Sfard Dawid, pseud.: Ander, Winter (1903–1981), poeta, krytyk literacki, publicysta, wydawca, działacz polityczny i społeczny. Ur. 5 VII 1903 (wg tradycji rodzinnej, inne źródła podają r. 1905 lub 1907) w Turzysku na Wołyniu, jako syn Jehudy Lejba i Fajgi-Jenty Lewartow, w rodzinie, która od pokoleń kultywowała tradycje rabinackie. Urzędy religijne sprawowali dziad Aharon Dawid i ojciec (ten kolejno w Turzysku, Ozieranach, Kowlu i Mielnicy).
Dzieciństwo spędził S. w miasteczku Ozierany, skąd podczas pierwszej wojny światowej rodzina została na krótko wysiedlona do Bełżca na Lubelszczyźnie. Wówczas to pobierający dotąd wyłącznie nauki religijne chłopiec zetknął się z wiedzą świecką. Po powrocie na Wołyń wstąpił do 3. kl. rosyjskiego gimnazjum w Łucku (kursy wieczorowe). Przerwaną przez wojnę polsko-sowiecką naukę kontynuował później w polsko-hebrajskim gimnazjum im. Gliklicha w tym mieście. Już jako gimnazjalista debiutował w r. 1923 hebrajskimi wierszami w warszawskim piśmie „Al Hamišmar”. Po złożeniu w r. 1924 matury, rozpoczął studia na wydz. filozoficznym Wolnej Wszechnicy Polskiej (gimnazjum w Łucku nie miało uprawnień państwowych i złożony tam egzamin dojrzałości nie umożliwiał studiów uniwersyteckich).
W czasach studenckich nawiązał S. kontakty z warszawskim środowiskiem młodych pisarzy jidysz i zaczął tworzyć w tym języku. Był współzałożycielem i redaktorem pisma młodych „Sprocungen” (1925–6) i obracał się w kręgu literatów skupionych wokół prozaika starszej generacji Izaaka Meira Wajsenberga. Zetknął się też wówczas z życiem politycznym, m. in. z lewicowym ruchem studentów żydowskich, w którym działał Jakub Berman. W r. 1928 wyjechał do Francji, gdzie kontynuował studia filozoficzne na uniwersytecie w Nancy. Przed opuszczeniem Polski przygotował wydanie swego pierwszego tomiku Štaplen [Szczeble] (W. 1928). W Nancy wstąpił do kryptokomunistycznej organizacji studentów żydowskich «Funk», rozwiązanej potem przez władze. W końcu 1931 r. uzyskał doktorat na podstawie francuskiej rozprawy o prawie przeciwieństw w filozofii Hegla, zapewne nie ogłoszonej drukiem.
Zagrożony wydaleniem z Francji, wrócił S. do Polski na początku r. 1932 i zamieszkał w Warszawie. Związał się z tzw. lewicową grupą pisarzy skupioną wokół pisma „Literariše Tribune” (red. Izaak Deutscher). W r. 1934 wstąpił do Komunistycznej Partii Polski (KPP). W t. r. wszedł do prezydium stowarzyszenia «Gezerd», zrzeszającego sympatyków komunizmu, a mającego na celu popularyzację osadnictwa żydowskiego w Birobidżanie. W związku z przynależnością do «Gezerdu» S. był na krótko aresztowany (1934). W r. 1934 ukazała się druga książka S-a, opowiadanie Wegn cegejn zich [Drogi rozchodzą się, W.] o różnicowaniu się ideowych wyborów mieszkańców żydowskiego miasteczka (pierwowzór stanowiła rodzinna Mielnica). Jako członek KPP został S. kierownikiem literackim gazety „Frajnd” (1934–5). Po zamknięciu pisma uczestniczył w tworzeniu w Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich Komitetu «Kultur-Front», skupiającego przedstawicieli związku i lewicowych żydowskich partii politycznych. Był wiceprzewodniczącym Komitetu i sekretarzem redakcji wydawanego przez «Kultur-Front» pisma „Farmest” (1936 – nakład pisma został w całości skonfiskowany). Prace literackie i publicystyczne ogłaszał również m. in. w pismach: „Literatur”, „Literariše Bleter”, „Varšever Šriftn”, „Forojs”. Artykuły polityczne sygnował pseud.: Winter i Ander. Parał się także tłumaczeniami z francuskiego: przełożył m. in. na jidysz „Ojca Goriot” H. Balzaka („Foter Gorio”, W. 1937). Jako przedstawiciel tzw. lewicowej grupy pisarzy uczestniczył w pracach zarządu Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich przy Tłumackiem 13. Od r. 1936 mieszkał z rodziną w Otwocku. Po rozwiązaniu KPP (1938) zaprzestał działalności w związku pisarzy.
Po wybuchu wojny, jesienią 1939 S. przedostał się wraz z pisarzem Lejbem Olickim do Lublina, a stamtąd za Bug. Aresztowany przez Rosjan, na krótko znalazł się w więzieniu we Włodzimierzu Wołyńskim. Po zwolnieniu zamieszkał w Białymstoku, gdzie skupili się uciekinierzy z Warszawy i powstał dość duży ośrodek żydowskiego życia literackiego. S. pracował tu wpierw w gazecie „Dos Bialistoker Lebn” jako tłumacz z rosyjskiego, następnie – kierownik literacki. Wybrany został na wiceprzewodniczącego Związku Pisarzy Białorusi. Pisał do wydawanych w tej republice pism jidysz (m. in. „Bialistoker Štern” i „Oktiabr”). W r. 1941, po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, ewakuował się wraz z grupą pisarzy przez Mińsk i Smoleńsk do Nowo-Uzienska (gub. saratowska), a stamtąd do Ałma-Aty. Po załamaniu się ofensywy niemieckiej – jako wiceprzewodniczący Związku Pisarzy Białorusi – zamieszkał w Moskwie. Wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i wszedł – jako sekretarz – w r. 1944 do Żydowskiego Komitetu Organizacyjnego przy Związku Patriotów Polskich (ZPP). Był członkiem prezydium ZPP. Z ramienia Związku uczestniczył w organizowaniu repatriacji obywateli polskich, którzy znaleźli się w czasie wojny na terytorium ZSRR.
Do Polski wrócił S. w październiku 1946, zamieszkał w Łodzi, a od jesieni 1947 w Warszawie. Pracował w Centralnym Komitecie Żydów w Polsce (CKŻwP, do r. 1950), został też sekretarzem literackiego miesięcznika „Jidiše Šriftn”. Współorganizował związane z CKŻwP wydawnictwo «Jidiš-Buch» (powstałe w r. 1947), którego został redaktorem naczelnym. Ogłaszał prace krytyczne zebrane potem w tomie Šrajber un bicher [Pisarze i książki] (W. 1949); tu m. in. szkic Problemen fun der hajntiker jidišer literatur [Problemy współczesnej literatury żydowskiej]. W r. 1947 został przewodniczącym Żydowskiego Tow. Kultury. Będąc członkiem PPR przeszedł w r. 1948 do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W r. 1950 został członkiem Związku Literatów Polskich (był nim do r. 1969) i redaktorem naczelnym „Jidiše Šriftn”. Wszedł też do zarządu utworzonego w r. 1950 Tow. Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce (TSKŻwP), w którym sprawował funkcję sekretarza generalnego. Został kierownikiem literackim powstałego w r. 1950 Państwowego Teatru Żydowskiego, z którym wielokrotnie wyjeżdżał za granicę (m. in. do Francji, RFN, Belgii, na przełomie l. 1959 i 1960 do Izraela). Publikował artykuły o tematyce teatralnej (także o działalności Idy Kamińskiej).W wydawnictwie «Jidiš-Buch» redagował książki literackie, m.in.: „I. L. Perec. Zamlbuch” [I.L. Perec. Księga zbiorowa] (W. 1951), J. Dinezon, „Josele” (W. 1951) i polityczne („Ratnfarband. Di festung fun šolem ojf der welt” [Związek Radziecki. Twierdza pokoju światowego], W. 1951); opatrywał też wstępami wybory pism autorów jidysz (np. I. M. Wajsenberga, 1955). Podejmował się przekładów z polskiego, m. in. „Biegu do Fragala” Juliana Stryjkowskiego („Der weg kejn Fragale”, W. 1955). Współpracował z prasą jidysz w Polsce („Folks-Štyme”) i na świecie.
Prace krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie z l. 40-tych i 50-tych zebrał S. w tomie Študies un skicn [Studia i szkice] (W. 1955). Stał wówczas jako krytyk na pozycjach oficjalnego marksizmu (szkice: Lomir zich lernen funm Leninen [Uczmy się od Lenina], In šejn fun Stalins lere [W blasku nauki Stalina]); stosował klasową interpretację dzieł literackich, a w pracach teoretycznych rozpatrywał kategorie związane z doktryną realizmu socjalistycznego (Šeferiše frajhajt un tendenc [Wolność twórcza i tendencja]). Od połowy l. 50-tych powrócił S. do poezji (tomy: Lider [Wiersze], W. 1957, A zegł in wint [Żagiel na wietrze], W. 1961, i Borwese trit [Bose kroki], W. 1966). Powojenny liryczny dorobek S-a jest wielonurtowy i wielotematyczny. Obok wierszy poświęconych Zagładzie i utworów o charakterze politycznym odnaleźć w nim można poezję nastrojową, wyznanie imtymne czy refleksję filozoficzną. Kontynuował pracę przekładową (tłumaczył np. opowiadania Stanisława Wygodzkiego: „Der winč-koncert” [Koncert życzeń], W. 1960, ,,Wu di wint trogn” [Gdzie niosą wiatry], W. 1960, „Wuhin di ojgn trogn” [Dokąd poniosą oczy], W. 1964) i edytorską (antologia „Di chachamim fun Chelem” [Mędrcy z Chełma], W. 1966). Poprzedził wstępem książkę Szymona Zachariasza „Menčn fun KPP” [Ludzie z KPP] (W. 1964). W l. 1959 i 1961 uczestniczył w poświęconych literaturze żydowskiej obradach Światowego Kongresu Żydów. Gdy władze nie zezwoliły mu na wyjazd na kolejne posiedzenie Kongresu, złożył dymisję z funkcji sekretarza generalnego TSKŻwP (1966), pozostał jednak w zarządzie Towarzystwa. Był przeciwnikiem podpisania przez TSKŻwP rezolucji potępiającej wojnę sześciodniową. S. swój stosunek do tej politycznej kwestii wyraził w alegorycznej formie w Draj meszolim. Der ber. Der lejb. Szakaln [Trzy bajki. Niedźwiedź. Lew. Szakale] w „Jidise Sriftn” (1967 nr 6).
W styczniu 1969 S. wyemigrował z rodziną do Izraela. Zamieszkał w Jerozolimie. Pracował w Instytucie Pamięci Yad Washem. Był zastępcą redaktora naczelnego „Jerušalimer Almanach”, współpracował z prasą literacką jidysz („Goldene Kejt”, „Jidiše Kultur”) i radiem. Ogłosił dwa tomy poezji: Brenendike bleter [Płonące kartki] (Tel-Awiw 1972) i Špacirn in der nacht [Spacery w nocy] (Jerušalaim 1979). W r. 1976 napisał autobiografię wydaną pośmiertnie wraz z pracami krytycznoliterackimi z okresu izraelskiego w tomie Mit zich un mit andere. Ojtobiografie un lilerariše esejen [Ze sobą i z innymi. Autobiografia i eseje literackie] (Jerušalaim 1984). Zmarł 9 IX 1981 w Jerozolimie.
S. był dwukrotnie żonaty: z poznaną w Nancy Zisł Załataiabko, prywatną nauczycielką francuskiego (1933), która została zamordowana w czasie okupacji, a następnie z Reginą Dreyer (1947), filmoznawcą, wykładowcą Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi i pracownikiem IS PAN. Z drugiego małżeństwa miał syna Leona (ur. 24 VII 1947), informatyka, mieszkającego w Jerozolimie.
Fot. w: Mit zich un mit andere. Ojtobiografie un lilerariše esejen, Jerušalaim 1984; – Pol. Bibliogr. Liter. Za l. 1949–51, 1954/55, 1957–61, 1964–7, 1983; Leksikon fun der najer jidiszer literatur, New York 1965 VI; – Biernacki A., Z materiałów biobibliograficznych. Dawid Sfard, „Roczn. Liter. za rok 1981”, W. 1986; Chalmiš H., Jidiš be-Israel, Tel-Aviv 1990 s. 261–76; Gross N., Rozchodzące się drogi w życiu Dawida Sfarda, „Nowiny-Kurier” 1981 nr 294; Mark B., Zarys rozwoju literatury żydowskiej w Warszawie w latach 1918–1939, w: Warszawa II Rzeczypospolitej 1918–1939, W. 1972 z. 4 s. 128; Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), W. 1993; Słucki A., Poezja D. Sfarda, „Twórczość” 1967 nr 7; – Antologia poezji żydowskiej, Red. S. Łastik, A. Słucki, W. 1983; The Golden Peacock. A Worldwide Treasury of Yiddish Poetry, Red. J. Leftwich, New York 1961 s. 510; Mark B., „Literarisze Trybune” i Tłomackie 13, w: Księga wspomnień 1919–1939, W. 1960; Sfard D., Mit zich un mit andere, w: Mit zich un mit andere. Ojtobiografie un literariše esejen, Jerušalaim 1984; Szeps Z., Antologia poezji żydowskiej (1868–1968), Londyn 1980; – „Życie Warszawy” 1981 nr 233; – Informacje Leona Sfarda.
Eugenia Prokop-Janiec