Spittal Eugeniusz Władysław, nazwisko okupacyjne Spitlak (1885–1957), nauczyciel, działacz ludowy, poseł na Sejm RP. Ur. 1 XII w Załoźcach (pow. zborowski), był jednym z dziewięciorga dzieci Tadeusza (ur. 1859), urzędnika sądowego, i Joanny z Markwartów. Jego wychowaniem kierowała matka, osoba religijna i patriotyczna.
S. uczęszczał do szkoły ludowej w Załoźcach, a następnie do Wyższego Gimnazjum w Tarnopolu, które ukończył w r. 1904. Podczas nauki zorganizował tajne kółko «Promienistych» i był jego prezesem. Na Wydz. Filozoficznym Uniw. Lwow. studiował polonistykę, m.in. u Wilhelma Bruchnalskiego i Józefa Kallenbacha. Podczas pobytu we Lwowie zetknął się z Janem Stapińskim i pod jego wpływem wstąpił w r. 1905 do Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). Po ukończeniu w r. 1908 studiów podjął praktykę aplikancką w III Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie; 9 IX t.r. został mianowany przez Radę Szkolną Krajową zastępcą nauczyciela języków polskiego i łacińskiego w I Gimnazjum w Stanisławowie. Dn. 24 I 1910 przeniesiono go do II Gimnazjum z polskim językiem wykładowym w Tarnopolu. Jednocześnie działał w PSL na terenie pow. tarnopolskiego, oraz uczestniczył w pracach Tow. Kółek Rolniczych oraz Tow. Gimnastycznego «Sokół» w Tarnopolu i Załoźcach, za co był szykanowany przez władze administracyjne. Po rozłamie w PSL (1913/14) zerwał z grupą Stapińskiego i związał się z PSL «Piast». Ogłosił w tym czasie pracę pt. Anhellizm w „Ostatnim” Z. Krasińskiego (w: „Księga pamiątkowa ku uczczeniu setnej rocznicy urodzin Zygmunta Krasińskiego”, Lw. 1912 III).
W l. pierwszej wojny światowej należał S. do tajnego Stow. Polskiego w Tarnopolu, kierowanego przez Włodzimierza Lenkiewicza. W r. 1916 został aresztowany przez Rosjan okupujących tę część Galicji i jako jeniec cywilny wywieziony najpierw do Kijowa, potem do Irkucka na Syberię. Tam podjął działalność w Komitecie Polskim oraz w Tow. Pomocy Ofiarom Wojny. Nawiązał kontakt z organizacjami polonijnymi w USA i prowadził akcję pomocy żywnościowej i materialnej dla polskich zesłańców w okręgu irkuckim. Po rewolucji 1917 r. wybrany został prezesem Rady Wygnańczej oraz wiceprezesem Polskiej Gminy w Irkucku. W styczniu 1919 podjął pracę w Polskim Gimnazjum Realnym Koedukacyjnym w Irkucku ufundowanym przez Felicję Trojanowską; od 5 II 1920 był jego dyrektorem. Po upadku rządu A. Kołczaka i zajęciu miasta przez władze sowieckie został skierowany na roboty przymusowe (czerwiec–listopad 1920); w grudniu t.r. zachorował na tyfus i do szkoły powrócił dopiero na początku lutego 1921. Dn. 6 VIII t.r. na mocy polsko-sowieckiej umowy repatriacyjnej uzyskał pozwolenie na wyjazd do Polski.
Po powrocie do Tarnopola znów uczył S. w II Gimnazjum Męskim języka polskiego, łaciny i greki. W r. 1922 obrany został posłem do sejmu z listy PSL «Piast» w okręgu nr 54 (woj. tarnopolskie). W sejmie zasiadał do r. 1927; należał do Klubu Parlamentarnego PSL «Piast» i działał w Komisji Opieki Społecznej i Inwalidzkiej. Był autorem kilku interpelacji poselskich, m.in. 29 V 1925 w sprawie pomocy dla ofiar pożaru w Bajkowie (pow. tarnopolski). Za krytyczne przemówienie pod adresem Józefa Piłsudskiego po przewrocie majowym 1926 r., na naradzie w Dep. Politycznym MSW (kierowanym przez Kazimierza Świtalskiego) postanowiono zastosować, m.in. wobec S-a kolejne represje po wygaśnięciu mandatu poselskiego. Zgodnie z tym został S. przeniesiony do gimnazjum w Brześciu, ale już 3 IX 1929 powrócił do poprzedniego miejsca pracy w Tarnopolu (od r. 1935 II Państw. Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego). S. pełnił funkcję prezesa Tow. Gimnastycznego «Sokół» w Tarnopolu; działał w Podolskim Tow. Przyjaciół Nauk oraz w Tow. Szkoły Ludowej (jako członek Komisji Programowej Koła Prelegentów). Był stałym korespondentem «Piasta» z woj. tarnopolskiego, zamieszczał w nim artykuły o tematyce literackiej, bądź wychowawczej, wygłaszał liczne referaty w środowisku nauczycielskim i wiejskim. Po zjednoczeniu ruchu ludowego w r. 1931 należał do Stronnictwa Ludowego (SL). Pośredniczył z powodzeniem między władzami państwowymi a maszerującymi na obchód racławicki w kwietniu 1937 chłopami pow. buczackiego, wobec których zamierzano użyć siły. T.r. był współorganizatorem strajku chłopskiego w woj. tarnopolskim. Fiasko tej akcji spowodowało ataki na S-a ze strony niektórych działaczy SL na okręgowej konferencji delegatów stronnictwa w Tarnopolu (7 VIII), zarzucano mu uległość wobec władz oraz Sekretariatu Komitetu Porozumiewawczego Polskich Organizacji Społecznych we Lwowie.
Po wybuchu drugiej wojny światowej przeniósł się S. do Lwowa (listopad 1939), by uniknąć aresztowania przez władze sowieckie; utracił przy tym cały dorobek życia, bibliotekę i dzieła sztuki. Następnie wyjechał do Krakowa, gdzie zamieszkał w domu Leona Marchlewskiego pod zmienionym nazwiskiem Spitlak. Na podstawie sfałszowanej legitymacji służbowej nauczyciela gimnazjalnego z Rzeszowa otrzymał kennkartę. W Krakowie miał współpracować z AK. Po wojnie podjął pracę w I Gimnazjum im. B. Nowodworskiego. W dn. 19–21 I 1946 uczestniczył w Kongresie PSL w Warszawie; sprawozdanie z niego pt. Kongres PSL w przekroju nastrojów, wrażeń i przeżyć zamieścił na łamach czasopisma „Wieś i Państwo” (R. 3: 1946 s. 196–201). W t.r. przeprowadził się do Gliwic (w pobliskim Bojkowie osiedliły się jego siostry). Podjął pracę w Państw. Gimnazjum Żeńskim (PGŻ) w Gliwicach. W styczniu 1947, na tydzień przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego, został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa (UB) w Gliwicach i po przesłuchaniu osadzony w miejscowym więzieniu. Pretekstem do aresztowania było wygłoszone przez S-a przemówienie na wiecu przedwyborczym PSL w Rudzie Śląskiej (22 XII 1946). Po umorzeniu sprawy 25 IV 1947 przez Rejonowy Sąd Wojskowy w Gliwicach został S. zwolniony (2 V). Po zwolnieniu nadal pracował w PGŻ. Utrzymywał w tym czasie kontakty z byłymi działaczami ludowymi i konspiracyjnymi z Małopolski Wschodniej, m.in. Władysławem Ostrowskim i Stanisławem Sapytą. Jeszcze po r. 1956 krakowski UB prowadził dochodzenie w sprawie Ostrowskiego i «Spitlaka», organizowanej rzekomo przez nich akcji «pomocowej» i kontaktów z emigracją polityczną. W l. pięćdziesiątych przeszedł S. dwie ciężkie operacje, mimo to nadal pozostał aktywny zawodowo i społecznie. Publikował w „Zielonym Sztandarze”; przeprowadzał pokazowe lekcje języka polskiego, wygłaszał referaty, m.in. w Klubie Literackim w Gliwicach o „Hymnach” Jana Kasprowicza. Zmarł 25 X 1957 w Gliwicach. Pochowany został na cmentarzu w Bojkowie-Gliwicach dokąd, zgodnie z życzeniem S-a, zawieziono trumnę z jego zwłokami drabiniastym wozem w asyście licznie zgromadzonych chłopów i miejscowej inteligencji.
S. nie założył rodziny.
Spośród rodzeństwa S-a Stefania (1895–1983) kierowała szkołą w Załoźcach, nauczycielkami były też Zofia, zamężna Czechowska (1884–1967), Helena (1902–1994) i Maria, zamężna Wojnicka (1899–1967), Kazimierz (1883–1936) był komendantem Policji Państwowej w Czortkowie, Henryk Włodzimierz (1889 – ok. 1916), student Uniw. Lwowskiego, wcielony do armii austro-węgierskiej w r. 1914 dostał się do niewoli rosyjskiej gdzie zmarł, Stanisław (1891–1964), był uczestnikiem walk o Lwów w l. 1918–19, potem prymariuszem szpitala wojskowego we Lwowie w stopniu majora, autorem m.in. prac „Lecznictwo ludowe w Załoźcach i okolicy” („Roczn. Podolski” R. 1: 1938) i „Spostrzeżenia nad leczeniem gruźlicy Elbonem Ciba” („Med. Praktyczna” 1935 z. 8), posiadaczem kolekcji rękopisów i monet polskich.
Kto kim był w Drugiej Rzeczypospolitej, Red. J. M. Majchrowski przy współpracy G. Mazura i K. Stepana, W. 1994 (fot.); Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, W. 1989 (fot.); – Bielenin E., Szkice z przeszłości, W. 1980; Blicharski C., Historia gimnazjów i seminariów tarnopolskich. Miscellanea Tarnopolskie, Biskupice 1996 III 61, 160, 201, 203, 205–6, 213, 220, 234, 237, 240, 244, 247, 250–1, 259, 262, 268, 272, 473; Księga pamiątkowa I Gimnazjum Państw. im. Mieczysława Romanowskiego w Stanisławowie, Stanisławów 1929 s. 107; Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie, Zest. J. Białynia Chołodecki, Lw. 1909 s. 165; Popławski B., Historia rodziny Spittalów, Gliwice 1996, (mszp. w posiadaniu autora); – Drugie sprawozdanie Podolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Tarnopolu…, [Tarnopol 1939] s. 3; Kalendarzyk profesorski Tow. Nauk. Szk. Wyższych, R. 2: 1914, Ułożyli M. Janelli, J. Piątek, Lw. [1914]; Klub Parlamentarny PSL Piast 1926–1931. Protokoły posiedzeń, [Wyd.] J. R. Szaflik, W. 1969; Mościcki – Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7; Spis nauczycieli szkół średnich w Galicji…, Ułożył H. Kopia, Lw. 1909; Sprawozdanie Dyrekcji c.k. Gimnazjum II z językiem wykładowym polskim w Tarnopolu za r. szk. 1909/10, Tarnopol 1910 s. 39, 49; toż za r. szk. 1910/11, Tarnopol 1911 s. 22; toż za r. szk. 1911/12, Tarnopol 1912 s. 36; toż za r. szk. 1912/13, Tarnopol 1913 s. 20–1; Sprawozdanie Dyrekcji c.k. I. Gimnazjum z polskim językiem wykładowym w Stanisławowie za r. szk. 1908/9, Stanisławów 1909 s. 18, 21; toż za r. szk. 1909/10, Stanisławów 1910 s. 44; Sprawozdanie Dyrekcji c.k. Wyższego Gimnazjum w Tarnopolu za r. szk. 1904, Tarnopol 1904 s. 71; Sprawozdanie Zarządu Koła «Towarzystwa Szkoły Ludowej» w Tarnopolu za r. szk. 1932/3, Tarnopol 1933 s. 8, 105; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Białynia-Chołodecki J., Wspomnienia z lat niedoli i niewoli 1914–1918, Lw. 1919 s. 47; Czachowska J., Wspomnienie, Kr. 2001 (mszp. w posiadaniu autora); Kawa W., Polskie Gimnazjum w Irkucku (wspomnienia osobiste), Mielec [1931] s. 10–11, 13; Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, Oprac. S. Giza, S. Lato, W. 1967 I; Pamięci Eugeniusza Spittala, „Wieści” 1958 nr 4 (fot.); Spraw. stenogr. Sejmu 1922–7; Strajk chłopski w 1937 roku. Dokumenty archiwalne, W. 1960 II; Świtalski K., Diariusz 1919–1935, [Oprac.] A. Garlicki, R. Świętek, W. 1992; Witos W., Moja tułaczka, [Wyd.] J. R. Szaflik, W. 1967; – Arch. Urzędu Ochrony Państwa w Kr.: sygn. 9453/II („Plan przedsięwzięć organizacyjnych do sprawy Ostrowskiego i Spitlaka”, Kat., 6 IX 1957); – Zbiory Bogdana Popławskiego z Gliwic, Bolesława Spittala z Walimia, Anny Madej z Kr.
Bibliogr. dot. brata S-a, Stanisława: Biblioteki na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej. Informator, P. 1998; – Roczn. lek. RP, W. 1938; Roczn. oficerski, W. 1924, 1928, 1932.
Józef Hampel