Spitznagel Ferdynand (ok. 1757–1826), lekarz, profesor Szkoły Głównej Lit. (od r. 1803 Uniw. Wil.). Ur. w Szwabii (obecnie płd. Bawaria), prawdopodobnie był synem medyka.
S. studiował matematykę, historię naturalną, botanikę i medycynę, najpierw w Konstancji, potem w Wiedniu, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii i medycyny. Po studiach mianowany przez rząd austriacki lekarzem powiatowym pracował w Wiedniu, następnie praktykował na Węgrzech, był m.in. lekarzem nadwornym rodziny Apponyich.
W styczniu 1792 przybył S. do Wilna i w Szkole Głównej Lit. objął jako profesor botaniki i zoologii wakującą od pięciu lat po odejściu Jerzego Forstera katedrę historii naturalnej, pokonując pretendującego do niej Stanisława Jundziłła. Patent KEN na to stanowisko otrzymał 31 III t.r. z pensją w wysokości 8 tys. zł rocznie. Wykładał początkowo po łacinie, ale mając zdolności lingwistyczne (władał kilkoma językami) przeszedł wkrótce na język polski. Odnowił założony przez Forstera ogród botaniczny w Sorokiszkach nad Wilenką, a także uporządkował i skatalogował gabinet historii naturalnej, za co otrzymał złoty medal «Merentibus» od króla Stanisława Augusta. Równocześnie rozpoczął praktykę lekarską, co wywołało sprzeciw kontubernii (cechu) cyrulików, wygaszony dopiero po przystąpieniu S-a do niej. Szeroką klientelę zdobył w okresie insurekcji kościuszkowskiej (1794), gdy pozostał w Wilnie jako jeden z nielicznych praktykujących lekarzy. Nadzorował też wówczas osobny szpital więzienny dla chorych jeńców rosyjskich. Wg Józefa Franka, prywatnej praktyce lekarskiej S. poświęcał więcej czasu niż zajęciom uniwersyteckim, co wpłynęło ujemnie na ich poziom. Od r. 1797 wyręczał go w nich zresztą Jundziłł, jako wiceprofesor. W lipcu 1802 katedrę historii naturalnej S. przekazał Jundziłłowi i objął po śmierci Jana O’Connora katedrę medycyny praktycznej jako profesor patologii i terapii szczegółowej. Wykładał materię medyczną (naukę o środkach używanych w leczeniu chorych), ponadto terapię ogólną (od r. 1805) i toksykologię (od r. 1807). Dn. 12 XII 1805 był współzałożycielem Wileńskiego Tow. Lekarskiego (WTL). W l. 1807–10 był dziekanem Wydz. Lekarskiego oraz dwukrotnie pełnił jego obowiązki (wrzesień 1812 – marzec 1815 i luty–październik 1820). Ponadto w l. 1807–8 nadzorował działalność szpitali wileńskich i wojskowych podczas szerzących się wówczas epidemii, za co otrzymał 15 IV 1808 złoty pierścień z brylantem od cara Aleksandra I. W r. 1816 mianowany został radcą kolegialnym. T.r. objął funkcję prezydenta Komitetu Postrzeżeń Uczonych Wydz. Lekarskiego, a także został prezesem WTL. Na jego publicznych posiedzeniach wygłaszał odczyty, m.in. De rerum medicarum contradictionibus apparentibus (1814), De dosibus medicamentorum (1816) i O życiu i pracach naukowych radcy stanu i kawalera, profesora zasłużonego i dziekana Jana Jędrzeja Lobenweina (1820). W r. 1820 otrzymał tytuły radcy stanu i profesora wysłużonego z dożywotnią pensją, ale wykładał jeszcze do r. 1822. Należał do moskiewskiego Tow. Badań Przyrody.
S. dorobił się znacznego majątku, był właścicielem Zagórza (Zaborza) w pow. oszmiańskim, który kupił w r. 1813 od Jana Chodźki, i Perwieniszek z Rakuciami w pow. święciańskim oraz kamienicy i młyna w Wilnie. Miał opinię zapobiegliwego, niegardzącego żadnym zyskiem finansisty, który pozycję materialną zawdzięczał nie tylko prywatnej praktyce lekarskiej, ale też zmowie z aptekarzami i udzielaniu pożyczek pieniężnych na wysoki procent. Jako profesor uniwersytetu wzbudzał S. skrajne opinie; wg Jundziłła był nieukiem bagatelizującym potrzeby uczniów, który na zarzuty o niski poziom wykładów, odpowiadał: «es ist ja genug für die Polen». Przeciwnego zdania o zdolnościach S-a był Frank: «wprost monstrualna pamięć ułatwiła mu znajomość historii naturalnej, którą posiadał doskonale», ale podważał z kolei jego wiedzę lekarską: «co do medycyny nie miał o niej pojęcia, pomimo to był o tyle odważny, iż zajmował się praktyką». Fryderyk Hechel krytykował go: «pomimo tego, iż chleb polski jadł i majątek sobie między Polakami zrobił znaczny, był gorliwym stronnikiem Moskalów». Z drugiej strony S. odegrał znaczącą rolę w życiu polskiej elity kulturalnej i naukowej Wilna, w jego domu odbywały się dyskusje naukowe z udziałem Jana i Jędrzeja Śniadeckich, Augusta Bécu i Joachima Lelewela, który zamieszkał u niego w r. 1818. Przyjaźnił się też z J. Chodźką i Kazimierzem Rdułtowskim, często w jego domu bywali Aleksander Chodźko i Antoni Edward Odyniec. S. był w bliskich stosunkach z Wacławem Pelikanem, którego uczynił wykonawcą swego testamentu i opiekunem nieletnich dzieci. Zmarł 30 IV (12 V wg nowego stylu) 1826 w Wilnie, pochowany został na cmentarzu na Rossie. Był odznaczony Orderem św. Anny II kl. (1825).
W małżeństwie zawartym w r. 1804 z Marią z Fersterów (Forsterów?) miał S. sześcioro dzieci: Klementynę (ur. 1806), Ludwika (zob.), Aleksandra (ur. 1808–1839?), absolwenta petersburskiego Inst. Języków Wschodnich, rosyjskiego wicekonsula w Jaffie, Marię (ur. 1809), Kazimierę, oraz Ferdynanda, kandydata praw, który zapewne był autorem rozprawy „Rzecz o urzędzie sądowym” (Wil., przed r. 1830) i, również prawdopodobnie, uczestniczył w powstaniu 1830 r.
Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Kośmiński, Słown. lekarzów; PSB (Jundziłł Stanisław Bonifacy); – Jackiewicz M. Wileńska Rossa. Przewodnik po cmentarzu, Olsztyn 1993; Słown. Geogr. (Perwieniszki, Rakuciany, Zaborze); Słown. pol. tow. nauk., II cz. 2; – Baliński M., Dawna Akademia Wileńska, Pet. 1862 s. 343; Beavois D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803–1832, Rzym–L. 1991 I–II; Bieliński, Stan nauk lek.; tenże, Uniw. Wil., I–III; Brzęk G., Historia zoologii w Polsce do r. 1918, L. 1947 II; Derejczyk W., Ludwik Spitznagel przyjaciel Juliusza Słowackiego, W. 1994 s. 12–16; Fedorowicz Z., Katedra historii naturalnej w dawnej Wszechnicy Wileńskiej, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., W, S. Hist. nauk biologicznych i med. T. 5: 1957 z. 1; tenże, Katedra zoologii i anatomii porównawczej w Uniwersytecie Wileńskim (1805–1832), tamże; tenże, Organizacja studiów przyrodniczych na Wszechnicy Wileńskiej w latach 1781–1832, tamże; Hist. Nauki Pol., III; Lipski J., Archiwum Kuratorii Wileńskiej ks. Ad. Czartoryskiego, Kr. 1926; Łukaszewicz J., Historia szkół w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim od najdawniejszych czasów aż do roku 1794, P. 1851 IV 43–4; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. 1913 I; Ostrowska T., Polskie czasopiśmiennictwo lekarskie w XIX wieku (1800–1900), Wr. 1973; Rymkiewicz J. M., Do Snowia i dalej…, Kr. 1996; Szybiak I., Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim, Wr. 1973; – [Frank J.], Pamiętniki…, Wil. 1913 I 57–8, 69; Jundziłł S., Cudzoziemcy w Uniwersytecie, w: Janowski L., W promieniach Wilna i Krzemieńca, Wil. 1923; tenże, Pamiętniki, Wyd. A. M. Kurpiel, Kr. 1905; Koresp. Śniadeckiego, II; Odyniec A. E., Listy do J. Lelewela, „Tyg. Ilustr.” 1892 nr 120; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1786–1794, Oprac. T. Mizia, Wr. 1969 II; Szumowski W., Fryderyk Hechell o swoich studiach w Uniwersytecie Wileńskim, w: Księga pamiątkowa Uniw. Wil., I; – „Kur. Lit.” 1826 nr 61 (wspomnienie pośmiertne); – B. Czart.: sygn. 104e, 121, 126; – Mater. Red. PSB: Nota życiorysowa S-a, oprac. przez Mieczysława Jackiewicza.
Stanisław Tadeusz Sroka