Narwojsz (Narwoysz, Narwos) Franciszek Ksawery, przydomek Milikont lub Milkont, h. Kościesza (1742–1819), jezuita, matematyk, fizyk, hydraulik. Ur. 15 I w Choduciszkach (Adutiškis) koło Nowych Święcan, w dawnym pow. wiłkomirskim; po ukończeniu retoryki w szkołach jezuickich wstąpił do zakonu w Schombergu w Inflantach 10 XII 1756. Dwuletni nowicjat i dwuletnie seminarium nauczycielskie odbył w Wilnie (1756–60). W l. 1760–1 studiował w Akad. Wil. filozofię pod kierunkiem Benedykta Dobszewicza, a w l. 1761–3 matematykę pod kierunkiem Francuzów: J. Fleureta i J. Rossignola. W tym czasie uzupełniał prywatnie studia filozoficzne. W l. 1763–5 uczył w Grodnie w klasie infimy, a następnie w klasie poetyki (nie matematyki, jak dotąd mniemano). W bibliotece uniwersytetu w Wilnie zachowały się jego wykłady z poetyki (F. 3–100). W l. 1765–9 studiował w Akad. Wil. teologię i w Wilnie został w r. 1768 wyświęcony na kapłana. Równocześnie był od r. 1767 do r. 1770 profesorem matematyki. Znał oprócz języka polskiego i łacińskiego język litewski i łotewski. W Akad. Wil. uzyskał w r. 1772 stopień doktora filozofii i nauk wyzwolonych. N. brał udział w trwających od r. 1767 pracach nad oczyszczaniem Niemna, które prowadził Franciszek Czaki. Zdaniem Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego nadwornego lit., nie wywiązał się on zadowalająco z tego zadania i dlatego, być może, w grudniu 1769 lub z pocz. stycznia 1770 został Czakiemu przydzielony do pomocy N. z płacą 1 800 zł rocznie i z osobnymi dodatkami na «księgi i instrumenta mechaniczne». N. pracował w ścisłym porozumieniu z Tyzenhauzem przez 3 lata «aż do zemdlenia sił i zdrowia» na odcinku między Grodnem a Rumszyszkami i «do trzech milionów prześwidrowanych w wodzie i porozrywanych w wodzie armatami kamieni, nieprzebyłych zawad dla spławu, na brzegi powysadzał» (Jan ze Śliwina). Jakkolwiek prace N-a nie spełniły w opinii współczesnych swojego zadania (a nawet czynił do tego aluzje Mickiewicz w „Grażynie”), to jednak zyskały one znaczny rozgłos i zamierzano je upamiętnić wystawionym nad Niemnem koło Kowna pomnikiem, na którym miał być wyryty wiersz Adama Naruszewicza (lub Ignacego Krasickiego) lub też – jak sądzono – samego Stanisława Augusta. N. przerwał swoje roboty nad uspławnianiem Niemna 12 XII 1772 z zamiarem ich kontynuowania.
W l. 1772–3 N. był profesorem matematyki w Nowogródku, a w r. 1773 objął katedrę fizyki, matematyki i asystenturę Wydziału Filozoficznego w Akad. Wil. Po kasacie jezuitów N. na przełomie l. 1774/5 zabiegał u Tyzenhauza o poparcie go do intratnych stanowisk, jak kanonia wileńska, oniksztyńska, plebania grodzieńska, rektorstwo grodzieńskie z probostwem, co razem dałoby mu sumę 12 000 złp. «na moją matematykę». W lipcu 1775 przyjechał do Grodna, by «na Horodnicy… profesorować». Podskarbi starał się wówczas dla N-a o parafię subocką, wprawdzie niewielką, ale leżącą w pobliżu folwarku jego braci. Tymczasem N. wyznaczał położenie geograficzne szeregu miejscowości dla projektowanej mapy Polski, a 26 VIII t. r. w obserwatorium na zamku królewskim w Warszawie śledził z Jowinem Fryderykiem Bystrzyckim i Janem Kazimierzem Kocem zaćmienie słońca. Tyzenhauz przeznaczał go wówczas na dyrektora projektowanego przez siebie obserwatorium astronomicznego w Grodnie. M. in. w tym celu – dla sprowadzenia narzędzi astronomicznych – wyjechał ok. poł. września 1775 razem z Tyzenhauzem z Warszawy do Gdańska, a stamtąd do Amsterdamu. N. miał zostać za granicą dwa lata i zainteresować się szczególnie zakładami przemysłowymi we Francji, Niemczech, Włoszech i Anglii. W Berlinie razem z Tyzenhauzem zapoznawał się z przyrządami astronomicznymi, a w Anglii pod dozorem N-a wykonywano już instrumenty dla przyszłego obserwatorium grodzieńskiego, które jednak nie miało się doczekać realizacji. Po pięcioletnim pobycie za granicą powrócił do Grodna, ale tymczasem upadek jego mecenasa pozbawił go materialnego poparcia. Z tego powodu przeniósł się do Wilna.
W r. 1782/3 powołano N-a do Szkoły Głównej Wileńskiej na profesora matematyki wyższej, a w r. 1793 matematyki czystej. Jako profesor stosował metodę traktatów i po kilka z nich luźno tylko ze sobą związanych wykładał corocznie. Trzymał się w nich I. Newtona, «najpierwszego wodza» tej umiejętności, wykładał arytmetykę powszechną, rachunek «płynności», geometrię analityczną, zastosowania logarytmów. Zajmował się też teorią pomiaru koła, teorią szeregów nieskończonych, rachunku prawdopodobieństwa, równaniami stopni wyższych. Zaznajamiał uczniów z pracami najwybitniejszych współczesnych sobie matematyków: C. Maclaurina, A. C. Clairauta, J. L. d’Alemberta, L. Eulera, G. Cramera i in. W r. 1804 otrzymał emeryturę, ale z własnej woli wykładał matematykę do r. 1808. Na sesji 16 IV 1803 został jako jeden «z najlepszych naszych matematyków» przyjęty na członka przybranego Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Był też od r. 1805 członkiem honorowym wileńskiego Tow. Fizyczno-Matematycznego, a od r. 1806 wileńskiego Tow. Nauk i Umiejętności. Z ramienia kapituły wileńskiej był w l. 1810–11 członkiem Rady Seminarium Głównego, a od r. 1808 kanonikiem tejże kapituły. W r. 1812 należał do przyjętej przez Napoleona delegacji profesorów Uniw. Wil. Przyjęty do masonerii w r. 1779 w Londynie, N. należał w Wilnie do loży «Gorliwy Litwin», występując w niej w stopniu V kawalera szkockiego (nazwisko N-a figuruje w spisie członków loży sporządzonym z końcem grudnia 1816). N. nie publikował żadnych rozpraw. Zachowały się tylko tezy publicznego popisu z r. 1784 Theses mathematicae Isaaci Newtoni (B. Czart. 71113 I); na tym popisie jego uczeń i następca na katedrze T. Życki wyjaśniał założenia matematyki Newtona. Błędna wydaje się wiadomość o wydawaniu przez niego „Acta Mathematica” oraz o zachowanych, a przez niego wykonanych mapach wodnych rzeki Niemna. M. zmarł w Wilnie 26 VI 1819 i został pochowany na cmentarzu Bernardyńskim w katakumbach, gdzie była umieszczona tablica, która zaginęła. «Zastępca mówcy» w loży «Gorliwy Litwin» Stanisław Budny uczcił pamięć zmarłego mową o jego życiu zakonnym i świeckim.
Backer–Sommervogel, Bibl. Comp. de Jésu, V kol. 1590; W. Enc. Ilustr.; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil., s. 297–8; Uruski; – Baliński M., Dawna Akademia Wileńska, Pet. 1862 s. 259–60, 272, 296, 324, 366; Bednarski S., Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce, Kr. 1933 s. 346; Bieliński J., Stan nauk matematyczno-fizycznych za czasów Wszechnicy Wileńskiej, W. 1890 s. 27–31; tenże, Uniw. Wil., I–III; Chodynicki K., Lata uniwersyteckie Lelewela (1804–1808), w: Księga pamiątkowa Uniwersytetu Wileńskiego, Wil. 1929 I 165; Jobert A., La Commission d’Éducation Nationale en Pologne, 1773–1794, Paris 1941 s. 256, 257; [Kirkor A. H.] Jan ze Śliwina, Przechadzki po Wilnie i jego okolicy, Wyd. 2., Wil. 1859 s. 250–1; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970–1 I–II; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, I 246, VI 482, VIII 139; Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Cz. 3: Streszczenie aktów kapituły wileńskiej, Wil. 1916 s. 419, 424, 425, 437; Małachowski-Łempicki S., Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, W. 1930; Plečkaitis R., Feodalizmo laikotarpio filosofija Lietuvoje, Filosofija Lietuvos mokyklose XVI–XVIII amžiais, Vilnius 1975 s. 397, 455–6; Poplatek J., Komisja Edukacji Narodowej, Kr. 1973; Szybiak I., Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim, Wr. 1973 s. 18; Warszawski J., Ks. Dziekan Józef Mickiewicz, „Ricerche Slavistiche” (Roma) Vol. 14: 1966 s. 124, 140, 141, 154; Załęski, Jezuici, III–V; tenże, O masonii w Polsce od roku 1738 do 1822, Kr. 1908 s. 195; Życki T., Wiadomość o życiu i pracach uczonych F. Narwoysza, „Dzien. Wil.” 1820 t. 3 s. 1–16; – Lipski J., Archiwum Kuratorii Wileńskiej X. Ad. Czartoryskiego, Kr. 1926; Jundziłł S., Pamiętniki, Kr. 1914 s. 120; tenże, Zbiór ułamkowych wiadomości o osobach i zakładach naukowych w dawniejszym i obecnym stanie Wileńskiego Uniwersytetu, „Pismo Zbiorowe Wil.” na r. 1859, Wil. 1859 I 136, 139–40; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1965; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej, 1786–1794, Wr. 1969 s. 101, 163, 230, 308, 367; – „Gaz. Warsz.” 1775 nr z 30 VIII; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, dz. V teka 224 nr 10280 (2 listy N-a z r. 1763); Arch. Prow. Mpol. TJ: 3177 s. 331, 3178 s. 334 (wypisy S. Bednarskiego z bibliotek wileńskich); Arch. Rom. S. I.: Lithuanica 30–32 (Catalogus triennalis, 1757, 1761, 1764, 1767, 1770), Lith. 59 (Catalogus brevis prov. Lituaniae, 1756–1772); B. Jag.: rkp. 3119 s. 63, 119, 138 v., 315 (Korespondencja Marcina Poczobutta); – Materiały Red. PSB: Śnieżko A., Cmentarz Bernardyński, (mszp.).
Ludwik Grzebień