieckiego 1640 i wyd. rkp. czeskiego); Zibrt Č., Neznámy cestopis staročeský, „Světozor” R. 27: 1893 nr 47–52 (przedr. wyd. czeskiego 1672).
Bibliogr. dot. Krystyny Poniatowskiej: Estreicher, XXV; – Bilikiewicz T., Jan Jonston 1603–1675, W. 1931; Kraszewski J. I., O Krystynie Poniatowskiej, „Athenaeum” R. 5: 1845 z. 5 s. 98–117; Łukaszewicz J., Krystyna Poniatowska z Duchnik, „Przyjaciel Ludu” R. 2: 1835 s. 87–8 (podob.); Rott D., Kobiety w XVII-wiecznym Lesznie: Krystyna Poniatowska i Anna Memorata, w: Leszno i Leszczyńscy, Leszno 1997.
Adam Krawczyk