Rygier Edmund, pseud. Edmund Nowicki (1853–1922), aktor, reżyser, dyrektor teatru Ur. 15 VIII w Warszawie, był synem przemysłowca Wilibalda i Klotyldy z Borowskich (na afiszach teatralnych niekiedy błędnie podawano jego nazwisko jako: Rieger, Riger, Rügen, Rügier).
R. ukończył gimnazjum w Warszawie, a następnie uczył się gry aktorskiej u Jana Chęcińskiego. Debiutował w r. 1871 w zespole Miłosza Stengla w Pleszewie. Związany początkowo z zespołami na prowincji Król. Pol. w r. 1872 występował m. in. w zespole Władysława Dębskiego następnie Pawła Ratajewicza i Anastazego Trapszy. Latem 1872 grał w warszawskich teatrach ogródkowych: «Eldorado», a rok później w «Alhambrze». W l. 1873–8 odbywał służbę w wojsku rosyjskim i brał udział w wojnie z Turcją (1877–8). W r. 1879 uczęszczał do Szkoły Dramatycznej Emila Derynga w Warszawie. Dn. 20 XII t. r. zadebiutował w Warszawskich Teatrach Rządowych w tytułowej roli w jednoaktówce „Hans Jurga” K. Holtei. Nie został jednak zaangażowany i w sezonie zimowym 1879/80 r. występował w zespole Józefa Puchniewskiego w Lublinie. W marcu 1880 przyjęty został do teatru krakowskiego Stanisława Koźmiana. Latem t. r. i w r. n. grał w warszawskiej «Alhambrze» z zespołem Puchniewskiego, a następnie z tym zespołem w listopadzie i grudniu 1881 w Kielcach i Piotrkowie, w miesiącach letnich 1882 w warszawskim teatrzyku ogródkowym «Belle Vue». Dn. 19 IX 1882 wyjechał z zespołem Józefa Teksla i Feliksa Wesołowskiego do Petersburga i był tam jednym z członków stałego teatru polskiego. W sezonie letnim 1883 (3 VI – 7 X) występował w Lublinie w zespole Józefa Nowakowskiego i Aleksandra Myszkowskiego. Równocześnie w czerwcu i lipcu 1883 występował gościnnie w Warszawskich Teatrach Rządowych, odnosząc sukcesy. Jesienią 1883 zaangażował się ponownie do teatru krakowskiego Koźmiana. W maju 1885 należał wraz z Mieczysławem Frenklem do grupy pięciu zbuntowanych aktorów, którzy teatr ten opuścili i udał się na występy do Lwowa. Jesienią t. r., wraz z objęciem dyrekcji teatru krakowskiego przez Jakuba Gliksona, powrócił do Krakowa, gdzie występował do r. 1896. W sezonach letnich wyjeżdżał z grupą aktorów (w r. 1888 jako jej kierownik) do Szczawnicy, Zakopanego, Tarnowa, Przemyśla, Stanisławowa, a także do Sosnowca, Częstochowy, Kielc, Radomia, Piotrkowa, Ciechocinka, Łodzi i in. miejscowości. Występował też gościnnie w warszawskich teatrzykach ogródkowych (np. w r. 1889 w «Belle Vue») oraz w Poznaniu w listopadzie 1892 i Lwowie w maju 1895. Równocześnie po objęciu dyrekcji teatru krakowskiego przez Tadeusza Pawlikowskiego sporadycznie reżyserował.
Dn. 22 VII 1896 objął R. kierownictwo teatru w Poznaniu. Pracę rozpoczął wraz ze wspólnikiem Zygmuntem Posiadłowskim, który jednak w r. 1898 ustąpił ze spółki i odtąd R. do r. 1908 prowadził teatr samodzielnie. Obejmując poznańską scenę, R. wyposażył na wstępie teatr w nowe dekoracje, stroje i rekwizyty oraz zaprosił do współpracy scenografa Henryka Uziembłę. W r. 1897 wprowadził oświetlenie elektryczne na scenie i widowni. W doborze sztuk kierował się przede wszystkim względami patriotycznymi i obok lekkich sztuk kasowych (komedie, wodewile i farsy francuskie oraz niemieckie) uwzględniał ambitny repertuar narodowy (romantyczny), dbał zwłaszcza o dramat współczesny (także obcy). Nie stronił również od wystawiania adaptacji powieści, m. in. J. I. Kraszewskiego, H. Sienkiewicza, J. Maciejowskiego-Sewera. Znacznie zwiększył liczbę wystawianych oper i operetek. Każdy sezon przynosił w repertuarze ok. 20 nowości. W teatrze tym występowali gościnnie wybitni aktorzy: Natalia Siennicka, Helena Modrzejewska, Aleksandra Lüde. Tu także grali w początkach swej kariery scenicznej Karol Adwentowicz, Wanda Siemaszkowa, Stanisława Wysocka, Stefan Jaracz, Juliusz Osterwa, Kazimierz Junosza-Stępowski i Aleksander Zelwerowicz.
Jako jedyny ośrodek polskiej sztuki dramatycznej w całym zaborze pruskim – teatr poznański uprawiał za dyrekcji R-a szeroką działalność wyjazdową. Corocznie latem grał na prowincji, odwiedzając wiele miast w Wielkopolsce, a także Toruń, Bydgoszcz (1899) i Ciechocinek (1899, 1900, 1901). Władze pruskie ograniczały tę działalność, uniemożliwiając np. występy w Berlinie w r. 1897, a w r. 1904 – trzymiesięczne letnie tournée po Górnym Śląsku. Na występy gościnne wyjeżdżał R. ponadto do Warszawy, gdzie m. in. od 1 VI do 13 IX 1897 wspólnie z Feliksem Kwaśniewskim prowadził teatr «Odeon», do Krakowa (czerwiec–lipiec 1903) oraz do Krynicy, Nowego Sącza i Tarnowa (1905). W lipcu i sierpniu 1898 gościnnie występował R. w Warszawskich Teatrach Rządowych. Równocześnie, gdy w połowie 1896 r. scena objazdowa Teatru Polskiego w Poznaniu przekształciła się w samodzielne tow. dramatyczne pn. Teatr Objazdowy na W. Ks. Pozn. i Prusy Zachodnie, R. dla jej potrzeb reżyserował wiele przedstawień.
Po zakończeniu dyrekcji w Poznaniu R. udał się wraz z grupą swoich aktorów do Galicji i występował m. in. w Zakopanem. W kwietniu 1909 objął dyrekcję Teatru Ludowego w Krakowie, sceny przeznaczonej dla mniej wyrobionej publiczności. Przed rozpoczęciem przedstawień przystąpił do przebudowy pomieszczeń teatru i wprowadził ulepszenia techniczne w oświetleniu. Tu 24 IV 1909 obchodził jubileusz trzydziestolecia pracy artystycznej, grając tytułową rolę w „Otellu” W. Shakespeare’a. W r. 1910 sfinansował dalszą przebudowę letniej sceny Teatru Ludowego w Parku Krakowskim z widownią na ponad 600 miejsc. Sceną ludową miała być również kolejna placówka R-a: Teatr Nowy we Lwowie, gdzie przeszedł wraz z większością zespołu Teatru Ludowego oraz sprzętem i częścią dekoracji. Inauguracja odbyła się 27 III 1911, scenę tę prowadził z przerwami do początku grudnia 1911. Równocześnie zachował funkcję kierownika Teatru Ludowego w Krakowie, którą pełnił z przerwami. Dwukrotnie wracał do Krakowa z zespołem lwowskim na sezony letnie (maj–wrzesień 1911 oraz maj–sierpień 1912). Jesienią 1912 zaangażował się do Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie, a następnie 23 VIII 1913 otworzył sezon zimowy ponownie w Teatrze Nowym we Lwowie. Repertuar Teatru Nowego oparty był przede wszystkim na sztukach ludowych, wodewilach i farsach, chociaż R. nie rezygnował również z ambitniejszych pozycji: utworów J. Słowackiego, A. Fredry i G. Hauptmanna. Niska frekwencja sprawiła, że R. zmuszony był niejednokrotnie dawać trzy premiery w tygodniu. Zagrożony ruiną zaprzestał swej działalności 11 I 1914 przekazując dyrekcję swemu synowi Jerzemu.
Wiosną 1914 R. wydzierżawił na trzy lata od Spółki Komandytowej w Wilnie Teatr na Pohulance. Wybuch wojny przekreślił jednak te plany. W l. 1914 i 1915 występował gościnnie w Pradze i Brnie, a następnie w sezonie zimowym 1917/18 r. prowadził teatr w Lublinie, gdzie wystawiał utwory klasyki narodowej i obcej. W r. 1919 R. kierował teatrem Rozmaitości we Lwowie, a w r. n. utworzył na Górnym Śląsku pierwszy zawodowy zespół teatralny – Teatr Polski, nazywany także Teatrem Plebiscytowym E. Rygiera (zespół ten powstał już wcześniej, ale do czasu przejęcia Śląska przez Komisję Koalicyjną występował w Poznańskiem). W czasie dwumiesięcznego tournée (9 III do 11 V 1920) po 28 miejscowościach Górnego Śląska teatr ten pokazał wiele nie znanych dotychczas tamtejszej widowni utworów polskiej klasyki. Po zakończeniu tournée osiadł w Toruniu, gdzie do końca życia sporadycznie grał i reżyserował w miejscowym teatrze.
Jako aktor R. z upodobaniem grywał role charakterystyczne i bohaterskie, do czego posiadał dobre warunki sceniczne, zwłaszcza silny, dźwięczny głos: «Dramatyczność … odtwarzanych stanów duszy opierał niemal wyłącznie na sile swego głosu … Głębie uczuć zastępował emfazą» (A. Grzymała-Siedlecki). Po latach K. Adwentowicz tak scharakteryzował R-a: «był dużej miary aktorem, bardzo inteligentnym reżyserem i doświadczonym pedagogiem. Dużo dobrych aktorów wyszło z jego szkoły. Oczywiście styl gry był może zbyt wyrazisty, ujawniała się pewna maniera nagrywania w geście, w ruchu i intonacji». Miał w swoim repertuarze ok. 300 ról. Największe sukcesy odnosił w rolach tragicznych, m. in. jako tytułowy bohater w „Otellu”, „Królu Learze” i „Makbecie” W. Shakespeare’a, w „Wallensteinie” F. Schillera, „Horsztyńskim” J. Słowackiego, a także jako Wojewoda w „Mazepie”, Derwid w „Lilii Wenedzie” oraz Kostryn i Pustelnik w „Balladynie” Słowackiego, Franciszek Moor w „Zbójcach” Schillera i Rotmistrz w „Damach i huzarach” A. Fredry. Zmarł 18 X 1922 w Toruniu, pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
R. był żonaty od 14 X 1886 (ślub w Krakowie) z aktorką Stanisławą Korsak (właściwie: Grzybowska, 1866–1939). Ich synem był aktor, dyrektor teatru i reżyser Jerzy Rygier (15 II 1887 – 17 VII 1952).
Portrety R-a w Muz. Teatr. w W.: Hofman W., R. jako Pielgrzym, olej, ok. 1913, NN, Portret, gips, ok. 1913; Fot. prywatne i w rolach, w: Arch. m. Kr. i woj. krak.; – Słown. Teatru Pol. (fot., ikonogr. bibliogr., też biogramy żony i syna R-a); Wpol. Słown. Biogr. (M. Wosiek, bibliogr.); – Bar A., Dzieje teatrów krakowskich, w: Kraków w XIX w., Kr. 1932 II; Dzieje teatru polskiego, Red. T. Sivert, T. III: Teatr polski od 1863 roku do schyłku XIX wieku, W. 1982, T. IV: Teatr polski 1890–1918 [Cz. 1], Zabór austriacki i pruski, W. 1987 (fot.), [Cz. 2] 2, Zabór rosyjski, W. 1988; Jasińska Z., Żywot Kazimierza Kamińskiego W. 1976; Konarska-Pabiniak B., Teatr w dawnym Płocku, Wr. 1984; Kozłowski J., Życie teatralne proletariatu polskiego 1878–1914, Kr. 1982; Koźmian S., Teatr. Wybór pism, Kr. 1959 I–II; Krasiński E., Warszawskie sceny 1918–1939, W. 1976; Kruk S., Życie teatralne w Lublinie, L. 1982; Kudliński T., Rodowód polskiego teatru, W. 1972; Kwaskowski S., Teatr w Toruniu 1920–1939, Gd. 1975 s. 13, 16, 17, 22, 32, 33, 201, 203, 211, 212, 214, 218; Maciejewska M. K., Polakowska A., Czasopisma teatralne dziesięciolecia 1944–1953, Wr. 1956; Makomaska E., Ze sporów o nowy teatr w Krakowie, „Pam. Teatr.” W. 1980 z. 1; Marczak-Oborski S., Teatr polski w l. 1918–1965, 1985; Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie w latach 1893–1965, Kr. 1985 (Dzieje teatru w Krakowie, cz. 1–2, fot.); Mykita-Glensk C., Życie teatralne Opola, Opole 1976; Nawrat E., Teatr Polski w Katowicach, Wr. 1981; Olszewski K., Kronika teatralna Górnego Śląska 1848–1914, Kr. 1979; tenże, Śląska kronika teatralna 1914–1922, Kr. 1969; Raszewski Z., Krótka historia teatru polskiego, W. 1977; Sobański M., Teatr Polski na Śląsku 1922–1939, Kat. 1963; Siedlecki A. Grzymała, Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim, Kr. 1962; tenże, A. Tadeusz Pawlikowski i jego krakowscy aktorzy, Kr. 1971; Szczublewski J., Żywot Modrzejewskiej, W. 1977; tenże, Żywot Osterwy, W. 1973; Szyfman A., Labirynt teatru, W. 1964; Teatr przy ulicy Cegielnianej, Red. S. Kaszyński, Ł. 1980; Terlecki T., Rzeczy teatralne, W. 1984; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; Wosiek M., Historia teatrów ludowych, Wr. 1975 (fot.); taż, Teatry plebiscytowe, „Ruch Teatr.” 1978 z. 4 s. 551–61; – Adwentowicz K., Wspominki, W. 1960 (fot.); Kudliński T., Dawne i nowe przypadki „teatrała”, Kr. 1975; Małkowska H., Teatr mojego życia, Ł. 1976; Pawlikowski T., Listy do Konstancji Bednarzewskiej, Kr. 1981; Siedlecki A. Grzymała, Świat aktorski moich czasów, Wyd. 2, W. 1973; Solski L., Wspomnienia, Wyd. 2, Kr. 1961; Wierzyński K., Wrażenia teatralne, W. 1987; Wspomnienia aktorów (1800–1925), Oprac. S. Dąbrowski i R. Górski, W. 1963 I, II; Zapolska G., Listy, W. 1970 II; – IS PAN; Muz. Hist. w Kr.; Muz. Teatr. w W.: Arch. R-a D. 297 III.
Andrzej Linert