Przybyszewski Eugeniusz Tytus, pseud. Śnieg, Henryk, przybrane nazwisko Czesław Jasiński (1889–1940), historyk, działacz socjalistyczny, później komunistyczny. Ur. 19 V w Płocku, w rodzinie pochodzenia szlacheckiego, był synem Leona, urzędnika Izby Skarbowej w Płocku, i Karoliny Nepomuceny z Neumannów.
W r. 1900 P. przyjęty został do I klasy rosyjskiego gimnazjum państwowego w Płocku. Jako uczeń V klasy wziął udział w strajku szkolnym 1905 r. i później do rosyjskiej szkoły już nie wrócił. Przez pewien czas uczył się na prywatnych kompletach, zaś od r. 1906 w gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS). Śmierć ojca w r. 1906 i wynikłe stąd trudności materialne rodziny spowodowały, że dalej mógł się kształcić tylko dzięki pomocy starszego rodzeństwa (był szóstym z kolei i po śmierci siostry najmłodszym dzieckiem). W t. r. należał do kierowniczych działaczy znajdującego się w orbicie wpływów socjalistycznych płockiego oddziału tajnego Związku Młodzieży Postępowej i wraz z Julianem Leszczyńskim-Leńskim redagował wydawane tu od t. r. na hektografie pisemko Związku „Do Dzieła”. Na łamach tego pisma (wychodzącego do 1909 r.) publikował pod pseud. Śnieg swe pierwsze artykuły, głównie poświęcone postawie młodzieży wobec bojkotu szkoły rosyjskiej. Pod wpływem wydarzeń rewolucji 1905 r. i swych rozległych lektur na tematy społeczne wstąpił w kwietniu 1906 do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i jeszcze w tym samym roku wziął udział w agitacji prowadzonej przez tę partię w Płocku i okolicy, m. in. wśród robotników majątków rolnych. W grudniu 1906, kiedy dyrektor gimnazjum PMS Józef Szczepański, zwolennik poglądów Narodowej Demokracji, na zebraniu uczniów trzech najwyższych klas zaatakował tych, którzy skłaniają się ku poglądom lewicowym, i określił ich, że są oni inspirowani «przez obce nam pochodzeniem plemiona», P., wówczas uczeń VII klasy, przerwał dyrektorowi okrzykiem: «ja nie pozwalam panu tak przemawiać!». Został za to 20 XII 1906 dyscyplinarnie usunięty z gimnazjum. Sprawa odbiła się echem nie tylko w prasie miejscowej („Płocczanin”) ale i warszawskiej („Przegl. Społ.”, „Ludzkość”, „Nowe Tory”, „Szkoła Pol.”), wywołała falę protestów zarówno ze strony młodzieży, jak i części nauczycielstwa. Usunięty z gimnazjum P. przygotowywał się do matury jako ekstern, zarobkując udzielaniem lekcji domowych. Po rozłamie, jaki nastąpił w PPS w listopadzie 1906, P. opowiedział się po stronie PPS-Lewicy i w r. 1907 został członkiem jej Płockiego Komitetu Robotniczego. Odpowiadał m. in. za agitację rewolucyjną wśród żołnierzy miejscowego garnizonu. Działalność tę przerwało 27 VIII 1907 aresztowanie. Osadzono go w płockim więzieniu. Przygotowana już była decyzja administracyjna o zesłaniu go na dwa lata do gub. wiackiej, w ostatniej jednak chwili warszawski generał-gubernator G. Skałon, na skutek starań matki P-ego, zmienił wyrok na wydalenie z granic państwa na czas trwania stanu wojennego w Król. Pol. P. opuścił więzienie 14 XI 1907 i wkrótce potem udał się do Krakowa. Tu nadal działał w miejscowej sekcji PPS-Lewicy, przygotowywał się też do matury. W październiku 1908, po zniesieniu stanu wojennego, wrócił do Płocka, zaś 22 VI 1909 złożył jako ekstern maturę w lubelskim Gimnazjum im. St. Staszica. W t. r. uczestniczył w tajnym zjeździe Związku Młodzieży Postępowej, obradującym w Piotrkowie, i został wybrany do Komitetu Centralnego (KC).
Jesienią 1909 rozpoczął P. studia historyczne na UJ. Wraz z kilku swymi dawnymi współtowarzyszami z płockiej organizacji młodzieżowej (m. in. z J. Leszczyńskim-Leńskim oraz Mirosławem Zdziarskim) wznowił w Krakowie wydawanie „Do Dzieła”, które ukazało się drukiem jako 32-stronicowa jednodniówka «poświęcona sprawom młodzieży postępowej w Królestwie Polskim», a zawierająca także jego teksty. Przez cały czas pobytu w Krakowie należał do czołowych działaczy Stowarzyszenia Socjalistycznej Młodzieży Akademickiej «Spójnia», w której największe wpływy, głównie zresztą za sprawą P-ego, miała PPS-Lewica; w r. 1911 był sekretarzem «Spójni». W trakcie częstych w tej organizacji dyskusji programowych P. konsekwentnie reprezentował stanowisko tej właśnie partii, m. in. w wywołującej najwięcej kontrowersji kwestii niepodległości Polski. P. znajdował, że nie sposób z góry określić prawno-państwowych form wyzwolenia narodowego Polski, gdyż zależy to od układu sił międzynarodowych. Był współredaktorem luźno ze «Spójnią» związanego, nieregularnie ukazującego się pisma „Głos Młodzieży Socjalistycznej”, działał w Krakowskim Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych, istniejącym w l. 1911–14, czynny był też w krakowskiej sekcji PPS-Lewicy. W wypełnionym przez siebie w latach dwudziestych kwestionariuszu, dotyczącym udziału w ruchu robotniczym, zapisał, że próbował także działać w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska, m. in. uczestniczył w kampanii politycznej tej partii przed wyborami do Rady Państwa w 1911 r.
Większość kolokwiów uniwersyteckich złożył P. między marcem 1910 a lutym 1911, wszystkie z wynikiem celującym lub bardzo dobrym, m. in. u Stanisława Kutrzeby, Wacława Tokarza i Stanisława Krzyżanowskiego. Za udział w niedozwolonym przez rektora wiecu studenckim 29 XI 1910 (tzw. zimmermanniadzie) oraz odmowę zeznań w zarządzonym przez Senat UJ śledztwie dyscyplinarnym w tej sprawie rektor udzielił mu 30 I 1911, w grupie innych studentów, nagany. W czasie studiów niejednokrotnie przyjeżdżał w sprawach partyjnych do zaboru rosyjskiego. Z końcem 1911 r. został skierowany przez Centralny Komitet Robotniczy PPS-Lewicy do Warszawy i na prowincję, by uczestniczyć w przygotowaniach do planowanego XI (II) zjazdu partii. Dn. 25 III 1912 aresztowano go w Płocku na zorganizowanym przezeń zebraniu partyjnym, które miało dokonać wyboru delegata na zjazd. Po kilku tygodniach został przekazany w rozporządzenie warszawskiej ochrany i 22 IV osadzony w warszawskim więzieniu śledczym. Zwolniono go 25 XII 1912 bez wyroku. Powrócił wtedy do Krakowa, by podjąć przerwane studia uniwersyteckie. Na seminarium W. Tokarza przygotowywał już wtedy – jeszcze przed absolutorium, które otrzymał w lipcu 1914 – pracę doktorską Udział zaboru pruskiego w powstaniu 1863 r. i do wiosny 1914 zdołał zasadniczy zrąb swej rozprawy napisać. Miała ona jeszcze być uzupełniona o wyniki badań w archiwach Księstwa Poznańskiego. Przeszkodził temu zamierzeniu wybuch wojny światowej.
Wojna zastała P-ego na wakacjach w Płocku. Również i ten pobyt wykorzystał dla działalności partyjnej (od r. 1911 był członkiem Płockiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS-Lewicy). Po wkroczeniu w kwietniu 1915 Niemców do miasta przeprowadzono u P-ego rewizję, w trakcie której skonfiskowano jedyny egzemplarz nie zakończonej pracy doktorskiej. Nie został on już nigdy odnaleziony. P. redagował wtedy wydawany na hektografie płocki organ PPS-Lewicy „Głos Robotniczy”, wychodzący nieregularnie w 1–2 tygodniowych odstępach. Linia polityczna pisma, w rezultacie braku kontaktów z kierownictwem partii, odbiegała w niektórych sprawach od oficjalnego stanowiska PPS-Lewicy, m. in. w swym bardziej otwartym stosunku do Legionów Polskich. Przez jakiś czas P. pracował jako nauczyciel w pobliskim Raciążu, a po zajęciu przez Niemców Warszawy od września 1915 krótko nauczał tu historii w gimnazjum E. Rontalera. Po utworzeniu w końcu 1915 r. gimnazjów żeńskiego i męskiego w Gostyninie – P. uczył w obu tych szkołach historii i języka polskiego. Zdołał tu skupić wokół siebie grono młodzieży i pozyskać ją dla idei socjalistycznej. Często bywał też w Płocku, gdzie nadal kierował tamtejszą organizacją PPS-Lewicy. Na skutek zatargu części nauczycieli z nowo mianowanym dyrektorem opuścił w lipcu 1917 Gostynin i z nowym rokiem szkolnym zaangażował się do Łowicza, gdzie równolegle nauczał historii w gimnazjach męskim, żeńskim oraz w seminarium nauczycielskim. Jak stwierdzał w oficjalnej opinii dyrektor tego seminarium, P. «był wzorowym nauczycielem, stosującym już wówczas w całej pełni szkołę pracy i metodę naprowadzającą. Jedyny zarzut, jaki można by mu postawić, to tak przemożne interesowanie uczniów swoim przedmiotem, że ci zaniedbywali inne nauki dla pogłębiania historii. Mimo bezwzględnej surowości i skłonności do dawania cenzur ujemnych był przez uczniów i nauczycieli uważany za wzór sprawiedliwości, poważany i lubiany». Podobnie pochlebne opinie formułowane były o P-m także w innych szkołach, w których wypadło mu pracować. Przez polskie już władze oświatowe został od lata 1919 mianowany dyrektorem gimnazjum PMS w Staszowie, gdzie wpłynął bardzo na podniesienie poziomu tej szkoły. Nie chcąc ustąpić miejscowemu patronatowi PMS, żądającemu zwolnienia za lewicowe przekonania nauczyciela matematyki Antoniego Dobiszewskiego (późniejszego działacza Polskiej Partii Robotniczej, powieszonego przez Niemców w czasie drugiej wojny światowej), opuścił po roku Staszów. W lecie 1920 objął dyrekcję prywatnego gimnazjum żeńskiego Ewy Strauch-Szlezyngerowej w Warszawie, od 1 IX 1921 kierował zaś warszawskim gimnazjum żeńskim Heleny Paprockiej. We wszystkich tych szkołach uczył także historii. Od początku swego pobytu w stolicy działał P. w partii komunistycznej. Był członkiem Centralnego Wydziału Propagandy i Agitacji Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, odpowiadał m. in. za działalność wydawnictwa «Książka». Terenem jego szczególnej aktywności był opanowany przez lewicę Uniwersytet Ludowy przy ul. Oboźnej 4, aż do zamknięcia tej placówki przez władze w r. 1924. Działał też w Związku Zawodowym Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich (ZZNPSŚ). Dn. 9 IX 1922 aresztowano go, gdy z ramienia kierownictwa partyjnego uczestniczył w zebraniu młodzieży komunistycznej w prywatnym mieszkaniu na ul. Pokornej 4. Osadzono go najpierw na Pawiaku, później na Mokotowie. Zwolniony za kaucją 13 I 1923, odpowiadał później przed sądem z wolnej stopy i z braku dowodów został uniewinniony. W pierwszej połowie r. 1924 aresztowano go jednak ponownie. Ponieważ nie przedstawiono mu żadnych dowodów, ogłosił w więzieniu po kilku miesiącach głodówkę i wymógł w ten sposób zwolnienie. Był jednym z sygnatariuszy listu otwartego „W sprawie białego terroru w Polsce” z 5 VI 1924. Już po poprzednim aresztowaniu władze szkolne nie zgodziły się na prowadzenie przez P-ego gimnazjum Paprockiej i w związku z tym 1 VII 1923 musiał opuścić tę posadę. Wykładał później historię w gimnazjum żeńskim ZZNPSŚ w Warszawie.
Od r. 1922 P. uczestniczył w seminarium doktorskim Marcelego Handelsmana na Uniw. Warsz. Wrócił tu do tematu powstania 1863 r., zajmując się rolą Jarosława Dąbrowskiego w przygotowaniu powstania. W początkach 1926 r. czytał już tekst swej dysertacji na seminarium. Można wnosić, że promotor był wysokiego o niej zdania, skoro 25 II 1927 przedstawił jej autoreferat na posiedzeniu II Wydziału Tow. Naukowego Warszawskiego (E. Przybyszewski: Jarosław Dąbrowski i jego rola w organizacji narodowej 1861–62, „Spraw. z posiedzeń TNW” Wydz. II, R. 20: 1927 z. 1–9, 1928 s. 12–28). Zapewne staraniom swego promotora zawdzięczał też P. otrzymaną w r. 1927 nagrodę Tow. Naukowego Warszawskiego z funduszu im. Augustyna Cichowicza «za rozprawę pt. „Jarosław Dąbrowski i jego udział w przygotowaniu powstania 1863 r.”». Pracy, opartej m. in. na nie istniejących już dziś aktach Audytoriatu Polowego i Komisji Śledczej, nie zdążył jednak obronić. W marcu 1927 przy powrocie do domu zastał w mieszkaniu ekipę policyjną przeprowadzającą rewizję. W zamieszaniu zdołał się wymknąć, wiedząc, że ma w domu kompromitujące go materiały. Po kilku miesiącach ukrywania się na terenie Warszawy nielegalnie przedostał się z pomocą partii na teren Wolnego Miasta Gdańska. Tu przez pewien czas działał w ekspozyturze kierownictwa Komunistycznej Partii Polski (KPP) ulokowanej w Sopocie. Latem 1927 widział się tu po raz ostatni z żoną i dziećmi.
Jesienią 1927 P. wyjechał do Moskwy. Na emigracji używał nazwiska Czesław Jasiński syn Ignacego. Prawdopodobnie zabrał ze sobą tekst swej pracy doktorskiej, gdyż w kraju jej nie odnaleziono. Jedynie jej fragment (poza wspomnianym poprzednio autoreferatem w TNW) pt. Ideologia społeczna Centralnego Komitetu Narodowego w świetle dekretu organizacyjnego z 21 lipca 1862 został ogłoszony już po wyjeździe P-ego w „Księdze pamiątkowej ku uczczeniu dwudziestopięcioletniej działalności naukowej prof. Marcelego Handelsmana” (W. 1929 s. 409–35). Z wypełnionej przez P-ego w Moskwie 12 XII 1927 ankiety wynika, że etatowo pracował w tym czasie w Polskim Archiwum Komunistycznym działającym przy tzw. Histparcie (Instytucie Historii Partii) KC Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (WKP). Wiadomo jednak, że w l. 1927–9 wykładał także historię na rozmaitych polskich kursach partyjnych w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej przy Międzynarodówce Komunistycznej oraz w Komunistycznym Uniwersytecie Mniejszości Narodowych Zachodu. Później pracował w Akademii Komunistycznej. Pisywał artykuły dotyczące spraw polskich dla Encyklopedii Radzieckiej oraz do polskiej prasy komunistycznej. W l. 1928–9 pracował ze Stanisławem Bobińskim nad teorią powstania zbrojnego w przeszłości polskiego ruchu robotniczego.
Pierwsze lata pobytu P-ego w Związku Radzieckim były pracowite i płodne naukowo. Pogłębił swe dotychczasowe badania nad r. 1863 oraz nad J. Dąbrowskim. Sięgnął też po nowe tematy. Wynikiem tego było kilka publikacji w prasie naukowej Związku Radzieckiego, m. in. studium Proletariat przemysłowy w polskim ruchu rewolucyjnym lat sześćdziesiątych (ogłoszony po rosyjsku w „Istorija proletariata SSSR”, Moskva 1931). W swej twórczości P. zdecydowanie bronił postępowego oblicza powstań polskich XIX w. Polemizował w tej sprawie m. in. na łamach „Trybuny Radzieckiej” (1928 nr 10 s. 8–9) z M. Zdziarskim, który wydanemu w Mińsku na siedemdziesięciopięciolecie powstania styczniowego zbiorowi źródeł „Rok 1863 na Mińszczyźnie” (Mińsk 1927) zarzucił w recenzji, że publikacja ta jest przejawem «polskiego nacjonalizmu». P. uważał powstanie styczniowe za próbę rewolucji burżuazyjno-demokratycznej, zmierzającej do likwidacji stosunków feudalnych, a nie – jak to było dotąd przyjęte w polskim piśmiennictwie komunistycznym – za ostatni zryw polityczny pod hegemonią feudalnej szlachty. W sposób najbardziej dobitny i kompleksowy P. sformułował swe stanowisko w tej sprawie w tekście Przyczynek do zagadnienia treści klasowej powstania 1863 r. ogłoszonym w teoretycznym organie KPP „Nowy Przegląd” (1929 nr 1), a zatwierdzonym przez Komisję przygotowującą I Wszechzwiązkową Konferencję Historyków Marksistów. Udział P-ego w pozytywnym zwrocie historiografii radzieckiej, która dawniej również skłonna była oceniać powstanie styczniowe jako nacjonalistyczny ruch wsteczny, a później zaczęła w nim dostrzegać (w ślad za Marksem) tendencje na swoje czasy postępowe – wydaje się nie ulegać wątpliwości. Po raz pierwszy też wskazał P. i udokumentował udział elementu robotniczego w powstańczych organizacjach. Krótszy żywot był natomiast pisany różnym aktualizującym wstawkom dokonywanym przez P-ego do tych tekstów, zgodnie zresztą z duchem miejsca i czasu, w których były wnoszone, a próbującym przerzucić pomost między błędami «czerwonych» w 1863 r. a późniejszą postawą piłsudczykowskiego nurtu w polskim ruchu robotniczym.
S. Kieniewicz, który analizie twórczości P-ego jako historyka powstania styczniowego poświęcił w r. 1961 specjalny szkic (w: E. Przybyszewski, Pisma), ocenia P-ego jako «wybitnie zdolnego, dobrze wyszkolonego badacza» i zaznacza, że «podjął on rewizję węzłowych zagadnień naszych dziejów porozbiorowych w oparciu o zasady marksizmu». Dotyczyło to zresztą nie tylko powstania styczniowego i w szczególności kwestii agrarnej w tym powstaniu oraz wskazania na ważną rolę J. Dąbrowskiego w przygotowaniu powstania, ale i innych tematów. Ogłoszone bowiem w 1930 r. (w: „K 25-letiju revoljucii 1905 goda…”, Moskva, Leningrad) studium P-ego o udziale proletariatu polskiego w rewolucji 1905–7 było również na swoje czasy pionierską pracą, w której P. m. in. po raz pierwszy uruchomił (choć w skromnym jeszcze zakresie) przebogate zasoby archiwów radzieckich dla badań nad tym tematem w odniesieniu do ziem polskich. Pierwszy też wskazał na rolę i charakter wystąpień chłopskich oraz ruchu partyzanckiego w Król. Pol. w tej rewolucji. Zwrócił uwagę i na to, że w niektórych okresach rewolucji (maj–czerwiec 1905) proletariat polski był w ogóle czołową siłą ruchu rewolucyjnego w całym państwie rosyjskim. Ale również i tu jego analizy ruchów masowych i postaw poszczególnych grup społeczeństwa polskiego okazały się trwalsze niż oceny polskich partii politycznych w rewolucji, dyktowane obowiązującą wtedy w KPP wykładnią, całkowicie podporządkowaną dialektyce ówczesnej walki politycznej. To «aktualizowanie» szczególnie zaważyło na twórczości naukowej P-ego po dokonanej w czerwcu 1929, przy aprobacie władz Międzynarodówki Komunistycznej, zmianie kierownictwa KPP i podjętych wtedy atakach na poprzednich przywódców partii, nade wszystko zaś na Adolfa Warskiego i Marię Koszutską. Atmosfera ideologiczna w środowisku polskich komunistów, szczególnie na emigracji, mocno się wtedy zagęściła, co stworzyło dodatkowe presje także wobec P-ego. W początkach 1930 r. ogłosił on na łamach „Nowego Przeglądu” (nr 1 s. 87–101, nr 2 s. 96–109) obszerny artykuł polemiczny zatytułowany Dwudziestoletni spór z Leninem a najnowsza «samokrytyka» tow. Warskiego, choć wcześniej nic nie wskazywało na to, by P. był bliski poglądom ultralewicy partyjnej. Artykuł zawierał wiele zasadnych tez, ale autor obłożył je nie mającymi większego związku z jego argumentacją, ostrymi epitetami politycznymi pod adresem Warskiego (jak ten, że jego artykuły były jakoby przejawem «formowania się ideologii prawicowej w KPP», że Warski ewoluuje w kierunku «obozu oportunizmu» itp.), co spowodowało, że tekst P-ego został skwapliwie podchwycony przez ultralewicę. Wystąpienie P-ego nie zapobiegło jednak atakom ultralewicy na niego samego. Został m. in. skłoniony do publicznej samokrytyki z powodu ukazania się w Warszawie w r. 1929 – ponoć bez wiedzy autora – jego wspomnianego już artykułu w księdze pamiątkowej poświęconej M. Handelsmanowi. W ekspiacyjnym obszernym oświadczeniu zatytułowanym O literackim manewrze piłsudczyków i moich błędach, ogłoszonym najpierw w „Trybunie Radzieckiej”, a później w „Nowym Przeglądzie” 1931 nr 4–5 s. 94–8), piętnował siebie samego za «oportunistyczne interpretacje zawarte w tej rozprawie», które miały jakoby być odbiciem jego «burżuazyjno-demokratycznego punktu widzenia». Jeszcze wcześniej ogłosił w formie listu-oświadczenia skierowanego do KC WKP(b) i KC KPP datowaną w grudniu 1929 samokrytykę za «błąd o charakterze pojednawczym» popełniony poprzez fakt wspomnianej poprzednio polemiki ze Zdziarskim na tle wydanego w Mińsku zbioru dokumentów o powstaniu styczniowym. P. sumitował się tym razem za to, że nie wykazał dostatecznej czujności w stosunku do «nacjonal-oportunizmu w szeregach Polaków-komunistów w ZSRR» (Oświadczenie tow. Cz. Jasińskiego, „Nowy Przegl.” R. 1930 nr 1 s. 115–16). Również jego studium o proletariacie polskim w rewolucji 1905 r. spotkało się – wkrótce po ogłoszeniu w grudniu 1931 brzemiennego w skutki polityczne listu J. Stalina „O pewnych zagadnieniach historii bolszewizmu” – z druzgocącą krytyką na łamach wydawanego w Moskwie polskiego partyjnego pisma historycznego „Z Pola Walki” (1932 nr 13). P-emu zarzucono, że «nie tylko nie dał bolszewickiej analizy zagadnień, ale postawił je wręcz błędnie», zaważyły bowiem generalnie na jego pracy «nieprzezwyciężona jeszcze przez tow. Jasińskiego spuścizna mieńszewicka PPS-Lewicy», niezrozumienie przez autora tego, że w r. 1905 «staliśmy wobec rewolucji burżuazyjno-demokratycznej przerastającej w rewolucję socjalistyczną» oraz jakoby nie dość krytyczny stosunek do «kontrrewolucyjnej działalności PPS». W sytuacji narastającej krytyki politycznej jego twórczości, P. po r. 1931 publikował już rzadko, nie ukazała się żadna większa jego rozprawa, a w każdym razie nic o trwalszym znaczeniu. Prawdopodobnie ostatnią publikacją P-ego był jego ogłoszony w czasopiśmie „Istorik-Marksist” (1934 nr 3 s. 122–6) artykuł recenzyjny o wydanej w r. 1933 w Warszawie pracy Adama Próchnika „Pierwsze piętnastolecie niepodległej Polski”. Obok rozmaitych wstępnych epitetów (być może zresztą pochodzących nie od P-ego, lecz od redakcji pisma), sformułowanych w języku ówcześnie w prasie komunistycznej stosowanym wobec socjalistów (jak takie, że Próchnik «rozpatruje wydarzenia z punktu widzenia socjal-faszysty, socjal-reformisty i demokraty w słowach, a agenta imperialistycznej faszystowskiej burżuazji w rzeczywistości») – recenzja zawierała w głównym swym zrębie trafne na ogół, rzeczowe uwagi, nade wszystko dotyczące braku w książce międzynarodowego i społeczno-ekonomicznego tła, tam gdzie jest ono niezbędne dla zrozumienia opisywanych wydarzeń. Wytykała też książce istniejące w niej dysproporcje.
P. pracował wtedy nadal w Akademii Komunistycznej, mieszkał w Moskwie samotnie, w bardzo skromnych warunkach. Z relacji jego ówczesnych przyjaciół wiadomo, że w l. 1935 i 1936 intensywnie współpracował jako konsultant naukowy i współautor scenariusza przy radzieckim filmie fabularnym o Komunie Paryskiej z Jarosławem Dąbrowskim jako centralną postacią. Film ten w reżyserii G. Roszala został ukończony w końcu 1936 r. i pt. „Zori Pariža” wszedł na ekrany w marcu 1937, obsadzony przez wybitnych artystów tamtych lat. W późniejszych informatorach filmowych nazwisko P-ego nie jest przy tym obrazie wymieniane. W r. 1936, prawdopodobnie przy okazji likwidacji w t. r. Akademii Komunistycznej i wcielenia jej agend w skład Akademii Nauk ZSRR, został usunięty z pracy i wysłany z Moskwy na posadę nauczyciela szkoły średniej do Ałma-Aty. Tam też w r. 1937 aresztowano go na podstawie bezzasadnych oskarżeń w momencie, gdy faktycznie przystąpiono do rozwiązywania KPP. Wg oficjalnej informacji z radzieckich akt stanu cywilnego, pochodzących z roku jego rehabilitacji, tj. 1958, P. zmarł na Magadanie 28 XII 1940 na zawał serca.
Z zawartego w r. 1916 małżeństwa z Jadwigą z Zajączkiewiczów, nauczycielką-polonistką z zawodu (zm. w 1984), pozostawił P. dwoje dzieci: syna Juliusza (ur. w 1917), ekonomistę, i córkę Hannę (ur. w 1919), urzędniczkę bankową, wszyscy zamieszkali po wojnie w Kielcach.
W r. 1961 ukazały się w Warszawie pod redakcją Żanny Kormanowej Pisma opatrzone wstępami biograficznymi pióra redaktorki tomu oraz współtowarzysza P-ego z lat płockich Kazimierza Mariańskiego, a także wstępami historiograficznymi Stefana Kieniewicza i Stanisława Kalabińskiego. W tomie zawierającym wszystkie główne prace P-ego pominięto wszakże niektóre teksty, istotne dla zrozumienia ewolucji i kolei losu jego pisarstwa. M. in. nie włączono do tomu wspomnianych wyżej artykułów polemizujących z Warskim i Próchnikiem, jego samokrytycznych artykułów-oświadczeń, ani też jego zamieszczonego w specjalnym numerze pisma ,,Bor’ba Klassov”, poświęconego VII Międzynarodowemu Kongresowi Nauk Historycznych w Warszawie, krytycznego omówienia („Bor’ba Klassov” 1933 nr 10 s. 27–32) wydanej na ten kongres pracy Bronisława Dembińskiego, Oskara Haleckiego i Marcelego Handelsmana „L’historiographie polonaise du XIXme et du XXme siècle” (W. 1933).
W papierach po P-m złożonych przez żonę i siostrę do Archiwum PAN zachował się kilkudziesięciostronicowy rękopis zatytułowany Rozwój terytorialny ziem wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej (doprowadzony do rozbiorów), stanowiący zapewne jego pracę seminaryjną na UJ, zaś w papierach złożonych w końcu lat pięćdziesiątych do ówczesnego Zakładu Historii Partii przy KC PZPR (obecnie w zbiorach Centr. Arch. KC PZPR) – pochodzący z lat gimnazjalnych gruby brulion zawierający notatki z lektur socjalistycznych, dyspozycje do prelekcji oraz sporą ilość własnych liryków, nie świadczących jednak o wybitniejszym talencie poetyckim.
Fot. oryginalna w papierach P-ego w Arch. PAN, sygn. III-38; Fot. w: E. Przybyszewski, Pisma, W. 1961; – Dobrowolski H., Frančić M., Konarski S., Postępowe tradycje młodzieży akademickiej w Krakowie, Kr. 1962; Kasprzakowa I., Ideologia i polityka PPS-Lewicy w latach 1907–1914, W. 1965; Maciesza A., Gimnazjum im. Władysława Jagiełły w Płocku 1906–1931, Płock 1931 s. 13–22; Tych F., PPS-Lewica w latach wojny 1914–1918, W. 1960; – Jabłonowski R., Wspomnienia 1905–1928, W. 1962; Komuniści, W. 1969; – Z walk KPP w Płocku, Płock 1969 s. 145–53; – „Kur. Warsz.” 1907 nr 320; „Z Pola Walki” 1958, 1960, 1963, 1965, 1969, 1970, 1972, 1975; – AGAD: Kancelaria Generał-Gubernatora Warszawskiego 3362; Arch. PAN: Papiery P-ego sygn. III-37, 38; Arch. Państw. w W.: Warszawski Gubernialny Zarząd Żandarmerii 3716 k. 1, 50, 51, 145, 3758 passim, 4495 k. 8–12, 18–23; Płocki Gubernialny Zarząd Żandarmerii 32, 48, 50, 62, 65, 91; Arch. UJ: S. II-653 (Absolutoria 1891–1921); Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa P-ego sygn. 7468 oraz akta osobowe więzienia Mokotów 424/XX t. 1500; – Relacje Celiny Budzyńskiej i Marii Konic złożone autorowi 5 XII 1984.
Feliks Tych