Staniewicz Ezechiel (ok. 1796–1855), marszałek szlachty pow. rosieńskiego, naczelnik pow. rosieńskiego w powstaniu listopadowym, emigrant. Pochodził z rodziny Staniewiczów h. Leliwa, których protoplastą był żyjący w XVI w. Jerzy, krajczy woj. mińskiego, właściciel dóbr na Mińszczyźnie i Żmudzi. Ur. w pow. rosieńskim, był synem Floriana.

Edukację odebrał S. w prowadzonej przez pijarów szkole powiatowej w Rosieniach, w r. 1809 notowany jest jako uczeń celujący dwóch klas niższych. Być może studiował na Uniw. Wil. Był jednym z zamożniejszych obywateli pow. rosieńskiego, posiadał miasteczko Lidowiany, dzierżawione przez Piotra Piłsudskiego, oraz pobliskie Podubisie, gdzie sam mieszkał. «Wzrostu [po]nad miernego, herkulesowo zbudowany, odważny do zuchwałości» (Józef Bogdanowicz), znany był jako świetny myśliwy. W l. 1826–30 piastował godność marszałka pow. rosieńskiego.

Po wybuchu powstania listopadowego w Król. Pol., włączył się S. wiosną 1831, wraz z Juliuszem Grużewskim, Dobrosławem Kalinowskim oraz Ignacym i Zenonem Staniewiczami, do przygotowań powstańczych na Żmudzi. W czasie podróży do Lipawy, skąd miał sprowadzić zapasy amunicji, zachorował i nie mógł wziąć udziału w pierwszych walkach o Rosienie. Wracając przez Szawle, przyczynił się do wybuchu powstania w tym powiecie. Do Rosień przyjechał 28 III t.r. i objął dowództwo nad oddziałem, który 30 III stoczył pod Plemborkiem potyczkę z wojskiem rosyjskim płk. F. F. Bartolomeja. Wprawdzie Rosjanie pokonali go wówczas i zajęli Rosienie, ale już 10 IV zdołał odbić miasteczko. Przez następne tygodnie organizował i wzmacniał swoje oddziały złożone ze szlachty i chłopów żmudzkich. Dn. 15 IV delegaci szlachty rosieńskiej powołali S-a na naczelnika powiatu. Tego dnia w kościele rosieńskim uczestniczył w publicznym zaprzysiężeniu uchwały, zapowiadającej walkę o niepodległość w jedności z Król. Pol. oraz podporządkowanie się rządowi w Warszawie. Dn. 18 IV ogłosił dekret pt. Forma rządu naczelnika powiatu rosieńskiego (opublikowany potem w „Zbiorze pamiętników…”, II 149–50), w którym określił skład i kompetencje pow. komitetu powstańczego (weszli do niego m.in. Roch Przeciszewski, Leonard Wolmer, Kazimierz Kontrym). Zawarł porozumienie z naczelnikami sąsiednich powiatów o powołaniu Rządu Centralnego Żmudzi. Po wyjściu z Rosień i połączeniu się 20 V z oddziałami Ignacego Billewicza i Ottona Dowiata, stoczył S. bitwę z wojskiem rosyjskim pod Jurborgiem. Zginęli w niej Dowiat i Billewicz. S. schronił się z resztkami oddziału w okolicznych lasach. Ścigany przez Rosjan pod dowództwem gen. S. Malinowskiego, poniósł kolejną klęskę pod Erżwiłkami. Po wejściu na Żmudź wojsk polskich przyłączył się do 19. pp gen. Józefa Szymanowskiego. Wg Henryka Golejewskiego należał S. do «najdzielniejszych i najczynniejszych dowódców powstańczych». Gen. Dezydery Chłapowski nazwał go «bardzo rozsądnym obywatelem». W pewnym momencie gen. Henryk Dembiński proponował nawet powierzenie mu funkcji dyktatora powstania na Litwie, ale propozycja ta nie zyskała poparcia innych dowódców. W poł. lipca, wobec widocznej już klęski powstania na Litwie, proponował S. gen. Franciszkowi Rohlandowi ukrycie artylerii, podział wojska na małe oddziały i kontynuowanie walk sposobem partyzanckim. Po wycofaniu się armii polskiej pozostał na Żmudzi, gdyż liczył na wznowienie walk. Ukrywał się w lasach; zapleczem jego działalności był dwór szwagierki, Urszuli z Billewiczów Piłsudskiej, w Bilewiczach. Dn. 15 IX został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Dopiero w listopadzie przekroczył granicę pruską i przybył do Memla (Kłajpedy).

Emigrując, powierzył S. opiekę nad swoją żoną, Kunegundą i dziećmi marszałkowi pow. szawelskiego Eligiuszowi Kownackiemu. Lidowiany i Podubisie zostały skonfiskowane, jedynie ich część wyprocesowali od rządu dla siebie stryjeczni bracia S-a: Józef, marszałek gub. i pow. kowieński w l. 1843–6, oraz Feliks, właściciel majątku Widukle. W drodze do Francji spotkał się S. w Elblągu z gen. Maciejem Rybińskim, a w Dreźnie z Wincentym Tyszkiewiczem. Poznaną tam Bogumiłę Dąbrowską (późniejsza Mańkowska) uderzyła witalność S-a: «oko jego było siwe, bystre, zacienione gęstą brwią, rysy wydatne, pełne energii». W Dreźnie pozował też do portretu Janowi Baniewiczowi. Zamieszkał w zakładzie w Avignon. Należał do Tow. Litewskiego i Ziem Białoruskich i Ruskich. Dn. 28 VIII 1832 został wybrany do Komitetu Narodowego Polski i Ziem Zabranych, na którego czele stanął gen. Józef Dwernicki; nie przeszła wówczas propozycja wybrania S-a na wiceprezesa. Komitet rozpadł się wiosną 1834, gdy S. mieszkał już w Nancy (od jesieni 1833) wraz z rodziną, zbiegłą z Rosji w obawie przed represjami. Należał do Rady Szkoły Polskiej w Nancy, w której uczyli się jego synowie. W grudniu 1834 odwiedził go Szymon Konarski. Prawdopodobnie to S., a nie Emeryk Staniewicz, podpisał 17 III r.n. Akt Związku Dzieci Ludu Polskiego, założonego przez Joachima Lelewela dla kierowania agitacją w kraju. Choć w opinii emigracyjnej uchodził za człowieka zamożnego, w rzeczywistości borykał się z kłopotami finansowymi. Wsparcia udzielał mu Adam Czartoryski (głównie na kształcenie dzieci), sporadycznie pomagali też: Tyszkiewicz, Lelewel, Walenty Zwierkowski i Jan Ledóchowski. W styczniu 1838 zabiegał w Radzie Tow. Naukowej Pomocy o umieszczenie trzech synów w bursie College Royal w Nancy. W marcu t.r. żona S-a wyjechała do Rosień, zabierając ze sobą czwórkę dzieci, by podjąć próbę odzyskania choć części skonfiskowanego majątku. Nic nie załatwiwszy, powróciła do Francji w r.n. Ponieważ rodzina z rzadka przesyłała S-owi pieniądze, w lipcu 1839 zwrócił się do Czartoryskiego o wyjednanie mu pomocy rządu francuskiego. Z kolei 18 IV 1840 prosił Min. Spraw Wewnętrznych o przywrócenie zasiłków rządowych żonie i dzieciom, odebranych na skutek podejrzeń, że posiadali wsparcie finansowe z kraju. W r.n. należał, obok Lelewela, Leonarda Chodźki, Zwierkowskiego i Józefa Kaszyca, do założycieli Biblioteki Polskiej w Wersalu, której księgozbiór przekazano potem Szkole Polskiej w Batignolles.

W sierpniu 1843 wyjechał S. do miejscowości Virton w Belgii, pozostawiając rodzinę we Francji. Często przebywał w Brukseli, na stałe zamieszkał tam w grudniu 1844 (przez krótki czas dzieląc mieszkanie z Lelewelem) i prowadził bujne życie towarzyskie. Wzbudziło to krytykę Lelewela, który nazwał S-a «kabareciarzem», zarzucał niespłacanie długów i wydawanie zasiłków z kraju na pijatyki. W tym czasie S. należał do Zjednoczenia Emigracji Polskiej (ZEP). Dn. 26 II 1846 podpisał oświadczenie emigracji polskiej w sprawie wypadków galicyjskich. Dn. 23 (9) IV t.r. przewodniczył burzliwemu posiedzeniu gminy brukselskiej ZEP w sprawie współpracy z Tow. Demokratycznym Polskim (TDP). Rosnące długi były przyczyną coraz większych kłopotów S-a. W listopadzie 1847 omal nie został aresztowany z tego powodu. W r.n. sprowadził z Francji rodzinę, której jednak nie potrafił utrzymać. Polacy mieszkający w Brukseli organizowali dla niej składki i zapraszali na obiady. Wkrótce żona S-a wyjechała do córki Anny do W. Ks. Pozn. Podjęto tam próbę zorganizowania składki na rzecz Staniewiczów. Nie wiadomo, czy do tego doszło, w każdym razie pod koniec życia otrzymywał S. regularne zasiłki od córki. Zmarł 3 XI 1855 na gruźlicę w szpitalu dla ubogich św. Jana w Brukseli, na pogrzebie przemawiał Lelewel.

Pośmiertnie ukazało się na łamach poznańskiej „Warty” (R. 6: 1880 nr 337) Kilka wspomnień z r. 1831go. Bartholémy – Roland. (Z opowiadań Ezechiela Staniewicza, marszałka i dowódcy powstania powiatu rosieńskiego), spisanych przez Józefa Bogdanowicza (pod pseud. Gwoździk).

W małżeństwie z Kunegundą z Billewiczów (zm. 28 VIII 1852), córką Józefa (zob.), miał S. siedmioro dzieci. Córka Anna (1821 – 2 V 1901), była od r. 1840 żoną Sylwana Taczanowskiego (zm. 1891), kapitana WP, mieszkała w Grodzisku w W. Ks. Pozn. Syn S-a Florian (1822–1848), uczęszczał w l. 1838–43 do paryskiej École Royale des Artes et Manufactures, w r. 1844 został usunięty z Francji, uczestniczył w powstaniu wielkopolskim i zginął w bitwie pod Miłosławem (30 IV). Paweł Tadeusz Otton (26 II 1825 – 19 X 1863), musiał w r. 1843 porzucić naukę lutnictwa w Nancy z powodu trudnej sytuacji materialnej, dn. 16 V 1846 zgłosił w Strasburgu akces do TDP, uczestniczył w powstaniu wielkopolskim 1848 r., potem powrócił na Litwę, służył przymusowo w armii rosyjskiej na Kaukazie, w powstaniu styczniowym dowodził oddziałem, walczył m.in. pod Bielaniszkami (28 IV 1863), Tryszkami (21 V), Lidowianami (20 VII), zginął w potyczce pod Świętobrością koło Kiejdan, pochowany został w powstańczej mogile przy tamtejszym kościele na zboczu doliny Niewiaży. Kolejnymi synami S-a byli: Józef (1825–1840), zmarły w Nancy, Jan (zob.), Ezechiel (ur. 12 XII 1833), który powrócił na Litwę i pracował jako inżynier przy budowie Kolei Petersbursko-Warszawskiej, oraz Ignacy (ur. 1835), uczestnik powstania styczniowego na Litwie, który potem mieszkał u rodziny Gużewskich w Dyrwianach (pow. szawelski).

Litogr. F. Le Villaina wg N. E. Maurina, w: Straszewicz J., Les Polonais et les Polonaises de la Révolution du 29 Novembre 1830, Paris 1832, opis i reprod. w: Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994–5 IV, VII; – Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Więckowska, Zbiory batignolskie; – Janowski, Słown. Bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Lietuvių Enc.; Pol. Enc. Szlach., IX; Straszewicz J., Les Polonais…; Tarybų Lietuvos enciklopedija, Vilnius 1988 IV; – Bartkowski J. i in., Spis Polaków zmarłych w emigracji od roku 1831, Oprac. L. Krawiec, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII; Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach roku 1831 i 1863, W. 1918 s. 330, 369; Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis imienny […] krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881; Pereświet-Sołtan S., Chronologiczne zestawienie wypadków na Litwie w r. 1830–1831, w: Powstanie 1831 roku na Litwie. Wspomnienia uczestników, Wyd. H. Mościcki, Wil. 1931 s. 155–8; Słown. Geogr. (Lidowiany, Podubiś, Rosienie); – A. Z., Wojna na Litwie w roku 1831, Kr. 1913 s. 16, 18, 21–2, 57–8, 113; Bairašauskaitė T., O litewskich marszałkach gubernialnych i powiatowych (do 1863 r.), „Przegl. Wschodni” T. 4: 1997 z. 2 s. 437; Barszczewska A., Szymon Konarski, W. 1976; Buszyński I., Dubissa…, Wil. 1871 s. 26; Gadon, Emigracja pol.; Goddeeris I., De Poolse Wielka Emigracja in Belgie (1831–1846/8), Leuven 1997 (mszp.); Góra B., Biblioteka Polska w Paryżu (okres emigracyjny 1838–1893), „Problemy Polonii Zagran.” T. 9: 1974 s. 52; Konarska B., Polskie drogi emigracyjne, W. 1986; Puzyrewski A., Wojna polsko-ruska 1831 r., W. 1899 s. 175, 300, 304–5; Ziółek J., Powstanie listopadowe na Litwie, w: Powstanie listopadowe 1830–1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, W. 1990 s. 395, 403–4; – Kalendarzyk polityczny na r. 1809…, Wil.; – Chłapowski D., Pamiętniki, P. 1899 s. 92, 118; Dembiński H., Pamiętniki o powstaniu w Polsce r. 1830–31, Kr. 1877 II 455–6, 465; Giedgowd S., Wspomnienia związane z mogiłą Piłsudskich w Krokach, W. 1936 s. 7; Golejewski H., Pamiętnik, Oprac. I. Homola, B. Łopuszański, J. Skowrońska, Kr. 1971 I–II; Jacewicz O., Pamiętnik […] naczelnika siły zbrojnej powstania powiatu telszewskiego w Księstwie Żmudzkim, w: Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy w r. 1831, Paryż 1835 II 10–11, 18, 21, 28, 57, 87; Korzon K., Nieznane listy emigracyjne Joachima Lelewela do Seweryna Gałęzowskiego, „Ze skarbca kult.” Z. 34: 1980 s. 27; Lelewel, Listy emigracyjne, I, III–IV; Mańkowska z Dąbrowskich B., Pamiętniki, P. 1880 s. 279; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji. Dziennik emigranta, Wyd. A. Owsińska, Kr. 1974 I–II; Prokop M. P., Niepublikowane listy Joachima Lelewela…, „Akta Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” T. 1: 1991; – „Wiad. Pol.” 1855 nr 6 (nekrolog S-a); – B. Czart.: rkp. Ew. 1551 (Teki emigrantów), rkp. 5318–5319, 5339 k. 90, rkp. 6983 (nekrolog Kunegundy Staniewiczowej); B. Pol. w Paryżu: rkp. 479, 530, 612.

Bibliogr. dot. dzieci S-a: Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol.; – Żychliński, XIV 238–9 – Bartkowski J. i in., Spis Polaków…; – Pezda J., Emigranci polscy na studiach we Francji w latach 1832–1848, „Akta Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” T. 1: 1991; Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863–1864, Rapperswil 1913; – Staniewicz M., Pamiętnik powstańca 1863 r…, Spisał L. Staniewicz, „Polska Zbrojna” R. 17: 1938 nr 3; – „Praca” 1901 nr 24; – B. Czart.: rkp. Ew. 1551 (Teki emigrantów); – Mater. Leona Sylwestra Staniewicza z Gd.

Janusz Pezda