Stachura Edward Jerzy, imiona metrykalne: Jerzy Edward, zmiana urzędowa kolejności imion w r. 1974, pseud.: Sted, Michał Kątny (1937–1979), poeta, prozaik, tłumacz. Ur. 18 VIII w Charvieu (dep. Isère) we Francji. Był synem Stanisława i Jadwigi ze Stępkowskich, emigrantów zarobkowych. Dzieciństwo wraz z rodzeństwem: Ryszardem, Elżbietą i Janem spędził w wielonarodowościowym osiedlu robotniczym Reveil. Uczęszczał do szkoły francuskiej, uczył się także języka polskiego w szkole zorganizowanej przez polskiego konsula.
W listopadzie 1948 przyjechał S. z rodzicami do Polski; osiedlili się w Łazieńcu (osiedle w Aleksandrowie Kujawskim, miejsce pochodzenia matki). S. rozpoczął naukę w czwartej klasie Szkoły Podstawowej nr 2 w Aleksandrowie, skończył ją w r. 1952. Następnie uczęszczał do liceum ogólnokształcącego w Ciechocinku, od r. 1955 – w Gdyni, gdzie w r.n. zdał maturę. Debiutował wierszami ogłoszonymi w czasopiśmie „Kontrasty” (1956 nr 5: Brudny pijak…, Tępymi nożami… i Przestroga), należał także do gdańskiej grupy poetyckiej «Kontrasty». W dzieciństwie wykazywał się uzdolnieniami plastycznymi, jednakże próba podjęcia studiów na Wydz. Malarstwa w Państw. Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Sopocie skończyła się niepowodzeniem. Zapisał się więc jako wolny słuchacz na Wydz. Sztuk Plastycznych Uniw. Mikołaja Kopernika w Toruniu; był wówczas członkiem Klubu Młodych Twórców przy Uniw. Mikołaja Kopernika i grupy poetyckiej «Helikon». W r. akad. 1957/8 rozpoczął studia romanistyczne na KUL-u, przerwał je po pierwszym semestrze; w r.n. zdał ponownie egzamin wstępny, studia zakończył po drugim semestrze. W r. 1958 ogłosił opowiadanie Najlepszy człowiek świata w „Tygodniku Powszechnym” (nr 3); był to jego debiut prozatorski. Od t.r. fragmenty prozy i wiersze publikował, m.in. w „Twórczości”, „Nowej Kulturze”, „Współczesności”, „Odrze”, „Kamenie”.
W r. 1960 przeniósł się S. do Warszawy, ponownie podjął studia romanistyczne, tym razem na Uniw. Warsz. Dn. 26 VI 1965 uzyskał magisterium na podstawie pracy Situation d’Henri Michaux. W l. 1960–2 należał do Orientacji Poetyckiej «Hybrydy». Wr. 1961 otrzymał Nagrodę Poetycką Młodych Klubu «Hybrydy» i Warszawskiego Klubu Twórczego Młodych. Książkowym debiutem S-y był tom opowiadań Jeden dzień (W. 1962), entuzjastycznie przyjęty m.in. przez Jarosława Iwaszkiewicza („Życie Warszawy” 1963 nr 304) i Wilhelma Macha („Nowa Kultura” 1963 nr 14). W r. 1963 wydał tomik poezji pt. Dużo ognia (W.); dn. 7 III t.r. został przyjęty do Związku Literatów Polskich (ZLP). W r. 1966 ogłosił S. drugi tom opowiadań pt. Falując na wietrze, za który otrzymał Nagrodę Stow. Księgarzy Polskich (wspólnie z Andrzejem Brychtem). Recenzenci podkreślali osobliwą naiwność, łagodną melancholię tej prozy i model życzliwego światu bohatera (m.in. Julian Przyboś, „Życie Warszawy” 1966 nr 182). Pojawiały się również recenzje krytyczne zarzucające autorowi pozerstwo i stereotypy językowe. W tym czasie S. zaczął prowadzić (za radą Leopolda Buczkowskiego, którego uważał za swego mistrza) dziennik (fragmenty pt. Miłość czyli życie, śmierć i zmartwychwstanie Michała Kątnego zaśpiewana, wypłakana i w niebo wzięta przez edwarda stachurę, tekst S-y – jako tytuł – wprowadził K. Rutkowski w t. 5 Poezji i prozy); obok materiału ściśle literackiego zawierał prywatne notatki, cytaty, zasłyszane rozmowy spisywane w językach: polskim, francuskim, hiszpańskim, angielskim. W r. 1968 wyszły poematy: Przystępuję do ciebie (W.) i Po ogrodzie niech hula szarańcza, który przyniósł S-rze w r. 1969 Nagrodę im. Stanisława Piętaka. S. negował obowiązujące konwencje literackie, posługiwał się – tak w poezji, jak i w prozie – językiem bliskim polszczyźnie mówionej, o wysokim stopniu zrytmizowania, nacechowanym archaizmami, kolokwializmami, regionalizmami i neologizmami. Ta świadoma modyfikacja języka miała służyć uchwyceniu sensualnej istoty przeżyć. W jego utworach dominują zespoły wariantowo przetwarzanych motywów: obsesji związanych z przedwczesną śmiercią, dojmującego poczucia samotności, cierpienia, wyobcowania «człowieka w drodze», lęku przed zagładą wartości. Tej wizji świata, inspirowanej przez filozofię egzystencjalizmu, towarzyszy zachwyt naturą.
S. wiele podróżował, bycie w drodze było jego sposobem życia. W 2. poł. 1964 wyjechał do Francji i Szwajcarii, w maju 1966 – do Jugosławii. Od 13 V 1969 do 18 III 1970 przebywał na stypendium rządu meksykańskiego i Universidad Nacional Autónoma de Mexico w Meksyku, gdzie studiował literaturę południowoamerykańską, język hiszpański, historię i kulturę Majów; zawarł wtedy znajomość z Ryszardem Kapuścińskim. W r. 1969 ukazała się (W.) pierwsza powieść S-y pt. Cała jaskrawość (pracę nad nią zaczął w r. 1966), osadzona w realiach z jego życia (praca sezonowa z poetą Wincentym Różańskim przy oczyszczaniu stawu w parku zdrojowym w Ciechocinku) z autentycznymi – z kręgu pisarza – postaciami. W Meksyku S. pisał kolejną powieść pt. Siekierezada albo zima leśnych ludzi (W. 1971; materiały do niej zbierał już od r. 1967). Skąpa fabuła Siekierezady, podobnie jak Całej jaskrawości, osnuta była na wydarzeniach z życia S-y: pracy sezonowej przy wyrębie lasu w Kotli (Hopli) i stała się pretekstem do refleksji narratora, samotnika poszukującego własnej tożsamości, o miłości i przemijaniu. W warstwie realistycznej powieść ujawniała duży zmysł obserwacji, umiejętność konstruowania dialogów, poczucie humoru. Za Siekierezadę otrzymał w r. 1971 po raz drugi Nagrodę im. Stanisława Piętaka. W obu powieściach, posługując się narracją w pierwszej osobie, S. formułował swój program intensywnego przeżywania świata w każdym jego przejawie, walki z czasem, odpowiedzialności za słowo. Takie pisanie miało stanowić antidotum na cierpienie, lęk przed śmiercią, nicością i samo stawało się jedną z czynności życiowych («życiopisaniem» wg H. Berezy).
Po powrocie z Meksyku w sierpniu 1970 był S. w stanie silnej depresji wynikającej z powikłań w życiu osobistym. Pojawiły się wtedy sygnały obsesji samobójczej. Od r. 1971 bardzo wiele podróżował po kraju. T.r. odbył też kolejną podróż zagraniczną na trasie Damaszek – Bejrut – Rzym – Praga, po krótkiej przerwie znalazł się w Kopenhadze i Oslo, skąd wrócił w kwietniu 1972. T.r. doszło do rozwodu S-y, śmierci jego ojca i «ojca przybranego» Rafała Urbana, śląskiego gawędziarza, któremu poświęcił Piosenkę dla Rafała Urbana, napisaną w Meksyku. W maju i czerwcu 1973 przebywał kolejny raz w Norwegii; w Oslo poznał Andrzeja Moszczyńskiego, architekta, fizyka i filozofa, który wywarł duży wpływ na jego twórczość. Poza Moszczyńskim do takich osób należeli, m.in. Barbara Czochralska, biolog, i M. Deguy, poeta francuski. W 2. poł. 1973 wyjechał S. do Genewy, by odebrać, przyznaną w r. 1972 Nagrodę Fundacji Kościelskich «za twórczość powieściopisarska». Stamtąd pojechał do Francji. T.r. pojawiły się Piosenki (W.) S-y, pisane nieregularnie, w różnych okresach życia. Teksty te, które wykonywał przy akompaniamencie gitary, jako wiersze uznane zostały przez krytyków za słabe artystycznie; sam przywiązywał do nich duże znaczenie. W tym czasie zaczął z myślą o sobie używać zarówno w korespondencji, jak i w twórczości literackiej, miana Michał Kątny (postać tę wprowadził w końcowych partiach Siekierezady).
S. trudnił się również przekładami. Jego debiutem translatorskim były dwie miniatury prozatorskie Ch. Baudelaire’a z cyklu „Paryski spleen” („Głos Uczelni” 1958 nr 1, pismo Uniw. Mikołaja Kopernika). Był doskonale oczytany w prozie iberoamerykańskiej. Tłumaczył m.in. opowiadania J. C. Onettiego, fragmenty „Stu lat samotności” i opowiadania G. G. Marqueza, opowiadania z tomu „Ostatnia runda” J. Cortazara, wiersze J. L. Borgesa (swoje kłopoty z ich publikacją opisał w Historii pewnego przekładu, „Literatura” 1974 nr 12, 16), P. Valery’ego, A. Rimbauda, H. Michaux, M. Deguy’ego.
W sierpniu 1974 wypłynął S. statkiem m/s «Batory» do Stanów Zjednoczonych, Meksyku i Kanady (m.in. Ann Arbor, Detroit, Chicago, Minneapolis). W r.n. wyszła kolejna jego książka pt. Wszystko jest poezja. Opowieść rzeka (W), zbiór przemyśleń o istocie poezji, procesie twórczym i roli poety. Wedle S-y poezja jest przekraczaniem literatury, sposobem życia, siłą, która umożliwia bezpośrednie doznawanie realności świata, autentycznych wartości i przeżyć. Niebawem – z końcem 1975 – opublikował katastroficzny poemat Kropka nad ypsylonem („Twórczość” 1975 nr 12), wprowadzając tu wiele śmiałych eksperymentów artystycznych (groteska, alogiczność, spiętrzenie neologizmów).
Wg niektórych relacji w l. 1975–7 poznał S., prawdopodobnie w Szwajcarii, hinduskiego mistyka J. Krishnamurtiego, co miało wywrzeć silny wpływ na jego życie. W r. 1977 ukazał się przełomowy tom opowiadań S-y pt. Się (W.). Tytułowe opowiadanie kreuje bohatera, który odrzuca przywiązanie człowieka do swego «ja»; wedle S-y egocentryzm jest chorobą, źródłem cierpienia: «Ja umarło na ja. Nie ma ja. Się jest». W r. 1978 ukazał się poemat Missa pagana, o wzniosłym nastroju i humanistycznym przesłaniu (przygotowywał go S. dla sceny, wyd. w: Dużo ognia i tak dalej, P.); utwór ten cieszył się ogromną popularnością wśród czytelników. Od początku r. 1977 do kwietnia 1979 pracował nad utworem (w dwóch częściach) pt. Fabula rasa (rzecz o egoizmie) (Olsztyn 1979) i Fabula rasa (apendyks) („Twórczość” 1979 nr 1); miejsce «ja» zajmuje tu pozaosobowy «człowiek nikt», tożsamy z rzeczywistością (zamiennie «człowiek-wszystko»), wywiedziony z filozofii dalekowschodniej (zen, buddyzm, taoizm). S. nie chciał podpisać Fabula rasa imieniem i nazwiskiem zgodnie z zasadą depersonalizacji narratora. Głosił wówczas koniec literatury, chciał stworzyć «traktat o milczeniu», podjął decyzję o zaprzestaniu pisania. Z tego powodu, 24 IV 1978, wystąpił z ZLP. Fabula rasa wywołała zakłopotanie i duże kontrowersje wśród krytyków: od zdań o niedyspozycji psychicznej autora (Ziemowit Fedecki) po uznanie jej «za jeden z najwybitniejszych utworów w światowej literaturze konfesyjnej» (Andrzej Falkiewicz). W tym samym czasie powstał utwór Oto („Twórczość” 1980 nr 1), na który składają się drobne fragmenty z ksiąg religijnych i filozoficznych myśli judeochrześcijańskiej, buddyjskiej i taoistycznej oraz samego S-y.
Dn. 3 IV 1979 podjął S. próbę samobójczą w Bednarach pod Łowiczem; rzucając się pod pociąg, stracił prawą dłoń. Po operacji i rekonwalescencji przebywał – na własną prośbę – w Szpitalu dla Psychicznie i Nerwowo Chorych w Drewnicy. Stamtąd wrócił do matki do Aleksandrowa Kujawskiego. W maju t.r. prowadził dziennik o dużych walorach artystycznych, wydany pt. Pogodzić się ze światem („Twórczość” 1980 nr 1), świadectwo zmagań pisarza z chorobą. S-ę znaleziono w jego warszawskim mieszkaniu 24 VII 1979; popełnił samobójstwo między 20 VII (data ostatnich zapisków w dzienniku), a 24 VII; pozostawił pożegnalny wiersz List do pozostałych (tytuł pochodzi od wydawców, „Radar” 1979 nr 11). Pogrzeb odbył się 28 VII t.r. na cmentarzu Komunalnym Północnym (Wólka Węglowa) w Warszawie.
W małżeństwie z Zytą Anną Bartkowską (ślub 5 IV 1962, rozwód 27 IX 1972), pisarką (pseud. liter. Zyta Oryszyn), S. dzieci nie miał.
Powieść S-y Siekierezada była tłumaczona na języki: węgierski (przekład I. Kovács, Budapest 1973), słowacki (przekład J. Gazdík, Bratislava 1977), bułgarski (przekład M. Atanasova, Sofija 1980) i czeski (przekład H. Stachová, Praha 1980).
S. stał się postacią kultową polskiej literatury. Dowodem tego było wydanie w r. 1982 jego pism: Poezja i proza (W., Red. H. Bereza, Z. Fedecki, K. Rutkowski, t. 1–5) i trzykrotne ich wznowienie w ciągu pięciu lat. Przyjaciele nazywali go Sted (w zeszycie podróżnym odnotował, że sted po norwesku znaczy miejsce, miasto), a przydomek ten stał się popularny wśród miłośników jego twórczości. Należał w Polsce do prekursorów tzw. kontrkultury. Samotnik, wędrowiec, buntownik, przeciwstawiał obowiązującym normom własne surowe wymagania etyczne: godność, współczucie, zdolność do poświęceń. Po jego śmierci w całej Polsce powstawały kluby poetyckie i organizowano spotkania poświęcone jego poezji. W r. 1979 w warszawskim Teatrze «Stara Prochownia» Wojciech Siemion wyreżyserował parateatralne misterium poetyckie (teatr czytany) pt. „Stachuriada” (26 wieczorów), a przed Zaduszkami 1982 zaprezentowano spektakl „Msza wędrującego” wg S-y w reżyserii Krzysztofa Bukowskiego i wykonaniu Anny Chodakowskiej. Od maja 1987 do marca 1988 otwarta była wystawa poświęcona życiu i twórczości S-y w warszawskim Muz. Literatury im. A. Mickiewicza. S-rze poświęcano tomiki wierszy, stał się jednym z głównych bohaterów powieści Zygmunta Trziszki „Stan skupienia” (W. 1983). W r. 1985 Witold Leszczyński nakręcił film wg Siekierezady z Edwardem Zentarą (Janek Pradera) i Danielem Olbrychskim (Michał Kątny). W r. 1990 powstał film dokumentalny Andrzeja Brzozowskiego o S-rze pt. „Wszystko jest poezja”, a w r. 1999 Nataszy Ziółkowskiej-Kurczuk „Stachury miasto przeklęte” o lubelskim epizodzie w życiu S-y.
Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1963 i n.; – Literatura XX w., II; Literatura Pol. Enc., II; Współcz. pol. pisarze, VII (błędy, m.in. mylna data śmierci: z 19 na 20 VII); – Baran J., Białe legendy, „Tyg. Kult.” 1986 nr 43; Bereza H., Życiopisanie, w: tenże, Sposób myślenia, W. 1989 I; Borkowska G., Edward Stachura: nie wszystko jest poezją, w: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej: następne pokolenie, Red. A. Brodzka, L. Burska, W. 1995; Brach-Czaina J., Jednostka a możliwość innej postaci istnienia: „Inny stan” Stachury, „Twórczość” 1982 nr 5; Buchowski M., Stachura. Biografia i legenda, Opole 1992 (tu liczne fot.); Dąbrowski M., Stachury bohater zbuntowany, „Nowy Wyraz” 1972 nr 4; Falkiewicz A., Nie-Ja Edwarda Stachury, Wr. 1995; Fedecki Z., Moda na Stachurę, w: Kaskaderzy literatury, Red. E. Kobus, Ł. 1986; Januszkiewicz M., Od egzystencjalizmu do mistyki: o prozie Edwarda Stachury, „Pam. Liter.” 1994 z. 4; Pieszczachowicz J., Łagodny buntownik, „Literatura” 1987 nr 4; Rutkowski K., Edward Stachura: próba rozumowanej biografii, „Mies. Liter.” 1981 nr 2 s. 51–8; tenże, Przeciw (w) literaturze: esej o „poezji czynnej” Mirona Białoszewskiego i Edwarda Stachury, Bydgoszcz 1987; Truchlińska B., Światopogląd oniryczny poety: rzecz o Edwardzie Stachurze, „Akcent” 1993 nr 1/2; Trziszka Z., Bóg Stachury, „Mies. Liter.” 1983 nr 11/12; Uszczyńska J., Konstrukcje sobowtórowe w twórczości Edwarda Stachury, „Ruch Liter.” 1991 nr 6; Wójcik M., Człowiek-nikt. Prozatorska twórczość Edwarda Stachury w kontekście buddyzmu zen, Kielce 1998; Zadura B., Wysokie napięcie, „Twórczość” 1983 nr 6; – Anderman J., Człowiek nikt, w: tenże, Fotografie, Kr. 2002 s. 210–14; Kovács I., Opowieść o tłumaczeniu „Siekierezady” Edwarda Stachury, „Twórczość” 1987 nr 1; – „Poezja” 1981 nr 8 (nr poświęcony S-rze); „Twórczość” 1980 nr 1 (nr poświęcony S-rze); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1979: „Kultura” nr 32 (K. Mętrak), nr 37 ([Słojewski J. Z.] Hamilton), „Mies. Liter.” nr 7, „Poezja” nr 10, „Trybuna Odrzańska” nr 231 (M. Buchowski), „Twórczość” nr 2 (T. Komendant), nr 7 (fot. na okładce), „Tyg. Kult.” nr 31 (J. Anderman); – Muz. Liter. im. A. Mickiewicza w W.: Arch. S-y, sygn. 2554 (m.in. koresp.); – Mater. Red. PSB: Wycinki prasowe; – Uzupełnienia Mirosława Wójcika z Akad. Świętokrzyskiej w Kielcach.
Stanisław Burkot