Jurgens Edward (1824–1863), warszawski polityk i działacz organiczny. Ur. w Płocku 11 X, syn Henryka, majstra ciesielskiego przybyłego z Holsztynu, i Anny z Krygerów, wdowy po majstrze szklarskim. W l. 1834–43 uczęszczał do gimnazjum w Płocku. Przez J. Majorkiewicza miał kontakty z grupą „Przeglądu Naukowego”, a może i z konspiracją; w r. 1847 znalazł się pod nadzorem policji. W l. 1848–52 ukończył Wydział Kameralny uniw. w Dorpacie, po czym osiadł w Warszawie. Od r. 1855 figuruje na etacie Komisji Spraw Wewnętrznych jako rachmistrz III kl. w Biurze Kontroli i Rachunkowości. W r. 1857 uzyskał rangę radcy tytularnego; w listopadzie 1862 r. awansował na starszego rachmistrza z pensją 675 rubli srebrnych rocznie.
Pierwsze wzmianki o aktywności publicznej J-a pochodzą z lata 1856 r. Zaczął on skupiać przy sobie inteligencję ze środowiska urzędniczego i wolnych zawodów. Wszedł do grona przyjaciół N. Żmichowskiej, która ponoć darzyła go głębszym, chociaż nie odwzajemnianym uczuciem. Wpływał na uczącą się młodzież za pośrednictwem Koła E. Kaplińskiego; miał stosunki wśród burżuazji warszawskiej oraz w Tow. Rolniczym i we wszystkich tych kołach zdobył sobie duży autorytet. Dążył do zaktywizowania kół inteligenckich; rozwijał przed nimi program prac organicznych, które miały podźwignąć kraj gospodarczo i kulturalnie, zapewniając w nim burżuazji stanowisko dominujące. Osią tych robót miało stać się (na wzór Poznańskiego) Tow. Naukowej Pomocy, które J. zaczął organizować w l. 1858–9, ale które upadło, nie poparte przez ziemiaństwo, a odrzucone przez gorętszą młodzież.
Na wiosnę 1859 r. L. Mierosławski przez N. Sarneckiego daremnie usiłował wciągnąć J-a do akcji spiskowej. W t. r. J. spotkał się w Poznaniu z S. Elżanowskim i wypowiedział się przeciw konspiracjom oraz przeciw narzucaniu krajowi linii politycznej z Paryża. W związku z tym uchylił się od udziału w zawiązanej w listopadzie 1859 r. tzw. «kapitule» spiskowej. Z tego czasu zapewne pochodzi nadane kołu J-a ironiczne przezwisko «millenerów», odkładających rzekomo na tysiąc lat wskrzeszenie Polski.
W połowie 1860 r. J. odchylił się od tej linii, zbliżając się do K. Majewskiego. Źródła pochodzenia śledczego twierdzą, że J. wziął udział w organizowaniu manifestacji patriotycznych, by wywrzeć nacisk na klasy posiadające i zmusić je do wystąpienia z legalnym politycznym programem. Inne świadectwa przedstawiają J-a jako przeciwnika manifestacji. Że miał w nich jakiś udział, to nie ulega wątpliwości, chociaż możliwe jest, że w lutym 1861 r. próbował już hamować ich rozmach. Układał wówczas projekt adresu do cara, obejmujący m. in. postulaty uwłaszczenia, samorządu, rozbudowy szkolnictwa, równouprawnienia Żydów – hasła podjęte niebawem przez obóz «białych».
Dn. 27 II 1861 r. J. należał do organizatorów zebrania w Resursie Kupieckiej, na którym obrano Delegację Miejską, jako członek tzw. Dyrekcji Konstabli wpływał skutecznie na utrzymanie Warszawy w szrankach akcji legalnej. W ciągu następnych miesięcy J. traktował manifestacje jako sposób do wymuszania na rządzie dalszych koncesji; wypowiadał się za korzystaniem z tych ustępstw i z pomocą swoich przyjaciół przeprowadził wybory do Rady Miejskiej w Warszawie. Latem 1861 r. umyślnie zgłosił się jako urzędnik Komisji Spraw Wewnętrznych na misję publikowania po wsiach nowego ukazu o okupie, a to dla zorientowania się w nastrojach chłopów. We wrześniu t. r. kierował akcją wyborów do Rady Miejskiej w Warszawie i był inicjatorem adresu, który miał domagać się od rządu reprezentacji narodowej. W końcu t. r. osiągnął dawno upragniony cel: zjednoczenie we wspólnym obozie organiczników burżuazyjnych i ziemiańskich. Jako członek Dyrekcji obozu «białych» miał w swoim ręku stosunki z «białymi» innych dzielnic. Parokrotnie w ciągu r. 1862 dojeżdżał do Poznania, Krakowa i Paryża, kontaktując się z A. Guttrym, F. Ziemiałkowskim i J. Wysockim. Po powrocie z Paryża stanowczo wypowiedział się przeciw współpracy Dyrekcji z Hotelem Lambert. W grudniu t. r. ustąpił ze składu Dyrekcji i wraz z całą swą grupą inteligencji miejskiej zaczął odsuwać się od prawicy obozu «białych», która grawitowała wtedy ku ugodzie. Nadal jednak sprzeciwiał się J. powstaniu i nie chciał wierzyć w jego rychły wybuch. Nie przyjął również proponowanej mu katedry w Szkole Głównej, gdyż nie chciał uzależniać się od A. Wielopolskiego.
Po wybuchu z 22 I 1863 r. J. w imieniu swej grupy wystąpił do Dyrekcji z wnioskiem o rozwiązanie organizacji «białej» i podporządkowanie się Rządowi Tymczasowemu. Jest prawdopodobne, że właśnie z tego powodu Wielopolski zarządził jego aresztowanie. Wzięty został do cytadeli 23 II, już w złym stanie zdrowia; 28 II był konfrontowany z Majewskim i wyparł się bliższej z nim znajomości. Zarzucono mu w śledztwie stosunki z członkiem Komitetu Centralnego, W. Marczewskim, ale nie znaleziono na to dostatecznych dowodów. J. przyznał się do kontaktów z Wysockim, ale wypierał się udziału w przygotowaniach powstańczych. Czas jakiś spędził w szpitalu więziennym, gdzie odwiedzała go N. Żmichowska; potem przeniesiono go znów do X pawilonu. J. zmarł w cytadeli w nocy z 2 na 3 VIII 1863 r., wg powszechnej opinii, którą potwierdził historyk rosyjski M. W. Berg, «wskutek moralnych, a może i fizycznych tortur». Ze wspólnej fosy na Powązkach pozwolono przenieść ciało J-a na cmentarz ewangelicko-augsburski. Podobno grupa spiskowych otworzyła nocą jego trumnę dla ustalenia przyczyny śmierci J-a; nie wykryła jednak na ciele fizycznych obrażeń.
[Nowolecki A.] Kolumna Z., Pamiątka dla rodzin polskich, Kr. 1868 I 67; – Berg M. W., Zapiski o polskich spiskach i powstaniach, W. 1906 I 95–6, 115 i n., V 20, 34, VI 73; Kieniewicz S., Dramat trzeźwych entuzjastów, W. 1964; Kraushar A., E. J., W. 1907; Maciesza A., Młodość E. J-a, Księga pamiątkowa Koła Płocczan, W. 1931; Przyborowski, Historia dwóch lat, I 201 i n., 268, 313, II 6 i n., III 479 i n., V 5 i n.; Rudzka W., Karol Majewski, W. 1937; Szelągowski A., Dzieje Polski w czasach powstania styczniowego, Polska, jej dzieje i kultura, W. [1930] III (fot.); Tokarz W., Rozprawy i szkice, W. 1959 I 491–9; Wereszycki H., Hotel Lambert i obóz Białych przed wybuchem powstania styczniowego, „Przegl. Hist.” T. 50: 1959; Wojtkowski A., K. Majewski wzorem dla E. J-a, „Kron. m. Poznania” R. 10: 1932 s. 285–6; – Avejde, Pokazanija; Baranowski I., Pamiętniki, P. 1923; Cederbaum, Powstanie styczniowe; Dobrowolski F., Dwie chwile z istnienia Rządu Narodowego, „Dzien. Pozn.” 1868 nr 214; Gieysztor J., Pamiętniki, Wil. 1921; Guttry A., Pamiętniki, P. 1894 II 32–3; Janowski J. K., Pamiętniki, Lw.–W. 1923–31; K. P., Wspomnienie o E. J-ie, „Gaz. Narod.” 1871 nr 326; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957 I 60; Maykowski J., Pamiętnik, Lw. 1909 s. 20 i n.; W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego, Lw. 1903 s. 336 i n., 445; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym, W. 1956; Ziemiałkowski F., Pamiętniki, Kr. 1904 III 37–44; Żmichowska N., Listy, Kr. 1906 III 320, 389 i n.; toż, Wr. 1957 I; – „Roczn. Urzęd. Król. Pol.” 1855–63; – AGAD: Skorowidz stałej Komisji Śledczej nr 2967 Protokoły posiedzeń Komisji Spraw Wewnętrznych; B. Sołtykowa – Szczedrina w Leningradzie: Materiały do dziejów powstania styczniowego; B. Pol. w Paryżu: Pamiętnik A. Pieńkowskiego (Muz. Mickiewicza w Paryżu: rkp. 1106).
Stefan Kieniewicz